Morgunblaðið - 03.03.1985, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MARS 1985
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MARS 1985
41
JWtfgW Útgefandi nliliibitb' hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Að- alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift- argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 25 kr. eintakið.
33. þing
N orður landaráðs
Amorgun, mánudag, verð-
ur 33. þing Norðurlanda-
ráðs sett í Reykjavík. Fleiri
hundruð manns sækja þingið
sem setja mun svip á borgar-
lífið næstu daga. Að baki
þinghaldsins býr mikil vinna
sem unnin hefur verið bæði af
þingmönnum og embættis-
mönnum, Meðal þess sem
rætt verður á þinginu er ný-
skipan í störfum norrænu
ráðherranefndarinnar, sem
felur það meðal annars í sér,
að skrifstofa hennar í Osló
verður flutt til Kaupmanna-
hafnar og sameinuð menning-
armálskrifstofunni sem þar
starfar. í Osló á hins vegar að
koma á fót norrænni miðstöð
fyrir rannsóknir og þróun í
iðnaði.
Allt er þetta skipulag
næsta fjarlægt hinum al-
menna borgara á Norðurlönd-
unum. Á þinginu verður rætt
um málefni sem standa hon-
um nær, svo sem eins og efna-
hagsþróun og atvinnumál.
Samvinnu Norðurlanda í
efnahagsmálum hefur aldrei
reynst unnt að skipulags-
binda. Hún er þó mikilvæg,
ekki síst fyrir Dani, Norð-
menn, Svía og Finna. í
skýrslu ráðherranefndarinn-
ar á þinginu kemur fram að
20% af utanríkisviðskiptum
Norðurlanda fari fram inn-
byrðis á milli þeirra. Um ís-
land er það að segja, að versl-
unarviðskipti okkar við Norð-
urlöndin eru að mestu á einn
veg, við kaupum mun meira
af öðrum en þeir af okkur. Þá
hafa íslenskir ráðherrar
gagnrýnt styrktarstefnu
norskra stjórnvalda í sjávar-
útvegsmálum og talið hana
leiða til forskots Norðmanna
á mikilvægum fiskmörkuðum,
þar sem við keppum við þá.
Norðmenn mótmæla þessum
fuilyrðingum og eiga vafa-
laust eftir að gera það á Norð-
urlandaráðsþingi.
Staðreynd er, að oft reynist
erfitt að hrinda góðum hug-
myndum í framkvæmd á nor-
rænum vettvangi, þegar á
reynir. Eitt skýrasta dæmið
um það finna menn með því
að líta til umræðnanna um
norrænt sjónvarp. Þær hafa
staðið yfir í um 30 ár. Þegar
að framkvæmdinni kemur
tekst ekki að ryðja ríkis-
bundnum hagsmunum úr
vegi. Horfir nú verr um fram-
gang sjónvarpsmálsins en oft
áður. Með afnámi ríkiseinok-
unar á útvarpsrekstri hvar-
vetna á Norðurlöndunum
skapast nýjar forsendur í
þessu máli. Það hlýtur að
vera minni áhugi á því en áð-
ur að verja stórum opinberum
fjárhæðum til ríkissjónvarps
með gervihnöttum er nái til
Norðurlandanna allra.
Rætur norrænnar sam-
vinnu eru menningarlegar.
Þjóðirnar standa saman af
því að þær eiga sameiginlega
menningararfleifð. Þær hafa
og sameinast um að veita
verðlaun fyrir menningaraf-
rek. Þar ber bókmennaverð-
launin hæst. Þótt íslenskan
sameini Norðurlöndin í
menningarlegu tilliti þegar
litið er til fortíðarinnar á hún
undir högg að sækja í nor-
rænu samstarfi nú á tímum.
Einmitt þess vegna hafa
nokkrir þingmenn Sjálfstæð-
isflokksins sameinast um til-
lögu á Alþingi, sem hefði í för
með sér, ef samþykkt yrði, að
ríkisstjórn íslands beitti sér
„fyrir því að reglum um til-
högun bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs verði breytt
á þann veg að íslendingar
leggi bókmenntaverk sín
fram á íslensku. Að öðrum
kosti sé þeim heimilt að
leggja fram þýðingar á ensku,
frönsku eða þýsku engu síður
en dönsku, norsku eða
sænsku.“
Morgunblaðið tekur undir
með flutningsmönnum þess-
arar tillögu og telur að vel
færi á því, að hún yrði ræki-
lega kynnt á þingi Norður-
landaráðs hér til að unnt
verði aö átta sig á því strax,
hvert hugur þingfulltrúa
stefnir í þessu máli. Með því
verður fylgst á íslandi og
einnig undirtektum undir þá
sameiginlegu tillögu allra ís-
lensku fulltrúanna á þinginu,
að norræn líftæknistofnun
rísi hér á landi.
Árangur af fjölmennum
þingum eins og þessu er ekki
unnt að meta með því einu að
skoða dagskrár þeirra, lesa
tillögurnar og hlusta á ræð-
urnar. Gildi þeirra felst ekki
síst í því að þar gefst mönn-
um færi á að hittast og skipt-
ast á skoðunum með óform-
legum hætti. Uppi eru hug-
myndir um að auka völd þing-
manna í starfi Norðurlanda-
ráðs og færa störf þingsins
meira en nú er inn á flokks-
pólitískar brautir, þannig að
skoðanabræður í ýmsum
löndum standi saman með
formlegri hætti en hingað til
hefur tíðkast. Slíkir flokka-
drættir stangast á við hina
almennu hugmynd sem menn
gera sér um Norðurlandaráð,
að það sé sameiginlegur vett-
vangur utan og ofan við dag-
legt stjórnmálaþras.
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 2. mars
Réttarhöldin yfir Arne
Treholt í Osló hafa ver-
ið mál málanna í er-
lendum fréttum síð-
ustu daga. Það kom
mönnum á óvart, hve
alvarleg atriði komu
fram í ákærunni á hendur honum.
Málsvörn Treholts hefur verið eins og
við var að búast. Hann leitast eðlilega
við að færa athæfi sitt í sem saklausast-
an búning, segist hafa heillast af spenn-
unni og talið sig vera að vinna í þágu
heimsfriðar eða norskra hagsmuna með
því að afhenda KGB trúnaðarskjöl,
jafnvel þegar hann var að semja við
Kremlverja um markalínu í Barents-
hafi.
Sakborningurinn hefur haft um það
bil ár til að velta því fyrir sér, hvaða leið
hann ætti að velja til að gera hlut sinn
sem bestan andspænis eigin játningu og
niðurstöðum ákæruvaldsins og rann-
sóknarlögreglunnar. Hann hefur greini-
lega valið áróðursleiðina, færa sér hinn
opna réttarsal í nyt til að gera sem
minnst úr yfirvöldunum og skeíla skuld-
inni á aðra, þar sem þess er kostur.
Arne Treholt er enginn venjulegur
njósnari eins og menn lesa um í blöðum
af og til. Þeir eru yfirleitt heldur svip-
lausir út á við. Láta lítið fara fyrir sér
og pukrast með skjöl og annað. Falli á
þá grunur reyna þeir að hverfa spor-
laust. Séu þeir handteknir játa þeir
strax og bíða þess síðan að komast í
fangaskiptum til þess ríkis sem þeir
þjónuðu. Hinn venjulegi skjalaþjófur og
njósnari vill láta dæma sig í kyrrþey og
er alls ekki fyrir að slá um sig með
áróðursbrögðum frammi fyrir dómar-
anum. Úr síðari tíma sögu bresku utan-
ríkisþjónustunnar þekkja menn þjóð-
svikara sem af hugsjónaástæðum og
vegna trúar á kommúnismann gengu
Sovétmönnum á hönd. Þeir komust tiL
Moskvu eftir einni leið eða annarri.
Þegar litið er á mál Arne Treholt sést,
að hann lék sína leiki víða. Frama sinn
á hann Verkamannaflokknum að þakka.
Hann gerðist virkur í vinstra armi hans.
Var í forystusveit þeirra sem börðust
gegn herforingjastjórninni í Grikklandi,
stríðinu í Víetnam og aðild Noregs að
Evrópubandalaginu. Hann stóð sem sé
jafnan framarlega í baráttu vinstri-
sinna fyrir tískumálum á sjöunda og
áttunda áratugnum. Hann var blaða-
maður. Komst í snertingu við æðstu
stjórn ríkisins sem aðstoðarmaður Jens
Evensen og síðan í öruggt starf í utan-
ríkisþjónustunni, þar sem beið hans
glæstur ferill.
í raun hefði hann eins getað valið
stjórnmál sem ævistarf eins og embætt-
ismennsku. Nú þegar hann er tekinn
fyrir að brjóta af sér sem embættismað-
ur leitast hann við að afsaka sig með
því, að hann hafi í raun verið að sinna
heimsstjórnmálum með svo nýstárleg-
um hætti, að það geti hvorki verið refsi-
vert né saknæmt. Skjalanjósnarinn
breytist í slagorða-stjórnmálamann í
réttarsalnum.
Hagsmunir
Noregs og íslands
í ákærunni á hendur Arne Treholt er
hann meðal annars sakaður um að hafa
látið KGB í té skýrslu um öryggi ís-
lands. Skýrsluna kynnti Rolf Hansen,
þáverandi varnarmálaráðherra í stjórn
Verkamannaflokksins, í ríkisstjórn
Noregs 1. mars 1976. Þar er leitast við
að meta gildi íslands í varnarkerfi vest-
rænna þjóða og líta til þess sem gerast
kynni ef landið hyrfi úr Atlantshafs-
bandalaginu eða varnarsamstarfinu við
Bandaríkin yrði rift. Skýrslan var lögð
fram eftir að Islendingar höfðu slitið
stjórnmálasambandi við Breta (19.
febrúar 1976) og síðasta þorskastríðið,
vegna útfærslunnar í 200 mílur, stóð
sem hæst.
íslendingar fóru þess á leit við Norð-
menn, að þeir gættu hagsmuna sinna í
Bretlandi eftir að stjórnmálasamband-
inu við Breta var slitið. Norðmenn féll-
ust á þessa beiðni og Knut Frydenlund,
utanríkisráðherra Noregs, sagði 19.
febrúar, að norska stjórnin harmaði
mjög það ástand, sem skapast hefði. Og
hann sagði einnig: „Norska stjórnin hef-
ur verið í stöðugu sambandi við báða
aðila til að freista þess að samningar
gætu hafist milli þeirra. Hvað eftir ann-
að höfum við skorað á Breta að draga
herskip sín á braut af hinum umdeildu
miðum. Við höfum gert það vegna þess,
að slíkt er forsenda þess, að samningar
geti hafist... “
Knut Frydenlund beitti sér ötullega
fyrir sáttum meðal annars á vettvangi
Atlantshafsbandalagsins og bauðst til
að verða sáttasemjari ef deiluaðilar
vildu. Öllum slíkum tillögum var hafn-
að. Hinn 23. febrúar 1976 fór hann með-
al annars í snögga ferð til Brussel og
ræddi við Joseph Luns, framkvæmda-
stjóra Atlantshafsbandalagsins, um
landhelgisdeiluna og þá bárust fréttir
um málamiðlunartillögu frá Norðmönn-
um.
Vissu Sovétmenn allt?
Aldrei hefur verið greint frá því
opinberlega í hverju tillaga Norðmanna
um málamiðlun fólst. Samkvæmt upp-
ljóstrunum í Treholt-málinu er líklegt
að Sovétmenn hafi fengið í sínar hendur
allt sem skrifað var um málið í norska
stjórnkerfinu. Hvort það hafi mótað af-
stöðu Sovétstjórnarinnar til málsins
skal ósagt látið. En um þær mundir sem
Rolf Hansen, varnarmálaráðherra,
lagði fram skýrsluna um öryggismál ís-
lendinga í norsku ríkisstjórninni, sem
Treholt náði, beindi Einar Ágústsson,
þáv. utanríkisráðherra, spjótum sínum
æ fastar gegn Atlantshafsbandalaginu í
opinberum yfirlýsingum. Þannig sagði
hann meðal annars í samtali við Stav-
anger Aftenblad sem birtist 3. mars
1976, að íslendingar ættu að íhuga
brottför úr Atlantshafsbandalaginu og
riftun varnarsamningsins, ef bresku
herskipin hyrfu ekki úr íslenskri lög-
sögu.
En hver var afstaða Sovétmanna á
þessum tíma? Besta lýsingin á því fæst
með endurbirtingu á frásögn Morgun-
blaðsins af blaðamannafundi sem Geir
Hallgrímsson, þáv. forsætisráðherra,
efndi til í Kaupmannahöfn 2. mars 1976
í tengslum við þing Norðurlandaráðs. í
Morgunblaðinu stóð á forsíðu 3. mars:
„Forsætisráðherra var fyrst spurður
um, hvort ummæli sendiherra Islands í
Moskvu (Hannesar Jónssonar innsk.)
um að Sovétríkin styddu íslendinga í
fiskveiðideilunni væru rétt. Og þá hvort
Lokadagar landhelgisdeilunnar við
Breta í maí 1976. Á efstu myndinni sést
Knut Frydenlund með Einari Ágústs-
syni, en sem utanríkisráðherra hittust
þeir oft og Frydenlund lagði sig fram
um sættir milli íslendinga og Breta.
Þá sjást þeir Einar Ágústsson og
Anthony Crosland utanríkisráðherra
Breta. Myndin er tekin 31. maí 1976 í
Osló. Hún sýnir ráðherrana á leið til
kvöldverðar hjá Knut Frydenlund eftir
strangan samningadag.
Neðsta myndin sýnir undirskrift samn-
inganna við Breta 1. júní 1976 í Osló.
Ásamt utanríkisráðherranum er Matthí-
as Bjarnason þáv. sjávarútvegsráðherra
á myndinni.
samkomulag hefði verið gert við Sovét-
ríkin.
Geir Hallgrímsson sagði það ekki rétt
að Sovétríkin styddu Islendinga, þvert á
móti hefðu þau mótmælt útfærslunni í
200 mílur. Hins vegar hefðu þau virt
hina nýju fiskveiðilögsögu.
Aðspurður um hvort pólitískar ástæð-
ur lægju að baki og hvort Sovétríkin
væru að reyna að skapa sér gott orð á
íslandi á kostnað Atlantshafsbanda-
lagsins, sagðist forsætisráðherra ekki
vita hvað lægi að baki. Hins vegar væri
það auðvitað vilji Sovétríkjanna að ís-
lendingar gengju úr NATO, en hvort
það væri ástæðan sagðist hann ekkert
geta sagt um. Hann gat þess einnig, að
veiðar Sovétríkjanna við ísland fyrir út-
færsluna hefðu verið hverfandi hluti af
heildarafla þeirra."
Ekki tókst að reka fleyg milli íslands
og Atlantshafsbandalagsins með land-
helgisdeiluna að vopni. Þvert á móti er
það dæmigert fyrir, hvernig unnið var
að lausn málsins, að samkomulag var
gert í maílok 1976 í Osló í kjölfar ráð-
herrafundar Atlantshafsbandalagsins.
Skýrslan frá
Öryggismálanefnd
Öryggismálanefnd, þar sem sitja fuil-
trúar Alþýðubandalags, Alþýðuflokks,
Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks,
sendi fyrir skömmu frá sér nýja skýrslu.
Gunnar Gunnarsson, starfsmaður
nefndarinnar, lýsir þar þeim fram-
kvæmdum sem nú er unnið að eða eru á
döfinni í þágu varna landsins. Ákvarð-
anir um þessar framkvæmdir má rekja
nokkur ár aftur í tímann. Þannig hófust
viðræður milli bandarískra og íslenskra
stjórnvalda um endurnýjun olíugeyma í
Helguvík í september 1979 og fjármagni
úr Mannivirkjasjóði Atlantshafsbanda-
lagsins var veitt til byggingar flugskýla
á Keflavíkurflugvelli í nóvember 1980. I
júli og nóvember 1981 framkvæmdi
bandaríska herforingjaráðið endurskoð-
un þar sem fram kom að nauðsyn væri á
breytingum á búnaði Keflavíkurstöðv-
arinnar til að efla styrk hennar til loft-
varna Islands og varna sjóleiðanna yfir
Norður-Atlantshaf.
I ritgerð Gunnars Gunnarssonar seg-
ir: „Þó frumkvæðið komi frá Banda-
ríkjamönnum er hér um að ræða sam-
eiginlegar áætlanir þeirra og Atlants-
hafsbandalagsins. Að hluta er gert ráð
fyrir fjármögnun úr Mannvirkjasjóði
Atlantshafsbandalagsins en meiri hluti
kostnaðar mundi hinsvegar falla á
Bandaríkin."
Höfundur telur að framkvæmdir hér
á landi megi tengja almennum áætlun-
um Atlantshafsbandalagsins um eflingu
varna og segir: „Meðal 10 forgangsat-
riða í langtímaáætlun bandalagsins,
sem samþykkt var 1978 (Long-Term
Defense Program), var efling loftvarna,
þ. á m. loftvarna á höfunum. Áætlanir
um stækkun eldsneytisgeyma fyrir
flugvélar, styrkt flugskýíi og stjórn-
stöðvar, efling ratsjáreftirlits o.s.frv.
hafa því verið á dagskrá hjá Atlants-
hafsbandalaginu síðustu árin og (eru)
komnar á framkvæmdastig eða hefur
verið lokið við í mörgum ríkjum Evrópu.
Má vænta enn frekari áherslu á loft-
varnir í nánustu framtíð."
Ástæða er til að ítreka þetta sjónar-
mið hér, þar sem ein helsta röksemd
þeirra sem lagst hafa gegn endurnýjun
varnarkerfisins á Islandi er sú, að með
því væri verið að draga ísland inn í
„kjarnorkunet" Bandaríkjanna undir
forystu Ronald Reagans. Það sem hér er
að gerast er í samræmi við almennar
áætlanir Atlantshafsbandalagsins.
Bandaríkjamenn gegna að sjálfsögðu
lykilhlutverki við þessar framkvæmdir
hér samkvæmt þeim skyldum sem þeir
bera samkvæmt varnarsamningnum.
ísland og
mannvirkjasjóðurinn
íslendingar eru eina aðildarþjóð Atl-
antshafsbandalagsins sem alls engan
þátt tekur í mannvirkjasjóði bandalags-
ins. Gunnar Gunnarsson skýrir hlut-
verk þessa sjóðs í ritgerð sinni:
„Veita má fé úr sjóðnum til mann-
virkja, sem eru annaðhvort nýtt sam-
eiginlega af aðildarríkjum eða þar sem
þau hafa sameiginlegra hagsmuna að
gæta; falla undir stjórn NATO á ófrið-
artímum og teljast til eftirfarandi 14
flokka mannvirkja: 1) flugvellir, 2) fjar-
skipti 3) eldsneyti, 4) bækistöðvar sjó-
herja, 5) aðvörunarkerfi, 6) þjálfun, 7)
stjórnstöðvar á stríðstímum, 8) loft-
varnaflaugar, 9) birgðastöðvar í fram-
varnarstöðu, 10) skotfærageymslur, 11)
flugskeyti (surface-to-surface), 12)
loftvarnarmannvirki á jörðu (t.d. styrkt
flugskýli, ratsjár), 13) mannvirki til
stuðnings við liðsflutninga, 14) annað."
Flóknar reglur gilda um framlög til
sjóðsins. Hér verða þær ekki skýrðar.
Þær framkvæmdir sem Gunnar Gunn-
arsson tíundar í skýrslu sinni (fyrir
utan nýjar ratsjárstöðvar) eiga sam-
kvæmt áætlunum að kosta 284,4 millj-
ónir dollara (12 milljarði króna), þar af
borga Bandaríkjamenn 165,85 milljónir
dollara (7 milljarði króna) og mann-
virkjasjóðurinn 118,55 milljónir dollara
(5 milljarði króna).
Það hefur hvergi verið á dagskrá, að
íslendingar gerðust aðilar að þessum
sjóði. Einhver kostnaður yrði því sam-
fara en menn hljóta að meta hann með
hliðsjón af ávinningnum. Væri æskilegt
að stjórnvöld tækju það til gaumgæfi-
legrar athugunar, hvort íslendingar
ættu ekki að taka þann þátt í mann-
virkjasjóðnum sem best samrýmdist
okkar hagsmunum.
Samanburður
vid Noreg
Sé það sem gert er hér á landi til að
halda uppi vörnum borið saman við það
sem Norðmenn leggja af mörkum til
eigin varna og Atlantshafsbandalags-
þjóðanna er fráleitt að líta svo á sem
endurnýjunin hér sé einsdæmi. I við-
auka við ritgerð Gunnars Gunnarssonar
kemur fram, að á árinu 1984 höfðu
Norðmenn rúmlega 40 þúsund manns
undir vopnum sem skiptast niður í land-
her, flugher og flota. Þeir miða að því að
geta aukið mannafla á ófriðartímum í
arit að 325 þúsund manns. Fjárveitingar
til varnarmála námu á árinu 1984 rúm-
lega 13 milljörðum norskra króna (57
milljörðum ísl. króna). Hér á landi eru
sem kunnugt er rúmlega 3.000 banda-
rískir hermenn. I ritgerðinni segir
Gunnar:
„Sérstök áhersla hefur verið lögð á
eflingu Ioftvarna í Noregi undanfarin ár
og mun verða framhald á því næstu ár-
in. Einkanlega hefur endurnýjun stórs
hluta orrustuflugvélaflotans verið á
dagskrá og hefur hún tekið u.þ.b. 77% af
fjárveitingum sem fara í kaup á vopna-
búnaði undanfarin ár. F-16-orrustuþot-
ur hafa komið í stað F-104 og er ætlunin
að lokið verði við kaup á samtals 72
þotum af þessari gerð 1986. Einnig er
áætlað að efla varnir herflugvalla með
loftvarnarflaugum. Ratsjárkerfið, sem
er hluti hins svonefnda NADGE-kerfis
sem hefst í Norður-Noregi og heldur
þaðan áfram allt til Suður-Evrópu, álíta
Norðmenn úrelt og hyggjast endurnýja
það á næstu árum. Mun það verða greitt
með fé frá Mannvirkjasjóði Atlants-
hafsbandalagsins. Þá er einnig gert ráð
fyrir kaupum á átta nýjum kafbátum
næstu árin.“
Hér á landi á í ár að endurnýja orr-
ustuþoturnar á Keflavíkurflugvelli og
koma hingað 18 vélar af gerðinni F-15
Eagle í stað F-4-vélanna 12. En það sem
hér er sagt um Noreg á aðeins við átak
Norðmanna sjálfra. Þar að auki leggja
aðrar þjóðir þeim lið með margvíslegu
móti, þótt þær hafi ekki herafla að stað-
aldri í Noregi. Til að flýta fyrir liðs-
flutningum til Noregs hafa nokkrar
birgðastöðvar verið reistar þar sem
geyma vopn, tæki og búnað fyrir banda-
ríska landgönguliða sem sendir yrðu á
vettvang á hættustundu.
Það er fráleitt að líta j)annig á að
unnt sé að tryggja öryggi Islendinga og
Norðmanna innan vébanda Atlants-
hafsbandalagsins nema þjóðirnar
standi saman. Þeir sem vilja spilla því
samstarfi gera það ekki af umhyggju
fyrir réttmætum öryggishagsmunum.
„Ekki tókst að
reka fleyg á
milli íslands og
Atlantshafs-
bandalagsins
með landhelg-
isdeiluna að
vopni. Þvert á
móti er það
dæmigert fyrir
hvernig unnið
var að lausn
málsins, að
samkomulag
var gert í maí-
lok 1976 í Osló
í kjölfar ráð-
herrafundar
Atlantshafs-
bandalagsins.“