Morgunblaðið - 15.06.1985, Síða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 1985
29
Menntun og þekk-
íng í landinu?
— eftir Reyni
Axelsson
íslenzkir stjórnmálamenn tala
oft um „nýsköpun efnahagslífs-
ins“, að leggja þurfi áherzlu á að
koma á fót „hátækniiðnaði", og að
nauðsyn beri til að nota þá
„menntun og þekkingu sem til sé í
landinu" til að renna nýjum stoð-
um undir efnahag íslands. Ekkert
bendir þó til að nokkur slík
„menntun og þekking" sé til: svo
að segja hvar sem litið er í ís-
lenzku atvinnulífi blasir við van-
þekking og kunnáttuleysi. Almenn
grunnmenntun í landinu virðist
sízt betri en gerist og gengur í
Vestur-Evrópu, ofar í skólakerf-
inu er ástandið jafnvel verra, og í
Háskóla íslands er það ömurlegt.
Æ meira er lagt á Háskólann, án
þess þó að nokkuð sé gert til að
gera honum kleift að standa undir
þeirri byrði, og því versnar
ástandið ár frá ári. Þegar á reynir
virðist stjórnmálamönnum nefni-
lega ganga ósköp illa að gera neitt
til að rétta hlut æðri menntunar í
þessu landi; satt að segja hafa þeir
ekki sýnt lit árum saman.
Á „erfiðum tímum" verður að
spara, segja íslenzkir stjórnmála-
menn; og hver minnist þess að
þeir hafi nokkurn tíma talað um
annað en erfiða tíma, jafnvel við
beztu ytri aðstæður sem við getum
gert okkur nokkrar vonir um? En
ekki er að sjá að þeir viti hvað
sparnaður er, því að eyðsla í hvers
konar óraunhæf málefni viðgengst
eins og fyrir óumbreytanleg nátt-
úrulögmál. Stundum virðist sem
hið eina sem þeir eigi við þegar
þeir tala um sparnað sé að skera
niður útgjöld til menningarmála
og að eina ráðið sem þeir sjái til
að koma þjóðinni út úr efnahags-
ógöngum sé að fresta byggingar-
framkvæmdum við Þjóðarbók-
hlöðuna enn eitt árið.
Oft heyrist að hinn nýi „há-
tækniiðnaður" eigi að byggjast á
tölvum og tölvunotkun. Nú skyldu
menn halda að stjórnmálamenn
sem svo tala og meina það sem
þeir segja hafi á undanförnum ár-
um lagt alveg sérstaka rækt við að
hlúa að kennslu og rannsóknum í
hvers konar tölvufræðum við Há-
skóla íslands. En hver er raunin?
Við Háskólann er nákvæmlega einn
fastur kennari í tölvunarfræði í fullu
starfi. Á því hefur ekki orðið
breyting í ein tólf ár. í mörg ár
sótti stærðfræðiskor Verkfræði-
og raunvísindadeildar um nýja
stöðu í tölvunarfræði og fékk að
jafnaði hefðbundna árlega synjun,
þar til loksins árið 1982 að ein ný
staða i greininni komst á fjárlög.
Hún var auglýst með venjulegum
hætti, en engin umsókn barst.
Ástæðan er auðvitað augljós: hin
lágu laun sem háskólakennurum
eru boðin standast enga sam-
keppni við laun á almennum
vinnumarkaði. Tölvunarfræðingur
með þá menntun sem krafizt er
við Háskólann á auðvelt með að
finna atvinnu sem er kannski tvö-
falt eða þrefalt betur launuð.
Stöðunni var svo í hitteðfyrra
skipt til bráðabirgða milli þriggja
manna, sem hafa aðalstarf utan
Háskólans, en stunda kennslu í
hjáverkum. Nú hefur staðan verið
auglýst á ný. Ef vel tekst til má
reikna með að tveir fastir kennar-
ar í greininni starfi við Háskólann
næsta ár.
Hvaða verkefnum eiga þessir
tveir menn svo að sinna? í þeim
skorum Verkfræði- og raunvís-
indadeildar sem koma til með að
mynda hina nýju Raunvísinda-
deild næsta haust voru haustið
1975 skráðir 347 nemendur, þar af
46 í stærðfræðiskor. (Undir stærð-
fræðiskor heyra bæði stærðfræði
og tölvunarfræði, en meginverk-
efni hennar hefur verið að sjá um
alla kennslu í þessum greinum
fyrir aðrar námsbrautir Verk-
fræði- og raunvísindadeildar.)
Haustið 1984 voru í sömu skorir
skráðir 538 nemendur, þar af 235 í
stærðfræðiskor. Öll þessi aukning
í stærðfræðiskor var í tölvunar-
fræði. Þótt fjöldi skráðra nem-
enda í skorinni hafi þannig slagað
hátt upp í að vera helmingur
skráðra nemenda í „raunvísinda-
deildarfögunum" síðasta haust,
hafði hún einungis 9 fastar kenn-
arastöður á fjárlögum á sama
tíma, en hin fögin 33; með þessum
9 stöðum er talin þrískipta staðan
sem ekki gekk út, og er hún eina
staðan sem hefur bætzt við hjá
skorinni á fjárlögum síðan 1976.
Við fyrstu sýn kann mönnum að
virðast sem hér séu nokkuð und-
arleg hlutföll á ferðinni, en þau
eiga sér eðlilega og einfalda skýr-
ingu. í þau tíu ár sem ég hef starf-
að við Háskólann hefur það verið
skýr og óbreytt stefna stjórnvalda
að halda Háskólanum langt undir
sultarmörkum og koma í veg fyrir
nauðsynlegustu fjölgun fastra
kennara. Ekki er að sjá að stjórn-
málaflokkana greini á um þessa
stefnu, og engar vísbendingar eru
um að henni verði breytt á næst-
unni. Meðal margra ískyggilegra
afleiðinga hennar er sú, að Há-
skólanum hefur verið ókleift að
laga sig að breyttum aðstæðum
eða taka upp nokkur nýmæli, og
svo virðist sem hann verði Iátinn
grotna niður hægt og hægt um
ófyrirsjáanlega framtíð. Ef ein-
hverntíma skyldi koma að því að
framsýnni stjórnmálamenn kom-
ist til áhrifa en nú um stundir, þá
munu þeir þurfa að gera ofur-
mannlegt átak til að ráða hér bót
á. Ég hef ekki tölu á þeim nefnd-
um, stofnunum og ráðum sem
hafa það hlutverk að skera niður
fjárveitingarbeiðnir Háskólans á
hverju ári. En hvar eru þær
nefndir, stofnanir og ráð sem
byggja upp í stað þess að rífa
niður?
Nú ber ég fullt traust til þeirra
manna sem sjá um kennslu í tölv-
unarfræði við Háskólann, en það
má hverjum manni vera ljóst að
þeir eru alltof fáir til að geta
skipulagt jafnfjölbreytt námsefni
og brýna nauðsyn ber til. Háskól-
inn getur ekki boðið upp á annað
en undirstöðuatriðin í meðferð
þessara nýju tækja. Að ímynda
sér að hér geti myndazt tölvuiðn-
aður er kannski einna sambæri-
legast við að halda að á næstu ár-
um spretti sjálfkrafa upp blómleg-
ur bílaiðnaður, af því að öllum er
gefinn kostur á að taka bílpróf.
Meðan innritun í tölvunarfræði
hefur aukizt hröðum skrefum ár
frá ári hefur innritun í stærðfræði
staðið í stað eða minnkað, þannig
að til vandræða horfir. Um
margra ára skeið hefur Háskólinn
útskrifað langtum færra fólk með
stærðfræðipróf en þyrfti, þó ekki
væri til annars en að sjá fram-
haldsskólunum fyrir nægum
kennarafjölda. Nú er svo komið að
alvarlegt vandræðaástand hefur
skapazt í stærðfræðikennslu
framhaldsskólanna. Upp á síð-
kastið hefir mikið verið rætt um
léleg kjör kennara. Samt held ég
að fæstur geri sér grein fyrir hve
skaðleg áhrif þau hafa þegar haft
og hversu lengi þessi áhrif hafa
þegar varað. Varla verður um það
deilt að stærðfræði er erfið náms-
grein og að töluverða hæfileika
þarf til að ná þar verulegum
árangri. Hvers vegna ætti fólk að
leggja það á sig að læra stærð-
fræði til þess eins að kenna í
framhaldsskóla fyrir lúsarlaun, ef
það hefur hæfileika til að vinna
arðbærari störf? Flótti hæfileika-
fólks úr kennarastétt er staðreynd
sem ég óttast að eigi eftir að hafa
alvarlegri áhrif en marga grunar.
Ég spái því að verði nú gerð at-
hugun á stöðu nemenda sem út-
skrifast úr íslenzkum framhalds-
skólum, þá komi i ljós að þeir séu
a.m.k. heilu ári á eftir jafnöldrum
sínum í Vestur-Evrópu.
Það er óhjákvæmilegt að minn-
ast á laun, þótt efnið hafi tilhneig-
ingu til að valda slíkum hita að
erfitt er að ræða mál af skynsemi
þegar þau ber á góma. Tölvunar-
fræðistaðan sem gekk ekki út er
ekki eina dæmið um að Háskólan-
um gangi illa að manna þær fáu
stöður sem hann hefur til umráða.
Eins og fram hefur komið í frétt-
um hafa tveir menn nýlega hafnað
prófessorsembættum við Háskól-
ann; var annað í verkfræði og hitt
í eðlisfræði. Eðlisfræðingurinn,
sem átti að taka við störfum 1. júlí
i sumar, segir i bréfi sem hann
skrifaði Verkfræði- og raunvís-
indadeild að gengnum síðasta
kjaradómi, að eina ástæða þess að
hann taki ekki við embættinu séu
hin lágu laun sem greidd eru fyrir
starfið. Launin sem Háskólinn
getur boðið eru u.þ.b. þriðjungur
þeirra launa sem hann hefur nú.
Svo vill til að hér er um sérfræð-
ing í ljósfræði, einni af fáum svo-
kölluðum „hátæknigreinum" sem
hefði mátt gera sér vonir um að
stunda mætti með árangri hér á
landi, því að tækjabúnaður sem til
hennar þarf er ekki jafn gífurlega
dýr og í mörgum öðrum greinum.
Einnig má minna á að ljósfræði er
hugsanlega lykill að lausn verk-
efnis sem gæti skipt sköpum fyrir
íslenzkan fiskiðnað, en það er leit
að hringormum í fiski. Aftur vill
svo til að eðlisfræðingurinn sem
við vorum rétt að missa af hefur
lengi rannsakað hvernig ljós berst
í lífrænum vefjum; sú þekking
kemur nú væntanlega ekki til með
að nýtast hérlendis. Það virðist
óskiljanlegt að ráðamenn ímyndi
sér að þeir geti framfylgt þeirri
kerfisbundnu stefnu sinni að
halda launum við Háskólann langt
undir því sem eðlilegt getur talizt
án þess að það hafi ömurlegar af-
leiðingar fyrir kennslu og rann-
sóknir við skólann. En ef rétt er að
það séu verkin sem tala, þá er ber-
sýnilegt að þeim stendur hjart-
anlega á sama.
Allur aðbúnaður Háskólans er
líka langt undir eðlilegum mörk-
um. Áætlað hefur verið að hús-
næðið sem hann hefur til umráða
sé u.þ.b. helmingur þess sem hann
þarf, tækjakostur hans er lítill og
rannsóknarfé mjög af skornum
skammti. Ég hef orðið þess var að
margir halda að þetta sé einungis
vegna smæðar þjóðarinnar, að við
höfum ekki efni á að halda uppi
háskóla á borð við stórar erlendar
þjóðir. Þetta fær engan veginn
staðizt. Háskóli íslands er kannski
ekki stór miðað við stærstu er-
lendu háskóla, en hann er ekkert
örsmár lengur ef miðað er við
nemendafjölda, og þótt að honum
væri búið eins og þyrfti yrði
kostnaðurinn ekki hærri hlut-
fallslega en hjá upplýstum þjóðum
þar sem hugsað er af skynsemi um
menntamál.
Eitt hörmulegasta dæmið um
aðbúnað Háskólans er fjárveiting-
in til Háskólabókasafns. Hér er þó
eitt svið þar sem unnt er að mæla
„þekkinguna sem til er í landinu"
af nokkurri nákvæmni; í hillu-
metrum ef mönnum sýnist svo.
Ástandið i málum safnsins er svo
alvarlegt að það verður að teljast
þjóðarskömm. Bókakostur safns-
ins er svo fátæklegur að helztu
bækur sem á þarf að halda við
venjulega kennslu eru ekki einu
sinni fyrir hendi, svo að ekki sé
talað um fræðibókakost til rann-
sókna. Safnið getur ekki keypt
nema örlítið brot af nauðsynleg-
ustu tímaritum sem fræðimenn
þurfa að hafa við höndina dags
daglega, og þessi fáu tímarit sem
kaypt eru er ekki unnt að binda
inn. Fjárveiting Háskólabókasafns
til bókakaupa er að minnsta kosti
tífalt lægri en skammlaust getur tal-
izt. Nýlega birtust samanburðar-
tölur sem ég held að eigi skilið
meiri útbreiðslu en þær hafa feng-
ið og tek þær því traustataki: Há-
skólinn í Tromsö tók til starfa árið
1972. Þar eru 2.160 nemendur; hér
eru þeir u.þ.b. 4.300, svo að háskól-
inn í Tromsö er að nemendafjöida
helmingi minni en Háskóli ís-
lands. Húsrými bókasafnsins í
Tromsö er 9.400 fermetrar; þegar
Þjóðarbókhlaðan kemst í gagnið,
hvenær sem að því kemur, verður
hún 12.700 fermetrar, og núver-
andi húsnæði Háskólabókasafns
er varla mælanlegt í samanburði
við það. 1 bókasafni háskólans í
Tromsö eru nú 400.000 bindi; á 74
árum hefur Háskólanum hér tek-
izt að nurla saman 237.000 bind-
um' Starfslið háskólabókasafnsins
í Tromsö er 25 bókaverðir og 20
aðrir; hér 10 fastráðnir starfs-
menn og 4 lausráðnir. Á þessu ári,
1985, ver háskólinn í Tromsö 6
milljónum norskra króna til bóka-
kaupa; það eru á núverandi gengi
rúmlega 28 milljónir íslenzkra
króna. Á sama ári hefur Háskóla-
bókasafn 4 — fjórar — milljónir fs-
lenzkra króna til bókakaupa.
Ekki bætir úr skák að Lands-
bókasafn er enn verr á vegi statt. í
fyrra, 1984, var bókakaupafé þess
vel innan við fimmtungur af bóka-
kaupafé Háskólabókasafns. (Ég
ætlaði ekki að trúa þessum tölum
þegar ég sá þær, en þetta fer því
miður ekkert á milli mála.) Ég hef
undrazt það árum saman að dag-
blöð sem láta sér annt um menn-
ingu skuli ekki fyrir löngu hafa
gert þetta að stórmáli. Af hverju
er ekki árleg fyrirsögn á baksíðu
Morgunblaðsins á borð við: „Bóka-
kaupafé Háskólabókasafns ekki
nema 4 milljónir" með viðeigandi
leiðara? Meðan ástandið er eins og
nú, ættu íslendingar að fyrirverða
sig fyrir að taka sér orðið „bóka-
þjóð“ í munn.
Þegar moldrok stjórnmálavafst-
urs þeirra ára sem nú eru að líða
hefur lægt og hlutlaus stjórn-
málasaga þeirra verður skrifuð, ef
það gerist þá nokkurn tima, er lít-
ill vafi að hún verður fyrst og
fremst saga hrapallegra mistaka.
Samt kynni það að verða dómur
seinni kynslóða að eyðilegging
menntakerfisins séu verstu mis-
tökin sem stjórnmálamenn okkar
hafa gert.
Höfundur kcnnir stærðfræði rið
Hískóla íslands