Morgunblaðið - 15.06.1985, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 1985
JMtogpmtliIftfeife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, simi 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 30 kr. eintakiö.
Sviptingar innan ASI
egar slitnaði upp úr við-
ræðum fulltrúa Vinnuveit-
endasambandsins (VSÍ) og Al-
þýðusambandsins (ASÍ) að
morgni fimmtudagsins varð
ljóst, að þeir höfðu náð
markmiði sínu sem vildu svo
sem ræða málin, ef viðræðurn-
ar leiddu ekki til neinnar nið-
urstöðu. Opinberlega höfðu
þessi sjónarmið aðeins komið
fram í röðum þeirra verka-
lýðsforingja sem standa lengst
til vinstri. Fulltrúar þessara
afla hafa verið sterkastir innan
Verkamannasambands íslands.
Það gerðist svo í gær, þegar
þeir efndu til fundar með sam-
herjum sínum, að Verka-
mannasambandið óskaði eftir
viðræðum við VSÍ um skamm-
tímasamning. Öfgaöflin með
Guðmund J. Guðmundsson
urðu undir í Verkamanna-
sambandinu.
Áður hefur því verið haldið
fram hér á þessum stað, að
draga megi í efa, að Ásmundur
Stefánsson, forseti Alþýðu-
sambandsins, hafi þann styrk
sem maður í hans embætti þarf
að hafa. Upplausnin innan Al-
þýðusambandsins hefur nú enn
einu sinni leitt til þess, að allt-
of mikil óvissa ríkir um raun-
verulegan vilja og skoðanir
þeirra sem skipa forystusveit
launþega. Oft sýnist nægja að
kippt sé í spottana á flokks-
skrifstofum Alþýðubandalags-
ins til að hagsmunamál laun-
þega séu að engu höfð. Magnús
Gunnarsson, framkvæmda-
stjóri VSÍ, sagði, að viðræðu-
slitin nú mætti rekja til
sundurlyndis innan verkalýðs-
hreyfingarinnar. Sviptingarn-
ar í gær staðfesta þessa skoð-
un. Reynslan sýnir, að við svip-
aðar aðstæður áður hefur
verkalýðsforystan talið sér
fært að stuðla fremur að friði á
vinnumarkaði en átökum. Sá
múnur er að vísu á stöðunni nú
og 1979, að þá sátu alþýðu-
bandalagsmenn í ríkisstjórn
með stuðningi Guðmundar J.
Guðmundssonar á þingi, sem
nú er bæði í stjórnarandstöðu
og á móti því að samningar
takist. Sjónarmið Guðmundar
J. og félaga um að stefna við-
ræðum við VSÍ í strand urðu
undir í gær.
Þegar Vinnuveitendasam-
bandið lagði fram tillögur sín-
ar um nýjan kjarasamning til
langs tíma á dögunum fylltust
margir bjartsýni. Hið einstæða
frumkvæði VSÍ er í samræmi
við þær óskir alls almennings,
að með friðsamlegum hætti
verði samið um kaup og kjör.
Óróaöflin innan forystusveitar
verkalýðshreyfingarinnar láta
þetta ekki hafa áhrif á sig, þau
hugsa um launamál með
flokkspólitíska hagsmuni í
huga. Þeim er sama þótt þau
varpi verkfallsskugga yfir
sumarleyfi launþega. Það verð-
ur engum til gleði að fara í frí á
bjartasta tíma árs í þeim
skugga og óvissu um það, sem
við tekur í haust. Vonandi fæst
haldbær niðurstaða af þeim
viðræðum sem hófust að nýju í
gær.
Forystusveit ASI og þó sér-
staklega Ásmundur Stefáns-
son, forseti Alþýðusambands-
ins, þarf að átta sig á því, að
ábyrgðin er ekki alfarið á herð-
um þeirra sem vilja ófrið ófrið-
arins vegna. Morgunblaðið er
ekki í neinum vafa um, hver
sigrar ef hófsamir og ábyrgir
forystumenn í verkalýðshreyf-
ingunni taka nú höndum sam-
an gegn þeim sem vilja aðeins
ræða málin, ef þeir vita að eng-
in niðurstaða fæst.
Hér með er skorað á þá for-
ystumenn launþega sem bera
hag umbjóðenda sinna raun-
verulega fyrir brjósti að sýna
það í verki og sanna að þeir
geri allt til að koma í veg fyrir
verkföll í haust.
Einkaréttur
afnuminn
Alþingi hefur nú samþykkt
að afnema einkarétt ríkis-
ins á útvarpsrekstri. Þessu
mikilvæga skrefi í frjálsræðis-
átt ber að fagna. Það sýnir að
tregðulögmálið ræður ekki al-
farið ferðinni á Alþingi íslend-
inga. Þeir hafa ekki allt sitt
fram, sem sjá hættur í hverju
horni, sé hróflað við ítökum
hins opinbera.
Það voru sjálfstæðismenn
sem báru málið til sigurs á Al-
þingi. Á úrslitastundu nutu
þeir stuðnings Bandalags jafn-
aðarmanna. Framsóknarmenn
reyndu að beita öllum þingleg-
um brögðum til að hindra
framgang málsins þvert ofan í
samkomulag milli forystu-
manna stjórnarflokkanna. Al-
þýðuflokkurinn lék einnig
tveimur skjöldum. Ragnhildur
Helgadóttir, menntmálaráð-
herra Sjálfstæðisflokksins,
sem knúði á um afgreiðslu
málsins, mat afstöðu Alþýðu-
flokksins í málinu á þann veg,
að hann væri sósíalistaflokkur
sem vildi fyrst og fremst forsjá
hins opinbera. Afstaða krata
verður í raun ekki skýrð á öðr-
um forsendum og ekki heldur
sjónarmið alþýðubandalags-
manna og Kvennalistans.
Frelsi fylgir ábyrgð. Það
mun sannast þegar útvarps- og
sjónvarpsfrelsi kemur til sög-
unnar að ekki verða allir í
stakk búnir til að axla þá
ábyrgð. Miklu skiptir að við
gerð þeirra reglna sem nú á að
semja á grundvelli hinna nýju
laga, verði jafnræði og frelsi í
hávegum haft en ekki opinber
forsjárhyggja.
3£ösigí3sLt isÆ
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 291. þáttur
í næstsíðasta þætti fjallaði
ég nokkuð um samsetningar
orða í íslensku, að gefnu til-
efni, og bað þá góða menn að
fræða mig frekar um það efni.
Baldur Jónsson dósent brást
við fljótt og vel. Hann sendi
mér bréf sem ég birti kafla úr
hér á eftir. Hann lét mér einn-
ig í té grein eftir sig um þetta
efni, þá sem birtist í Festskrift
til Einar Lundeby, Oslo 1984, og
síðast en ekki síst mjög fróð-
legt, en ófullgert og óprentað
erindi um íslenska orðmyndun.
Þetta hef ég nú verið að lesa
mér til fróðleiks og skemmtun-
ar. Baldur segir meðal annars í
bréfi sínu:
★
„Það er einkennilegt, hvern-
ig forliðir haga sér í samsett-
um nafnorðum, og þyrfti að
kanna það mál betur. Sum orð
virðast aldrei mynda eignar-
fallssamsetningu með öðru
orði; önnur gera það alltaf, og
enn önnur mynda ýmist eign-
arfalls- eða stofnsamsetn-
ingar. Þegar forliðurinn er
sjálfur samsettur, er eins og
hann þurfi helst að vera í eign-
arfalli. Mér sýnist það vera
býsna sterk regla, sem eigi þó í
vök að verjast, e.t.v. vegna er-
lendra áhrifa (sbr. greinina í
afmælisritinu til Lundebys).
Ég er t.d. ekki alveg viss um,
að orðin kísilgúrverksmiðja og
járnblendiverksmiðja séu eðli-
legar myndanir, en þykist hins
vegar viss um, að orðin kísil-
gúrsverksmiðja og járnblendis-
verksmiðja séu rétt, þótt þau
kunni að þykja stirðlegri. Ætíð
er sagt og skrifað kísilmálm-
verksmiðja, en ekki kísilmálms-
o.s.frv. Það gæti verið sumpart
vegna þess, að málmur er eitt
þeirra orða, sem mynda aldrei
eignarfallssamsetningar, að
því er best verður séð. Eigi að
síður finnst mér, að kísil-
málmsverksmiðja væri hið
rétta orð.
í Norrænu orðasafni um
skólamál, sem kom út 1983
(sbr. Fréttabréf íslenskrar
málnefndar 1983:2:6—7), er
þeirri reglu fylgt, samkvæmt
ábendingu frá málnefndinni,
að hafa nám í eignarfalli, þeg-
ar það er forliður samsetn-
ingar, og skrifa þá t.d.
námsskrá, námsstjóri, náms-
styrkur o.s.frv. Undantekning
var þó gerð um orðið námskeið,
sem venja er að skrifa svo.
Ég bind svo enda á þetta
spjall með því að vísa á það
sem lærimeistari vor, Halldór
Halldórsson, segir í íslensku
orðtakasafni (1. bindi, bls.
126—127) um orðtakið að
binda enda á e-ð. Upphaflega
var — eins og nærri má geta
— bundinn endi á e-u, en ekki
e-ð.
Hafðu svo þökk fyrir þáttinn
á dögunum og alla hina."
★
Þá er að hnýsast í erindi
Baldurs Jónssonar um orð-
myndun, og tek ég hér upp
hluta, þar sem fjallað er um
samsett orð:
„Hér verð ég að binda mig
við nafnorð eingöngu og get
ekki farið neitt út í vensl for-
liðar og viðliðar, hvorki með
hliðsjón af orðflokkum né
merkingu.
Að formi til eru samsetn-
ingar aðallega þrenns konar:
1) stofnsamsetningar
— (ráðhús)
2) eignarfallssamsetningar
— (ráðsmaður)
3) tengistafssamsetningar
— (ráðunautur)
í tengistafssamsetningum er
eitthvert sérhljóð á milli liða,
svonefndur tengistafur, sem í
vitund manna er hvorki hluti
af stofni né fallending (öku-
maður, linditré, fellibylur, skipu-
lag)-
Samkvæmt þessu fylla
þennan flokk allmörg orð af
sama tagi og fellibylur, t.d.
fleygiferð, kennimaður, keppi-
kefli, hleypidómur, hverfísteinn,
lærifaðir, skellihlátur, sendiboði
o.m.fl. Þessi orð eiga það sam-
eiginlegt, að forliður þeirra er
ia-sögn (fella, fleygja, keppa
o.s.frv.), þar sem i varðveitist
sem leifar af forsögulegu
stofnviðskeyti. Frá því sjón-
armiði séð eru þetta því fastar
samsetningar eða stofnsam-
setningar.
Læt ég svo útrætt um tengi-
stafssamsetningar og beini at-
hyglinni að hinum aðferðun-
um.
Mér þykir líklegt, að meiri-
hluti samsettra nafnorða sé
annaðhvort stofnsamsetningar
með fallorð í forlið eða eign-
arfallssamsetningar.
Ekki verður annað séð en báð-
ar samsetningaraðferðirnar séu
góðar og gildar og svo hafí verið
frá fornu fari. (Leturbreyting
umsjónarmanns.) í íslensku
fornmáli eru til mörg samsett
orð, sem hafa orðið land í for-
lið, og er það þá ýmist stofninn
land- ellegar ef. et. lands- eða
ft. landa-.
Stundum er merkingarmun-
ur á stofnsamsetningu og sam-
svarandi eignarfallssamsetn-
ingu eins og t.d. á orðunum fé-
hirðir og fjár-hirðir, sem merkja
sitt hvað. Stundum er hann
enginn, sbr. landauðn og lands-
auðn.
Mér er ekki fyllilega Ijóst, og
ég veit ekki til, að fullkannað sé,
hvaða regla gildir eða hvort unnt
er að gefa nokkra reglu um þessi
atriði. (Leturbr. umsjónar-
manns.)
Svo virðist sem tvíkvæðir
stofnar hafi tilhneigingu til að
mynda eignarfallssamsetn-
ingu, en einhlítt er það ekki,
sbr. t.d. orðin aftanblik og
morgunblær. Á hinn bóginn má
benda á kvenkynsorð, sem
enda á -ing eða -un. Þau verða
að vera í eignarfalli í forliðum
(drottning, verslun).
Athugum einnig hvorug-
kennda ia-stofna, t.d. kvæði og
sæti. Eðlilegar eru samsetn-
ingarnar kvæðabók og kvæðis-
laun (en ‘kvæðilaun óhugsandi)
eða sætanýting og sætisgjald (en
*sætigjald kemur ekki til
greina)."
Eftir þennan greinargóða
fróðleik er Baldur Jónsson
kvaddur með þakklæti. Mér er
ýmislegt fleira um þetta efni í
huga, og mætti það kannski
birtast í næsta þætti.
★
P.s.
Að gefnu tilefni skal þess
getið, að frægur viðartein-
ungur í Gylfaginningu heitir
mistilteinn, en ekki miltisteinn!
jr
Agúst Guðmundssyni veitt
bjartsýnisverðlaun Bröstes
Ágúst Guðmundsson veitir viðtöku bjartsýnisverðlaunum Bröstes. Ávísunin
hljóðar upp á 25.000 d.kr.
Bjartsýnisverðlaun Bröstes,
25.000 d.kr. voru afhent Ágústi Guð-
mundssyni kvikmyndaleikstjóra síð-
degis 11. júní í Kristjánshöfn. Fjöl-
menni var mætt til að fylgjast með
verðlaunaafhendingunni, þ. á m. fé-
lagar úr dansk-íslenska félaginu í
Höfn, samstarfsmenn úr danskri
kvikmyndagerð og fleiri.
Peter Bröste bauð verðlauna-
hafann velkominn og vitnaði til
kvikmyndar Ágústs, Land og syn-
ir, þar sem nágranninn segir við
unga manninn: „Svartsýni margra
ungra manna er plága." Bröste
sagði að þessi orð endurspegluðu
vilja íslensku þjóðarinnar til að
líta framtíðina björtum augum.
Forstjóri dönsku kvikmyndast-
ofnunarinnar, Finn Aabye, hélt
aðalræðuna að þessu sinni. Finn
sagði Ágúst þegar vera þekktan á
Norðurlöndum fyrir sköpunar-
gleði sína og dugnað. Hann væri
maður sem tæki starf sitt alvar-
lega og settist ekki í helgan stein
þótt vel áraði. Það væri ekki síst
Ágústi Guðmundssyni að þakka að
ísland væri orðinn jafnvirkur
þátttakandi í samnorrænu kvik-
myndastarfi og raun bæri vitni.
Ágúst þakkaði þá viðurkenn-
ingu sem honum hlotnaðist og
sagði það góða hugmynd að tengja
á þennan hátt saman bjartsýni og
kvikmyndir, sér í lagi þegar um
væri að ræða íslenskar myndir. Að
síðustu vitnaði Ágúst til myndar
sinnar, Útlaginn, þar sem Gísli
Súrsson kastar sér fram af
bjargbrún. Þetta atriði sagði hann
vera táknrænt fyrir íslenska
kvikmyndagerð.