Morgunblaðið - 03.03.1985, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MARS 1985
FÖNG
Bolli Gústavsson
Menn eiga ad
yelja sér ævistarf
I
Stjórnað með
svipbrigðum
Menntaskólinn á Akureyri er
tryggur staður. Þegar maður nálg-
ast þetta gamla, vel hirta timb-
urhús, sem gnæfir hátignarlegt
við brekkubrún umkringt grósku-
miklum trjálundum grípur mann
notaleg öryggiskennd. Hann sann-
ar jákvætt gildi festu og hóflegrar
íhaldssemi, sem þjóðina virðist
skorta tilfinnanlega, þegar hún er
að nokkru hlaupin fram úr sjálfri
sér. Mér kemur til hugar gömul
minning, er ég sat fyrir 32 árum í
kyrrlátum sögutima hjá Brynleifi
Tobíassyni í þessu þekka húsi.
Hann stóð uppi við kennarapúltið
teinréttur og virðulegur eins og
rómverskur senator og mælti með
hægð: „Nah, það var þó munur að
ríða hér um héruð fyrr á árum,
þegar ársólin skein á þil bursta-
bæja, þessara gullfallegu bygg-
inga með reglulegu sniði, sem
hæfði landslaginu. Nú er eins og
koffortum hafi verið kastað út um
allar sveitir." Og yfirkennarinn
reis undir virðingarnafni, þurfti
ekki að óttast óvirðingu eða
agavandamál, þótt hann færi sér
hægt og settlega. Hann stjórnaði
með svipbrigðum einum. Ef
munnvikin sigu, var ljóst að hon-
um mislíkaði og þá fylgdu oft
ónotalegar athugasemdir, eins og
þessi: „Hvað er þetta, góurinn?
Eruð þér með tölu uppi í yður.“
Þessu skaut hann fram, ef óskýrt
var talað eða af vanþekkingu, og
athugasemdin nægði til þess að
betur var numið og skilningur
skerptur. Einhvern veginn hefur
ennþá tekist að varðveita þann
metnað, sem viðheldur virðuleika
stofnunarinnar, þrátt fyrir ríkj-
andi umrót áhrifagirni eða dekur
við hvimleiða meðalmennsku.
II
Hver er maðurinn?
Þegar við Tryggvi Gíslason
skólameistari göngum upp nýlögð
þrep að aöalinngangi Menntaskól-
ans, hefur hann orð á þvi, að ljóst
sé að húsið þurfi að mála á næsta
sumri. Grannt þarf að skoða, til
þess að sjá, að málning er tekin að
flagna á stöku stað. En hann unir
því ekki að snyrtimennsku sé áfátt
eða hlutir gangi úr sér. Það er
hljótt á göngum, því í dag er ösku-
dagur og nemendur í fríi. Við setj-
umst í gamla blómaskálann mót
suðri þar sem skógarjaðarinn nær
upp að húshliðinni og er nú tengd-
ur elsta hluta Lystigarðs Akureyr-
ar. í þessari björtu stofu er aðset-
ur konrektors, en þar sem verið er
að endurnýja lýsingu í skrifstofu
skólameistara, leitum við næðis
hér. I mínum augum er Tryggvi
Gíslason ungur maður. Þegar við
hittumst fyrst, var hann sjö ára,
en ég orðinn tíu ára. Mér finnst
ekkert ýkja langt síðan við lékum
okkur saman við frændur mína,
Sigurjón og Hrafn Bragasyni, á
klöppunum sunnan við Bjarkar-
stíg. Okkur þótti Tryggi áhuga-
verður drengur, enda langt að
kominn og kunni frá ýmsu að
segja. Hann hafði búið á framandi
stað fyrir austan; á Norðfirði. En
nú verðum við að horfast í augu
við þá staðreynd, að liðin eru
fjörutíu ár síðan við hittumst
fyrst. Það er ærinn tími og margt
hefur breyst á skemmra skeiði.
Forðum tíð höfðum við lítinn
áhuga fyrir ættfræði en nú virðist
mér ástæða til að spyrja Tryggva
um ætt hans og uppruna.
— Ættir mínar eru af Austur-
landi, nema hvað móðurafi minn
var Húnvetningur. Ég er fæddur á
Bjargi í Norðfirði, þar sem nú
heitir á Neskaupstað. Foreldrar
mínir eru hjónin Gísli Kristjáns-
son fyrrum útgerðarmaður og
Fanny Ingvarsdóttir. Faðir minn
er af Brekkufólki í Mjóafirði.
María móðir hans var dóttir
Hjálmars Dannebrogsmanns á
Brekku Hermannssonar í Firði
Jónssonar. Ég er því þremenning-
ur við Vilhjálm Hjálmarsson fyrr-
um menntamálaráðherra, þótt
nokkur aldursmunur sé á okkur.
Ömmubróðir minn, Konráð
Hjálmarsson, var kaupmaður og
útgerðarmaður á Mjóafirði. Hann
byggði þar mikið hús í Brekku-
landi og var mjög umsvifamikill á
öndverðri öldinni. Flutti hann út
fisk, en vörur inn. Verslaði hann
bæði á Norðfirði og Mjóafirði. Á
síðarnefnda staðnum var þá fjöl-
mennust byggð á Austurlandi eða
hátt á fimmta hundrað manns.
Þar búa nú aðeins þrjátíu sálir.
Konráð var mikill atorkumaður og
fékk fyrstu vélbáta er til landsins
komu, og byggði íshús fyrstur
manna. Hann átti gömlu Súluna;
skip sem hann seldi Sigurði
Bjarnasyni útgerðarmanni á Ak-
ureyri árið 1930, en aflasælt skip
með því nafni er enn í eigu afkom-
enda Sigurðar hér. Súlunafnið er
dregið af fjallinu Reykjasúlu í
Mjóafirði. Utgerðaráhugi hefur
löngum verið mikill í föðurætt
minni.
III
Af Gísla á Bjargi
og Skeggstaðaætt
Gísli faðir minn var skipstjóri
og útgerðarmaður á Norðfirði frá
árinu 1923 til 1945. Síðan rak hann
útgerð sína í 10 ár frá Akureyri.
Hann hafði þá efnast mjög, enda
gekk hann undir nafninu Gísli ríki
þegar hann kom til Akureyrar.
Fyrir austan var hann ævinlega
kallaður Gísli á Bjargi. Eftir síld-
arleysisárin lét hann gera upp út-
gerð sína, einn fárra íslenskra út-
gerðarmanna. Það var árið 1955.
Hann átti þá vel fyrir skuldum, en
bar annars litið úr býtum. Eftir
það fluttust foreldrar mínir suður
og búa nú í Hafnarfirði. Hann er
91 árs en hún 80 ára. Árið 1950
bauðst föður mínum togari með
þeim kjörum, að hann þyrfti ekk-
ert að borga við móttöku hans.
Hann hafnaði því boði, enda kunni
hann ekki á þau viðskipti. Skuldir
þær, sem kaupendur þessara skipa
stofnuðu til, reyndust þeim síðar
léttbærar, en faðir minn tók ekki
þátt í því fjárhættuspili.
Þú minntist á það áðan,
Tryggvi, að móðurafi þinn hefði
verið Húnvetningur. — Já, Ingvar
Pálmason útvegsbóndi að Nesi í
Norðfirði var frá Litla Búrfelli í
Svínavatnshreppi. Hann var af
Skeggstaðaætt í Húnaþingi. Ann-
ars mátt þú helst ekki leiða mig
langt út á hálan ís hégómlegs ætt-
arstolts. En mér þykir heldur gott
að vita, að Ingvar afi minn og Sig-
urður Guðmundsson skólameist-
ari ræktuðu með sér frændsemi
sína. Þegar afi minn sat á Alþingi,
var hann einn þeirra þingmanna,
sem studdu Sigurð skólameistara í
því að Akureyrarskóli fengi að út-
skrifa stúdenta. Af skiljanlegum
ástæðum þykir mér gott að minn-
ast þess.
Þá langar mig til þess að vita,
hvers vegna bóndasonur úr Svína-
vatnshreppi varð útvegsbóndi
austur á Norðfirði.
— Þær ástæður lágu til þess, að
Ingvar og Pálmi bróðir hans hugð-
ust fara til Ameríku og freista þar
gæfunnar. Þeir ferðuðust austur
til þess að komast þar á skip, en
biðin reyndist afa mínum of löng.
Hann ílentist fyrir austan og
kvæntist Margréti Finnsdóttur úr
Fáskrúðsfirði, sem var móðursyst-
ir listamannanna Ríkharðs og
Finns Jónssonar. Mikil hagvirkni
einkennir ætt Margrétar ömmu
minnar og hefur móðir mín tekið
hana í arf, því hún er hannyrða-
kona og fæst enn þá við útsaum
flesta daga, þó áttræð sé. Þau
Ingvar og Margrét bjuggu að Nesi
og eignuðust marga afkomendur.
Þegar að er hugað, hafa óvenju
margir þeirra setið á skólabekk í
þessu húsi eða eitthvað á fjórða
tug manna. Afi minn hafði all
mikil umsvif fyrir austan, lét að
sér kveða í félagsmálum og sat á
Alþingi fyrir Austfirðinga í ald-
arfjórðung.
Manst þú eftir þér fyrir austan?
— Já, ég man eftir mér sem
barn. Eftir að við fluttumst
hingað dvaldist ég á sumrin hjá
Maríu ömmu minni frá Brekku,
allt þar til ég var 12 ára. Eins hóf
ég skólagöngu mína á Norðfirði
vorið 1945, skömmu áður en
hingað var haldið og nam þar hjá
Sigdóri Brekkan frænda mínum,
sem var þá skólastjóri. Hann var
mikill öðlingur og fjarska áhuga-
samur bindindismaður.
IV
Chryslerinn hans
Churchills
Mér er í minni, Tryggvi, að þeg-
ar þið fluttust hingað að austan,
hafði faðir þinn byggt mikið
steinhús við Helgamagrastræti á
Akureyri. Ekki hafði einungis ver-
ið gengið frá því að innan heldur
var það að fullu frágengið utan,
lóðin sléttuð og þakin og varanleg
og vönduð girðing reist um hana.
Það var næsta óvanalegt, að menn
gætu beðið með að flytja í ný-
byggð hús, áður en þau væru full-
gerð utan sem innan.
Tryggvi Gíslason (Teikning: Bolli
Gústavsson.)
Menntaskóiinn á Akureyri.
— Líklega er það rétt hjá þér,
en úr því að foreldrar mínir höfðu
aðstöðu til þessa, þá þótti það
æskilegt. Það hefur verið þeim
nokkurt átak að flytjast burt af
heimaslóðum, þar sem þeim hafði
vegnað mjög vel. Helsta ástæðan
til þess var sú, að börn þeirra fóru
hingað í skóla og elsta dóttir
þeirra, Margrét, var þá gift og
hafði þegar stofnað heimili á Ak-
ureyri. Foreldrar mínir voru sam-
hent í því að mennta börn sín, en
við systkinin erum sex. Það var
heldur engum vandkvæðum bund-
ið fyrir föður minn að halda áfram
atvinnurekstri sínum frá Akur-
eyri. Mér er mjög í minni, þegar
við komum hingað fagran júlídag
sumarið 1945. Það var 9. júlí og
veðrið eins fagurt og það getur
orðið hér við fjörðinn. Aldrei hef-
ur mér þótt nein borg jafn tignar-
leg og Akureyri þá, þegar hún
blasti við okkur af Vaðlaheiðar-
brún. Þessi minning kemur mér
jafnan í hug, þegar talað er um
fyrirheitna landið. Ferðin að aust-
an hafði tekið þrjá daga. Fyrst var
farið með Súðinni frá Norðfirði til
Reyðarfjarðar. Þar beið okkar bif-
reið, sem faðir minn hafði keypt
frá Englandi. Þar átti hann fé í
bönkum og keypti sér forláta
vagn, Chrysler af árgerð 1938.
Sagt var á Akureyri, að Churchill
hefði átt þennan bíl. Ég hef aldrei
forvitnast um, hvað hæft var í því,
en hins vegar þótti mér það heldur
gott afspurnar, þegar við vorum
að leika okkur saman, og lá þá
ekkert á greinargóðum upplýsing-
um. Á þessum glæsivagni ókum
við frá Reyðarfirði til Grímsstaða
á Fjöllum og gistum þar eins og
pósturinn forðum. Þetta var gott
sumar og hér hefur mér alltaf þótt
gott að vera.
V
Fastur samastaður
í tilverunni
Haustið 1945 hefur þú hafið
skólagöngu í Barnaskóla íslands á
suðurbrekkunni.
— Já, ég gekk í skóla til Snorra
Sigfússonar og Hannesar J. Magn-
ússonar. Þeir voru sannir „moral-
istar" eða siðspekingar og skóli
þeirra mikil uppeldisstofnun.
Kannski hefur einhverjum þótt
þessi þýsk-danski menningarskóli
heldur harður, en kenningar mót-
endanna voru merkar. Ég er þeirr-
ar skoðunar, að gagnlegan lærdóm
megi af þeim draga nú á tímum,
þegar uppeldishlutverk skólanna
er orðið ennþá mikilvægara en áð-
ur fyrr. Og við skulum þá hafa það
í huga að menntun er fleira en
danska og latína. Nú má segja, að
skólinn sé eini fasti samastaður
manna í tilverunni. Við þurfum
því á uppeldjsstofnunum að halda,
þar sem yfir nemendum er vakað
með þeirri aðdáunarverðu alúð og
þeim óskipta áhuga, sem þeir
Snorri og Hannes höfðu fyrir
starfi sínu. Mér leið mjög vel I
bernsku minni, ekki síst vegna
þess að ég fékk frið til þess að gera
það, sem ég vildi. Aldrei man ég
eftir neinum eftirgangsmunum af
hálfu foreldra minna. Með for-