Morgunblaðið - 31.10.1985, Blaðsíða 31

30
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. OKTÓBER1985
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUD AGUR 31. OKTÓBER1985
31
ftoðtgm Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágústlngi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 35 kr. eintakiö.
Sovétmenn
og Stálfélagið
Idag verður haldinn fundur í
iðnaðarráðuneytinu, þar sem
saman verða komnir fulltrúar
ráðuneytisins, sovézka sendiráðs-
ins í Reykjavík, Stálfélagsins og
væntanlega fyrirtækisins Brimnes
hf. þar sem fjallað verður um
áhuga Sovétmanna á því að gerast
hluthafar í Stálfélaginu. Þessi
áhugi mun hafa komið til fyrir
milligöngu fyrirtækisins Brimnes
hf. Þetta er furðulegt mál og enn
undarlegra að það skuli komið á
það stig að vera komið til form-
legrar umræðu á vegum ríkis-
stjórnar Islands.
Auðvitað kemur ekki til greina
að hleypa Sovétmönnum inn í
atvinnurekstur hér á Islandi.
Astæður þess eru augljósar. Sovét-
menn hafa um árabil reynt allar
hugsanlegar leiðir til þess að auka
áhrif sín hér á Islandi. Þeir reka
hér fjölmennasta erlenda sendi-
ráðið. Þeir starfrækja hér sérstaka
áróðursskrifstofu á vegum stofn-
unar, sem er þekkt um allan heim,
sem njósnastofnun. Þeir hafa gert
ítrekaðar tilraunir til þess að
komast inn í íslenzka fjölmiðla og
stundum tekizt það býsna vel. Þeir
hafa seinni árin lagt áherzlu á að
komast inn í virkjunarfram-
kvæmdir okkar með því að bjóða
á lágu verði vélabúnað til þeirra
og hafa um leið reynt að komast
inn í landið með fjölmennt lið
tæknimanna til þess að setja vél-
arnar upp, þótt ekki yrði af því.
Þeir hafa því miður náð tangar-
haldi á mestum hluta olíusölu til
landsins, sem aldrei skyldi verið
hafa. Það er ákaflega fátt, sem
Sovétmenn hafa ekki reynt til þess
að efla áhrif sín hér á Islandi. Nú
hafa þeir komið auga á fyrirtæki,
sem hefur átt á brattann að sækja
og þykjast sjá möguleika á því að
ná hér fótfestu í atvinnulífi í gegn-
um það.
Enginn þarf að láta sér detta í
hug að viðskiptasjónarmið ráði
afstöðu Sovétmanna í þessu máli.
Það er augljóst að þeir sjá sér leik
á borði að bjóða fram fjármuni til
Stálfélagsins og jafnvel kaupa
framleiðslu þess í því skyni að
skapa sér nýja aðstöðu hér á landi.
Þeir líta áreiðanlega svo á, að
tækist þeim þetta mundi leiöin
greið til frekari áhrifa í íslenzku
atvinnulífi. I kjölfar peninganna
mundu þeir óska eftir því að ein-
hverjir sovézkir borgarar störfuðu
við fyrirtækið og smátt og smátt
mundu þeir auka afskipti sín og
áhrif.
Vel má vera að einhverjum detti
í huga að segja sem svo, að það
sé ekkert óeðlilegra að hleypa
Sovétmönnum inn í íslenzk fyrir-
tæki en Alþýðulýðveldinu Kína,
sem rætt hefur verið um sem
samstarfsaðila Svissneska álfé-
lagsins í Straumsvík við stækkun
þar. A þessu er þó grundvallar-
munur. I fyrsta lagi yrði kínverska
alþýðulýðveldið aðili að álverinu i
samstarfi við Svissneska álfélagið
sem er mjög öflugt alþjóðlegt fyr-
irtæki, sem við höfum góða reynslu
af. Sovétmenn yrðu hins vegar
samstarfsaðilar mjög veikburða
íslenzks fyrirtækis, sem hefur ekki
einu sinni burði til þess að koma
upp þessari verksmiðju sjálft,
hvað þá um frekari umsvif. I öðru
lagi er það staðreynd, að Kínverjar
hafa ekki haft uppi tilburði til
þess að ná áhrifum hér á Islandi
og jafnvel þótt þeir reyndu njótum
við töluverðrar fjarlægðaverndar
gagnvart þeim. Sovétmenn á hinn
bóginn hafa áratugum saman
reynt að seilast hér til áhrifa eins
og áður var rakið. Við njótum
engrar fjarlægðarverndar gagn-
vart þeim, þvert á móti finnum við
mjög rækilega fyrir nálægð hins
sovézka herveldis, þar sem eru
bæði flugvélar og kafbátar þess á
ferð í námunda við Island. Þess
vegna er ólíku saman að jafna,
hugmyndum um aðild Kínverja að
Islenzka álfélaginu og tilraunum
Sovétmanna til þess að seilast inn
í íslenzkt atvinnulíf með afar ein-
kennilegum hætti. Það er svo aftur
annað mál, að það á alveg eftir að
ræða hugmyndir Kínverja og hér
skal að sjálfsögðu ekkert fullyrt
um það, hvort þær henta hagsmun-
um Islendinga eða ekki.
Þá er á það að líta að Sovétríkin
eru miðstýrt stórveldi. Þar eru
engin fyrirtæki til, sem ekki eru
undir handarjaðri ríkisins með
einum eða öðrum hætti. Þess
vegna er í raun verið að ræða um
það, hvort Sovétstjórnin eigi að
verða hluthafi í Stálfélaginu. Það
kemur auðvitað ekki til greina.
Hverjum dytti í hug að hleypa
ríkisstjórn Bandaríkjanna inn í
atvinnurekstur á Islandi? Engum
mundi koma slíkt til hugar. Banda-
rísk einkafyrirtæki eru hins vegar
allt annað mál.
Það er ekki nóg að hafna tilboði
Sovétmanna um aðild að Stálfélag-
inu. Nauðsynlegt er að kanna það
mjög rækilega hvernig þetta tilboð
er til komið. í ljós þarf að koma
hvort frumkvæðið hefur verið
þeirra, þótt íslenzkt fyrirtæki, sem
átt hefur einhver viðskipti við
Sovétmenn hafi verið notað sem
milliliður í þessu sambandi. Þetta
þarf að kanna vegna þess að það
getur varpað ljósi á vinnubrögð
Sovétmanna hér. Víða um hinn
vestræna heim hafa menn nú
áhyggjur af starfsemi fyrirtækja,
sem Sovétmenn setja á fót. Tilraun
þeirra til þess að kóma inn í Stálfé-
lagið gæti verið af sama toga
spunnin. Það þarf að liggja ljóst
fyrir, hvort svo sé.
Aðild Sovétríkjanna að Stálfé-
laginu er andstæð íslenzkum hags-
munum. Ganga verður út frá því
sem vísu að forráðamenn Stálfé-
lagsins geri sér grein fyrir þessu.
Þeir hafa lengi barizt fyrir því að
koma þessu fyrirtæki á fót við
misjafnar undirtektir almennings
og ráðamanna. En viðbrögð fólks
munu ekki batna, ef forráðamenn
fyrirtækisins ganga svo langt I
tilraunum til þess að koma fyrir-
tækinu á legg, að opna leið fyrir
ríkisstjórn Sovétríkjanna inn í
íslenzkan atvinnurekstur. Þess
vegna væntir Morgunblaðið þess,
að fundurinn í iðnaðarráðuneytinu
í dag verði sá fyrsti og jafnframt
hinn síðasti. Þetta er fundur, sem
aldrei átti að halda.
Áhættu fjármögnun
í atvinnurekstri
- Starfsemi áhættusjóöa
- eftir Braga
Hannesson
Hragi Hannesson, bankastjóri, flutti
athyglisvert erindi um áhættusjóði á
Iðnþingi íslendinga í síðustu viku.
Morgunblaðið birtir þetta erindi hér
á eftir í heild:
Um árabil hefur starfsemi
áhættusjóða (Venture Capital
Funds) verið þekkt í Bandaríkjun-
um. Þeir hafa fjárfest í hlutabréf-
um nýrra, lítilla og meðalstórra
fyrirtækja, sem haft hafa mikla
vaxtamöguleika. Oftast hafa fyrir-
tæki þau, sem fjárfest hefur verið
í, framleitt rafeindatæki eða aðra
hátæknivöru, sem útheimt hefur
mikið fjármagn í þróunarkostnað.
Algengast er að minnihluti hluta-
fjárins sé keyptur, en oft fylgjast
sérfræðingar sjóðanna með fyrir-
tækjunum og leiðbeina þeim, t.d.
í fjármálum, markaðsmálum og
framleiðslu. Markmið sjóðanna er
að fá sem mesta ávöxtun á fé sitt,
sem uppskorin er með sölu hluta-
bréfanna á verðbréfamarkaði,
þegar fyrirtækin hafa eflst og
arðsemin aukist. Þar sem áhætta
fylgir þessari fjárfestingu, eru
gerðar miklar kröfur um hagnað
þeirra fyrirtækja, sem hlutafé er
lagtí.
I Evrópu koma áhættusjóðir
með bandarísku sniðu löngu síðar.
Það er fyrst upp úr 1970, sem þeir
koma til sögunnar í Bretlandi og
þar hefur starfsemi þeirra vaxið
jafnt og þétt. Á síðustu árum hefur
sama sagan endurtekið sig í flest-
um öðrum Vestur-Evrópuríkjum.
Árið 1983 var stofnað Samband
áhættusjóða í Evrópu „European
Venture Capital Association" með
aðild 43 sjóða frá átta löndum, en
nú eru sjóðirnir í samtökunum 111
frá 18 löndum.
Skilgreiningin á hugtakinu
áhættusjóður er sú, að um félag
eða fyrirtæki sé að ræða, sem hafi
það markmið að fjárfesta með
eigin fé í öðrum fyrirtækjum í
þeim tilgangi að hagnast á fjár-
festingunni.
Nokkur munur er á áhættusjóð-
um í Bandaríkjunum og í Evrópu.
Sjóðirnir í Evrópu eru aðallega
byggðir upp með fjármagni frá
bönkum og stórfyrirtækjum, en í
Bandaríkjunum með fé frá lífeyr-
issjóðum og tryggingarfélögum.
Þannig fá Evrópu-sjóðirnir 34,8%
af fjármagni sínu frá bðnkum,
20,7% frá tryggingarfélögum,
20,5% frá lífeyrissjóðum og 12,8%
frá einkaaðilum. Ennfremur er sá
munur á, að bandarísku sjóðirnir
hafa nær eingöngu fjárfest í nýj-
um fyrirtækjum, en Evrópusjóð-
irnir í starfandi fyrirtækjum jafnt
sem nýjum.
I nýlegri skýrslu sem gerð var
á vegum Sambands áhættusjóða í
Evrópu, kemur fram að sjóðirnir
í löndum innan Efnahagsbanda-
lagsins hafa yfir 4,5 milljörðum
dollara að ráða, þar af hafa sjóð-
irnir í Bretlandi um 3 milljarða
dollara. Meginhluti þessa fjár-
magns kemur frá innlendum aðil-
um í hverju landi eða 81,4%, en
18,6% frá erlendum fjármagnseig-
endum.
í Evrópu hafa sjóðirnir lagt fé
í fyrirtæki í ýmsum greinum.
Hæst ber fyrirtæki, sem framleiða
tölvur eða hluti í þær með 18,3%
af fjárfestingunum, véla- og
tækjaframleiðsla með 13,3% og
rafeindaiðnaður með 11,2%. Þann-
ig fer um 30% af ráðstöfunarfé í
rafeinda- og tölvuiðnaðinn.
Langtímasjónarmið
Á bak við fjárfestingar áhættu-
sjóða búa langtímasjónarmið.
Þannig er ekki vænst jafnrar arð-
greiðslu frá fyrirtækinu heldur
þess, að eigið fé þess vaxi á nokkr-
um árum vegna arðbærs rekstrar
og þá geti áhættusjóðurinn fengið
hagnað sinn með sölu hlutabréf-
anna. Þessi biðtími getur verið
frá7—10 árum.
Flestir áhættusjóðir takmarka
hlutafjáreign sína í fyrirtækjum
við 25—40% hlutafjárs. Ekki er
sóst eftir meirihluta vegna þess,
að sjóðirnir hafa það ekki að
markmiði að eignast eða annast
rekstur fyrirtækja. Hins vegar
leitast þeir við að tryggja að fyrir
tækin séu undir stjórn hæfra
manna.
Munur á því hvernig bankar og
lánasjóðir annars vegar meta láns-
hæfni fyrirtækja og hins vegar
hvernig áhættusjóðir meta fyrir-
hugaða fjárfestingu. Lánastofnan
ir líta fyrst og fremst til þess, að
fyrirtæki geti sett tryggingar fyrir
veittum lánum og endurgreiðsla
þeirra sé örugg. Áhættusjóðir
meta aftur á móti hugmyndir þær,
sem stjórnendur fyrirtækisins eru
með á prjónunum og hvort líklegt
sé, að viðkomandi stjórnendur hafi
hæfileika og dugnað til þess að
byggja upp arðbært fyrirtæki.
Þar sem áhættusjóðirnir taka
áhættu eðli málsins samkvæmt,
þurfa fyrirtæki sem til þeirra leita
um fjármögnun að sýna fram á,
að um mjög arðsaman rekstur sé
að ræða. Þannig mætti segja, að
til þess að vekja áhuga áhættu-
sjóðs á fjárfestingu, þá verði að
gera ráð fyrir því, að unnt sé að
tvöfalda eigið fé ásamt fjármagni
frá áhættusjóðnum á 4—5 árum,
eða þrefalda það á 7—8 árum.
Reynsla Dana
Ég hef átt þess kost að kynnast
nokkuð starfsemi áhættusjóða í
Danmörku og án efa getum við
margt lært af starfi þeirra. Bæði
er það, að fyrirtæki þessi hafa
starfað í tiltölulegan skamman
tíma og eru því að móta stefnu
sína og starfsemi og eins hitt, að
stærð og uppbygging hins danska
þjóðfélags er okkur skiljanlegri en
ýmissa annarra. Heildarráðstöf-
unarfé dönsku sjóðanna er um 700
millj. dkr. og þar af hafa þeir nú
keypt hlutabréf fyrir um 350 millj.
dkr. í 86 fjárfestingarfyrirtækjum.
Meðalupphæð er því um 4 millj.
dkr. í fyrirtæki.
Fróðlegt er að sjá í hvaða tilvik-
um menn leita til áhættusjóða um
fjármögnun og hvaða mat er lagt
á umsóknir. Skulu hér nokkur
dæmi nefnd.
Stjórnendur fyrirtækja eru með
hugmyndir um framleiðslu nýrra
„Nærtækast er að benda
á það, að áhættufjár-
mögnun á að greiða götu
þróunar í atvinnurekstri,
sem varla yrði ella. Hún
er því nýr kostur, sem á
að geta gert framtaks-
mönnum kleift að koma
hugmyndum sínum í
framkvæmd“.
vara og vöruþróun því samfara,
sem útheimtir tíma og fjármagn.
Fyrirtæki hefur þörf fyrir að
leita erlendra markaða. Það krefst
verulegrar fjárbindingar til langs
tíma í sölustarfsemi, sem ekki fer
að skila fjármagni frá rekstri, fyrr
en að nokkrum árum liðnum.
Þörf er fjárfestinga í fyrirtæki
til þess að auka framleiðslu á vöru,
sem hefur nægan markað.
Fyrirtæki er á krossgötum
vegna kynslóðaskipta. Nýir eig-
endur (erfingjar) hafa ekki áhuga
eða getu til þess að halda rekstri
áfram og óska eftir að selja hluta-
bréf sín.
Fyrirtæki er endurskipulagt
fjárhagslega og stjórnunarlega af
ýmsum ástæðum.
Fyrirtæki er stofnsett til þess
að fyigja eftir og nýta tækifæri,
þar sem nýr markaður er að
myndast, t.d. á sviði rafeindaiðn-
aðar.
Stofnað er fyrirtæki, sem tekur
við rekstri deildar eða ákveðinni
starfsemi starfandi fyrirtækis.
Fyrirtæki kaupir annað í sömu
grein til þess að bæta markaðs-
stöðu eða ná fram hagkvæmari
rekstrarstærð.
Þjóðarbókhlaða er nauðsynleg
Ávarp á afmælisráðstefnu Bókavarðafélagsins um Þjóðarbókhlöðu
- eftir um Gylfa Þ.
Gíslason
Sumarið 1956 var kosið til Al-
þingis. í kjölfar kosninganna var
mynduð ný ríkisstjórn, undir for-
sæti Hermanns Jónassonar.
Flokkur minn átti aðild að þessari
ríkisstjórn og kaus mig annan af
fulltrúum sínum í henni. Var mér
falið að fara með menntamál og
iðnaðarmál.
Ég hafði þá í 10 ár átt sæti á
Alþingi og verið háskólakennari í
15 ár. Sjálfum mér þykir það dálít-
ið sérstætt, þegar ég nú rifja upp
þessa löngu liðnu daga, að meðal
fyrstu málanna, sem ég læt mig
skipta, voru tvö mál, sem bæði
snertu bækur. Annað snerti gaml-
ar bækur, skráðar á skinn, hitt
prentaðar bækur. Eitt fyrstu verka
minna í ríkisstjórninni var að fara
þess á leit að mega hefja viðræður
við dönsk stjórnvöld um handrita-
málið, sem legið hafði f láginni um
þriggja ára skeið. Hitt var að skipa
nefnd til þess að athuga, „hvort
fjárhagslega og skipulagslega
muni eigi hagkvæmt að sameina
Háskólabókasafn og Landsbóka-
safn að einhverju eða öllu leyti,
þannig að Háksólabókasafnið yrði
framvegis handbókasafn fyrir
Háskólann, en Landsbókasafn
tæki við öðrum hlutverkum þess“.
Þetta gerði ég þegar 11. september
1956. Og vandað var til vals nefnd-
armanna.
Þeir voru: rektor Háskólans,
Þorkell Jóhannesson, landsbóka-
vörður, og þeir Finnur Sigmunds-
son og Björn Sigfússon, háskóla-
bókavörður, og ennfremur Birgir
Thorlacius ráðuneytisstjóri og
Bjarni Vilhjálmsson cand. mag.
Þegar á fyrsta fundi nefndarinn-
ar lýsti formaður hennar, Þorkell
Jóhannesson, þeirri skoðun sinni,
að hann teldi skipulagslega
óheppilegt og fjárhagslega óhag-
stætt, að hér væri haldið uppi
tveimur vísindalegum bókasöfn-
um, er hefðu, svo sem verið hefði
til þessa, litla sem enga samvinnu
sín á milli. Að vísu yrði ekki hjá
því komizt að hafa í Háskólanum
allmikinn bókakost, sem miðaður
væri við handbóka- og námsþarfir
stúdenta og kennsluundirbúning
og rannsóknir kennara. Og sú
bókaþörf mundi fara vaxandi, ef
unnt reyndist með tímanum að
koma upp sérstökum vinnuher-
bergjum og vinnuæfingum fyrir
deildir Háskólans ... Hins vegar
væri ekki unnt að leysa bókaþörf
Háskólans í heild sinni með sam-
„En eitt er víst: Án
vandaös vísindabóka-
safns geta íslendingar
ekki vænzt þess að ná
áttum í þeirri veröld,
sem er í fæðingu. Þess
vegna er þjóðarbókhlaða
íslendingum nauðsyn.“
einingu við Landsbókasafnið á
viðunandi hátt og til frambúðar
með öðru móti en því að reisa nýtt
safnhús fyrir Landsbókasafnið í
næsta nágrenni við háskólabygg-
inguna. Að þessu bæri að stefna
og flýta þessu máli sem allra mest.
Höfuðtillögur nefndarinnar hlytu
því að beinast að þessu atriði. En
með tilliti til þess, að undirbúning-
ur og framkvæmd slíks stórvirkis
hlyti að taka nokkurn tíma, væri
sjálfsagt að athuga sér í lagi, hvað
rétt væri að gera og unnt að fram-
kvæma til hagsbóta fyrir bæði
söfnin, meðan þau væru aðskil-
in ..., þannig að betur nýttust en
áður starfskraftar safnvarða og
fjárframlögtil bókaöflunar.
Féllust nefndarmenn allir á
þetta sjónarmið. Þeir lögðu til, að
Landsbókasafn og Háskólabóka-
safn yrðu sameinuð, að reist yrði
bóksafnshús í næsta nágrenni við
Háskólann og að nánari samvinna
yrði upp tekin milli safnanna,
meðan beðið væri eftir nýju bóka-
safnshúsi.
Á grundvelli þessa álits flutti ég
síðan tillögu til þingsályktunar, og
samþykkti Alþingi hana einróma
um vorið.
Mér er það minnistætt, að mér
þótti vænt um, að einn helzti leið-
togi stjórnarandstöðunnar, Bjarni
Benediktsson, mælti sérstaklega
með samþykkt tillögunnar. f ræðu
sinni minnti hann á, að þegar verið
var að reisa háskólabygginguna á
árunum fyrir stríð, hafi það verið
rætt innan Háskólans, hvort hann
ætti að leggja í það að koma upp
fullkomnu Háskólabókasafni, en
Bjarni var þá prófessor við Há-
skólann. Kvaðst hann hafa verið
því andvígur, en það hafi engu að
síður orðið ofan á. Sagðist hann
fagna þeirri stefnubreytingu, sem
tillagan bæri vott um.
Við Islendingar stöndum nú í
vissum skilningi á krossgötum. Ég
held, að við sjálfir höfum í raun
og veru ekki gert okkur þess nógu
skýra grein, hversu vandasamt
Vaxtarbroddur
í atvinnulífi
Þótt áhættusjóðir geti fjárfest í
mismunandi atvinnugreinum,
verða þeir að huga fyrst og fremst
að þeim greinum atvinnulífsins,
þar sem vöxtur er fyrirsjáanlegur.
Þar með eru líkurnar mestar á
því, að unnt verði að selja hluta-
bréfin með hagnaði í fyllingu
tímans.
Við mat á fyrirhugaðri fjárfest-
ingu er fyrst og fremst athugað,
hvort stjórnandi (frumkvöðull)
fyrirtækisins eða væntanlegur
stjórnandi hafi til að bera þekk-
ingu, dugnað og hæfileika til þess
að byggja upp fyrirtæki og stjórna
því.
Engum einum manni er allt
gefið sem þarf til þess að veita
fyrirtæki forstöðu. Þess vegna
leggja áhættusjóðirnir meginá-
herslu á það, að við stjórnvölinn
séu menn, sem vinna vel saman
og bæta hver annan upp með sér-
þekkingu sinni á hinum ýmsu þátt-
um í rekstri fyrirtækisins.
Séu stjórnendurnir fleiri og
fyrirtækið stærra þarf að meta,
hvernig þekking þeirra geti nýst í
starfseminni. Einum er gefin
framtakssemi og áræði, öðrum
varkárni o.s.frv. Þekking þarf að
vera á sölu- og markaðsmálum,
framleiðslu og framleiðsluaðferð-
um, stjórnun, fjármálastjórn,
vöruþróun o.s.frv.
Annað sem skoðað er lýtur að
atvinnugreininni. Er hún í vexti
eða má vænta þess að hún verði
það. Þar næst er metið, hvort
þarna sé um svið að ræða, þar sem
fyrirtækið ætti að geta staðið
betur að vígi en önnur, t.d. vegna
betri og fullkomnari vöru eða betri
aðstöðu vegna staðsetningar, þjón-
ustu o.s.frv. Að lokum þarf að vera
unnt að sýna fram á verulega
arðsemi, ef markaðshlutdeild
skyldi vera ofmetin og tilkostnað-
ur vanmetinn.
Athafnamenn sem leita eftir
hlutafé frá áhættusjóði þurfa að
kunna skil á því, hvaða upplýsinga
sjóðirnir æskja. Ekki er vafi á
því, að þarna er prófraun, sem
athafnamaðurinn þarf að takast á
við. Innihald og áreiðanleiki þeirra
gagna sem hann leggur á borðið
er um leið lýsing á þeim tökum,
sem hann hefur á verkefninu.
Oft reynist umsækjendum erfitt
að leiða líkur að því að markaður
sé til fyrir væntanlega framleiðslu.
Við þekkjum það, hve hugvits-
mönnum er tamt að taka það sem
gefið, að markaður sé til fyrir
uppfinningar þeirra. Áhættusjóð-
irnir huga því grannt að væntan-
legum markaði.
Gylfi Þ. Gíslason
verk við höfum að vinna, með því
að ætla okkur að varðveita meira
en þúsund ára gamla þjóðmenn-
ingu í nútíma tækniþjóðfélagi.
Auðvitað viljum við halda áfram
að vera íslendingar, varðveita
þjóðerni okkar og gæta tungu
okkar. En jafnframt viljum við
vera heimsborgarar í þeirri tækni-
veröld, sem er í fæðingu og færir
all
Stærri þjóðir en við halda ekki
uppi þjóðmenningu líkt og við, þótt
þær búi í fullvalda ríkjum. Lúxem-
borgarmenn tala eigin tungu, en
þeir skrifa hana ekki, gefa ekki út
á henni blöð né bækur. Þeir starf-
Starf áhættusjóða
í Evrópu
Til leiðbeiningar fyrir þá sem
leita eftir áhættufjármagni, hefur
Samband áhættusjóða í Evrópu
gefið nýlega út handbók til leið-
beiningar fyrir atvinnurekendur
(Raising Venture Capital in
Europe — An Entrepreneur’s
Guide Book). Er þar að finna
margar og fróðlegar leiðbeiningar
um verklagsreglur áhættusjóða.
í Evrópu hefur starfsemi
áhættusjóða verið öflugust í Bret-
landi. Ein af ástæðum þess er sú,
að þar hefur verið vel skipulagður
endursölumarkaður hlutabréfa lít-
illa fyrirtækja. USM-markaðurinn
(United Securities Market) hefur
eflst mjög hratt frá stofnun hans
1980, en góður endursölumarkaður
er nauðsynlegur fylgifiskur starfi
áhættusjóða. í Danmörku var
stofnuð Kauphöll 3 (Börs 3) í árs-
byrjun 1982, sem hefur það hlut-
verk að skrá hlutabréf minni fyrir-
tækja að uppfylltum ákveðnum
skilyrðum. Fjárfesting danskra
áhættusjóða í fyrirtækjum er oft-
ast háð því, að þessum skilyrðum
sé fullnægt innan ákveðins tíma
og bréfin skráð í Kauphöllinni og
þar með sköpuð betri aðstaða til
þess að selja hlutabréfin síðar.
Margir kostir fylgja því fyrir
fyrirtæki, að fjármagna áform sín
með áhættufé frekar en lánsfé.
Frá áhættusjóðnum getur komið
aðstoð og þekking, sem ella hefði
ekki verið fyrir hendi. Heildará-
hættufjármagn fyrirtækisins
eykst og veltufjárstaða batnar.
Fjármagnskostnaður verður
minni. Aukið áhættufjármagn
eykur lánstraust fyrirtækis og
möguleika á nauðsynlegum lántök-
um.
Vissulega getur óhagræði fylgt
aðild áhættusjóðs að fyrirtæki.
Frelsi og sjálfstæði fyrri eigenda
verður ekki það sama á eftir sem
áður. Þess vegna leggja sjóðirnir
mikla áherslu á það, að við aðild
að fyrirtæki sé gerður sérstakur
samstarfsssamningur, þar sem
réttarstaða eigenda og fyrirætlan-
ir séu skýrðar. Þar má m.a. kveða
á um atkvæðisrétt, rétt til stjórn-
arþátttöku, ákveða að samþykki
allra stjórnarmanna þurfi við gerð
vissra ákvarðana t.d. um meiri-
háttar fjárfestingar, nýja fram-
leiðslu o.s.frv.
Þróunarfélag íslands
Ég hef nú rætt um áhættufjár-
mögnun í atvinnurekstri í nálæg-
um löndum eins og hún gerist með
þátttöku áhættusjóða. Hér á landi
rækja ekki heldur háskóla né þjóð-
leikhús. Þeir telja það of dýrt.
Þeir kjósa fremur að verja fé til
þess að auðvelda sér aðild að hin-
um nýja tækniheimi. En við viljum
hvort tveggja, tala og skrifa tungu
okkar, eins og gert hefur verið í
meira en þúsund ár, og verða þátt-
takendur í þeim framförum, sem
eru að verða á öllum sviðum verk-
legra efna.
Ég hef heyrt erlenda menn
segja, að hvort tveggja sé ekki
hægt. Annað hvort verði þjóð að
leggja áherzlu á varðveizlu hug-
menningar sinnar og afsala sér því
að verða fullgildur aðili að hinum
nýja heimi, eða hún eigi að kapp-
kosta að tileinka sér verkmenn-
ingu tölvualdar og sjá um leið á
bak ýmsum sérkennum sínum. Ég
er þessu ósammála. En mér er
ljóst, að slíkt tekst því aðeins, að
menn geri sér ljóst, að hér er
mikill vandi á höndum og menn
vilji sigrast á honum.
Eg minntist áðan á íslenzku
handritin. Við endurheimtum þau
ekki frá Dönum til þess að verða
safngripir á íslandi. Þau eiga þvert
á móti að verða sá höfuðviti, sem
vísar okkur réttan veg í viðleitni
okkar til þess að varðveita forna
menningu okkar. Auðvitað þarf
fleira að koma til. En þau má nefna
sem dæmi þess, sem getur styrkt
okkur í baráttunni fyrir varðveizlu
alls þess, sem er íslenzkt. Þau
höfum við fengið. Nú er það okkar
sjálfra að ausa af nægtarbrunni
þeirra.
En við viljum líka verða heims-
hafa lánasjóðir haft heimild til
þess að leggja fé í fyrirtæki, en
þar hafa ekki arðsemis- eða væn-
leg endursölusjónarmið ráðið ferð-
inni heldur önnur eins og t.d.
byggðasjónarmið. Lög um stofnun
Þróunarfélags íslands, sem sam-
þykkt voru á síðasta Alþingi, lýsa
tilgangi félagsins á þann veg, að
það skuli örva nýsköpun í íslensku
atvinnulífi og efla arðsama at-
vinnustarfsemi. Ennfremur er
kveðið á um það, að eignist félagið
hlutabréf í fyrirtækjum, þá skuli
félagið selja slík hlutabréf jafn-
skjótt og aðstæður leyfa. Lýsingar
á fyrirhugaðri starfsemi félagsins
eru í samræmi við það, sem ég hef
að framan sagt um starf áhættu-
sjóða.
Væntanlega verður félag þetta
stofnað á næstunni með að
minnsta kosti 200 millj. kr. hluta-
fé, og þá mun á stjórn þess og
ráðamenn reyna, hvort hugmynda-
fræði sú, sem mótuð hefur verið í
starfsemi áhættusjóða í nálægum
iöndum muni móta starfið eða
einhver önnur sjónarmið.
Eðlilegt er að spurt sé, hvern
ávinning þjóðfélagið hafi af
áhættufjármögnun í atvinnu-
rekstri með starfsemi áhættu-
sjóða. Þeirri spurningu má eflaust
svara á ýmsa vegu. Nærtækast er
að benda á það, að áhættufjár-
mögnun á að greiða götu þróunar
í atvinnurekstri, sem varla yrði
ella. Hún er því nýr kostur, sem á
að geta gert framtaksmönnum
kleift að koma hugmyndum sínum
í framkvæmd. Áhættufjármögnun
er því til þess fallin að örva ný-
sköpun í atvinníirekstri, skapa ný
atvinnufæri og auka hagvöxt.
Vidskipti með hlutabréf
Þessi sjónarmið hafa ráðið því,
að stjórnvöld hafa víða og í vax-
andi mæli reynt að örva viðskipti
með hlutabréf. Hlutafé fyrirtækja
er í eðli sínu áhættufé og ætti því
ekki að vera óhagkvæmari kostur
skattalega séð fyrir fjármagnseig-
endur en sparnaður sem minni
áhætta fylgir. Þess vegna er sölu-
hagnaður hlutabréfa víða skatt-
frjáls, ef kaupandi eða eigandi
hefur átt bréfið í 2—3 ár eða leng-
ur.
í mörgum löndum Vestur-
Evrópu hefur áhugi almennings á
hlutabréfakaupum vaxið eftir
langvinna deyfð. Þessi þróun hefur
verið studd og á upptök sín í að-
gerðum stjórnvalda eins og áður
hefur verið sagt. Þau hafa litið svo
á, að bein fjárfesting fólks í fyrir-
tækjum sé ein áhrifamesta leiðin
út úr efnahagsþrengingum síðustu
ára.
borgarar í nýrri tækniveröld. Við
viljum njóta árangurs nýrra vís-
inda, lifa því nýja lífi, sem nútím-
inn er að fæða af sér, vera í þeim
tengslum við umheiminn, sem
sýna okkur æ fleiri og æ skýrari
myndir af honum og binda okkur
æ sterkari böndum við allt mann-
kyn. Til þess að það megi takast
verðum við að afla okkur nýrrar
þekkingar, verða færir um að
stunda nýjar rannsóknir og taka
þátt í þekkingarleit og rannsókn-
um annarra. Það er vandasamt
verk. En er ekki eitt augljóst: Að
leiðin að því markmiði liggur fyrst
og fremst um bókina? Það hefur
aldrei verið jafnsatt og í dag, að
blindur er bóklaus maður. Auðvit-
að er ótal margs þörf, ef lítil þjóð
eins og íslendingar á að geta hasl-
að sér völl í stórum heimi nýrrar
tækni og vísinda. En eitt er víst:
Án vandaðs vísindabókasafns geta
fslendingar ekki vænzt þess að ná
áttum í þeirri veröld, sem er í
fæðingu. Þess vegna er þjóðarbók-
hlaða fslendingum nauðsyn. Hún
er þeim nauðsyn til aðildar að
vísindum og verkmenningu nútím-
ans með sama hætti og handritin
geta orðið lyftistönd til varðveizlu
og eflingar íslenzku þjóðerni og
fornri menningu.
Ég hef hér fyrst og fremst
minnzt bókarinnar og bókasafns-
ins sem lykils að framförum. Sig-
urganga mannkyns á síðustu öld-
um grundvallast fyrst og fremst á
þróun vísinda. En hinu má ekki
heldur gleyma, að árangurinn á
einnig rót sína að rekja til þess,
Þær aðgerðir, sem beitt er af
stjórnvöldum til þess að örva þátt-
töku fólks í atvinnulífinu eru
margvíslegar, en mest ber þó á
tvenns konar aðgerðum. f fyrsta
lagi er gefinn skattafrádráttur
vegna kaupa á hlutabréfum upp
að ákveðnu marki, svipað því og
gert er hér og í öðru lagi er slakað
á ströngum skilyrðum fyrir því,
að fyrirtæki bjóði hlutafé á al-
mennum markaði. Viða hafa nýir
verðbréfamarkaðir verið stofnaðir
til þess að greiða götu viðskipta
með hlutabréf lítilla fyrirtækja,
sem gátu ekki fengið bréf sín skráð
í stærri kauphöllum.
Á allra síðustu árum hefur
margt miðað í rétta átt hér á
landi, sem lýtur að fjárfestingum
einstaklinga í atvinnurekstri.
Nægir þar að minna á 10% skatt-
frelsi arðs hjá viðtakanda að
ákveðnu marki og frádrátt frá
tekjum vegna fjárfestingar í at-
vinnurekstri. Einnig er rétt að
minna á vaxandi verðbréfamark-
að, en þar gætir enn lítið viðskipta
með hlutabréf. Ekkert er auðveld-
ara en að breyta því, ef vilji er
fyrir hendi.
Tregða manna við þátttöku í
atvinnurekstri með fjármuni sína
stafar af því, að þeim bjóðast
margir betri og áhættuminni kost-
ir. Þennan mun verður að jafna,
þannig að sambærilegur arður fá-
ist á fé, sem lagt er í atvinnustarf-
semi og fé sem ávaxtað er í banka,
að ekki sé nú talað um núverandi
ávöxtun á verðbréfamarkaði. Þetta
geta stjórnvöld gert með skatta-
legum aðgerðum.
Ég er nú kominn að lokum máls
míns. ,
Okkur er það tamt íslendingum
að horfa til annarra þjóða og bera
okkur saman við þær. Við viljum
vera í hópi þeirra sem best standa
sig á sem flestum sviðum. Svo
nokkuð sé talið þá viljum við eiga
listamenn, sem athygli og aðdáun
vekja, við gleðjumst yfir fram-
göngu íþróttamanna okkar, þegar
meðbyr er og við viljum búa við
lífskjör eins og þau gerast best
með öðrum þjóðum. En ekkert af
þessu gerist af sjálfu sér. Að baki
býr vinna, ögun framsýni og
raunsæ hugsun. Og við getum ekki
farið allt öðru vísi að hlutunum
en aðrar þjóðir til þess að ná ár-
angri. Þessi sannindi gilda í sam-
bandi við uppbyggingu atvinnulífs
okkar, sem lífskjör okkar grund-
vallast á.
Þess vegna skulum við huga að
því, sem aðrir eru að gera til þess
að bæta sinn hag og draga lærdóm
af því.
að alþýða hefur menntazt. Hvor-
ugt hefði getað gerzt án bóka.
Vísindamaður þarfnast bókar sem
hjálpartækis. En hún hefur líka
verið undirstaða alþýðumenntun-
ar’. Rannsóknarstofan styðzt við
hana. En skólinn er einnig af-
sprengi hennar. Maðurinn hefur
ekki öðlazt reisn sína og veldi í
skjóli þeirra vopna, sem hann
hefur smíðað sér, heldur með til-
styrk þeirra bóka, sem hann hefur
samið og veitt hafa vísindunum
vængi. Vopn sín hafa mennirnir
börið hverjir á aðra, en með þei
þekkingu, sem þeir hafa sett á
bækur, hafa þeir smám saman
verið að sigrast á umhverfi sínu
og öðlazt vald yfir öflum náttúr-
unnar og getu til þess að styðja
hver annan. Maðurinn hefur ekki
orðið herra jarðarinnar með sverð
í hendi, heldur bók.
Enn hef ég ekki sagt allt það,
sem segja þarf um gildi bókarinn-
ar. Ekkert menningartæki er ein-
staklingsþroskanum jafnmikil-
vægt og bókin. Og þegar öllu er á
botninn hvolft hlýtur þroski ein-
staklingsins að vera æðsta mark-
mið mannlegar viðleitni.
Bókasafn er musteri manns og
bókar. Á þessum degi er það ósk
mín, að Þjóðarbókhlaða íslendinga
rísi sem fyrst og verði musteri, sem
stuðlar að því, að íslendingar verði
um allan aldur íslendingar í landi
sínu, jafnframt því sem þeir verða
heimsborgarar í síbatnandi veröld.
Gytí1Þ. Gíslason er háskólaprofess-
or og fvrrvm menntamálariðherra.