Morgunblaðið - 06.12.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER1985
Reykjavík fyrri tíma
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma.
Annað bindi. Skuggsjá. Bókabúð
Olivers Steins sf., 1985, 582 bladsíð-
ur.
Hér heldur fram Reykjavíkur-
bókum Árna Óla og eru í þessu
bindi endurprentaðar bækurnar
Skuggsjá Reykjavíkur og Horft á
Reykjavík. Hafa þá fjórar Reykja-
víkurbókanna verið endurprentað-
ar í þessari útgáfu. Eru tvær eftir
og birtast þær væntanlega áður
en langt um líður.
Þetta er gríðarmikil lesning, því
að bókin er næstum því 600 þlað-
síður og sett með fremur smáu og
þéttu letri. Ritgerðirnar eða
„Sögukaflarnir", eins og höfundur
nefndi þær, eru 64 talsins. Ég verð
að játa að mér hefur ekki unnist
tími til að lesa alla bókina vand-
lega. Þetta er ekki heldur bók sem
æskilegt er að lesa í einum spreng
frá upphafi til enda. Sé svo gert
er hætt við að efnið vilji renna
nokkuð saman, lesturinn verða
fremur leiðigjarn og nýtist hann
þá ekki sem skyldi. Hins vegar er
einkar ánægjulegt að hafa þetta
rit við hendina, grípa niður í eina
og eina ritgerð þegar þannig liggur
á manni. Og víst er margt hægt
að lesa oftar en einu sinni. Stíll
Árna Óla er lipur og þægilegur
aflestrar, þó að hvorki sé hann að
jafnaði rishár né svipmikill.
Flestir þættirnir fjalla um
Reykjavík fyrri tíma, eins og nafn
bókarinnar bendir til. Lesandinn
fær næsta fróðlega vitneskju um
hvernig háttaði til í Reykjavík og
grennd á síðustu öld og jafnvel
lengra aftur bæði hvað varðaði
húsaskipan, bæjarbrag, gang bæj-
armála og mannlíf. Sumir þessara
gömlu Reykvíkinga verða smám
saman ljóslifandi í huga lesandans
líkt og gamlir kunningjar, enda er
sömu manna einatt getið í mörgum
Árni Óla
þáttum. Og víst er um það að
mörgum smáskrítilegum tiltektum
og atvikum (og málaferlum) er
stundum lýst, enda virðist Árni
Óla hafa haft næmt auga fyrir
þeim hlutum. í öðrum tilvikum er
söguefnið sorglega dramatískt eða
sagt er frá merkisatburðum í sögu
Reykjavíkur. Allmargar greinar
segja frá landsmálum og varða því
ekki Reykjavík beinlínis að öðru
leyti en því að sögusviðið er í
Reykjavík.
Hér er firnamikill fróðleikur
saman kominn og er enginn vafi á
að Árni Óla hefur orðið allra
manna kunugastur fortíð Reykja-
víkur. Stundum finnst manni sem
hann hafi beinlínis séð Reykjavík
fyrir sér eins og hún var forðum
og þekkt þá sem þár bjuggu.
Árni Óla var framar öðru blaða-
maður, enda var það hans ævi-
starf. Hann var einn merkasti
fulltrúi sinnar stéttar og einn hinn
eljusamasti. Ritgerðirnar bera
þess vissulega merki að blaöamað-
ur heldur um pennann. Er þetta
engan veginn sagt til niðrunar,
miklu fremur til lofs. Árni bar
gott skyn á það sem fréttnæmt gat
talist og hann hafði lag á að koma
því til skila á myndrænan og læsi-
legan hátt. Og hann var ríkulega
gæddur þeirri hnýsni sem er aðals-
merki góðs blaðamanns: að leita
að orsökum, huga að skýringum
atburða. Þar mættust sagnfræð-
ingurinn, heimspekingurinn og
blaðamaðurinn í einum og sama
manninum. Af þess háttar stefnu-
mótum getur sitthvað gott leitt.
Þegar þessar mörgu ritgerðir
eru lesnar í samhengi, leynir sér
ekki að þær eru bomar uppi af
ákveðnum viðhorfum höfundar,
sem tengja þær saman og gefa
þeim ákveðinn blæ og stefnu. Árni
er ekki einungis að segja frá. Hann
er að koma viðhorfum á framfæri.
Þessi viðhorf eru rótföst þjóðholl-
usta, ást á íslenskri menningu og
menningarbaráttu, samúð með
lítilmagnanum og öllum þeim sem
hallir verða í amstri lífsins. Sam-
fara þessu andar oft köldu í garð
hins danska kaupmannavalds og
herrastéttarinnar yfirhöfuð.
Ávirðingar, ágirnd, yfirgangssemi
og ómenning þessa fóiks er sjaldn-
ast látin liggja í Iáginni. Það má
svo sem segja að allt þetta sé liðin
tíð, sem vel megi gleymast. En
Árni víkur þó að því stöku sinnum
að það kunni að vera hollt aö líta
til baka og bera saman við nútíð-
ina. Ekki sé einhlítt að um fram-
farir sé að ræða á öllum sviðum,
t.a.m. í bindindismálum. Sumir
segja að raunar að það sé einkenni
sögunnar að ganga í bylgjum, hið
gamla skjóti einatt upp kollinum
í nýjum búningi. Hafi sú skoðun
við einhver rök að styðjast, kann
að vera gagnlegt að líta við og við
um öxl. Af því megi draga vissa
lærdóma.
Hvað sem þessum vangaveltum
líður er þakkarvert að fá í hendur
þessa myndarlegu endurútgáfu af
Reykjavíkurritsmíðum Árna óla.
Þær eru hollur lestur, sem endist
lengi.
Um dygð og skyldu
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Jón Helgason: ORÐ SKULU
STANDA. 174 bls. Iðunn. Reykja-
vík,
1985.
Fjórtán ár eru liðin síðan bók
þessi kom fyrst út. Endurútgáfa
svo ungrar bókar er sjaldgæf á
landi hér. Raunar eru þær bækur
sárafáar sem koma út nema einu
sinni.
En bækur Jóns Helgasonar
njóta nokkurrar sérstöðu. Margir
hafa áhuga á þess háttar þjóðleg-
um fróðleik sem hann kaus sér að
meginviðfangsefni, mjög margir.
Þætti af svipuðu tagi, sem hann
ritaði, höfðu aðrir fært í letur á
undan honum. En í höndum Jóns
Helgasonar varð þetta listræn
bókmenntagrein. Jón var blaða-
maður að atvinnu og því opinn
fyrir öllu fréttnæmu. Og það gilti
einnig þegar hann tók að rýna inn
í hálfrökkur liðinna ára og alda.
Það voru stórfréttir fortíðarinnar
sem hann dró úr djúpi gleymsk-
unnar og bjó í þessar háttar bún-
ing að bæði varð auðskilið og
aðgengilegt.
En jafnvel meðal bóka Jóns
Helgasonar er þessi nokkuð sér á
blaði. Þar eru engar þær svipting-
ar sem segja mætti að mörkuðu
spor í lífi einstaklinga eða þjóðar,
engir þeir atburðir sem svo væru
hafnir yfir hversdagsleikann að
orð færi af. Söguhetjan, Páll Jóns-
son — stundum kallaður vegfræð-
ingur — gerðist ekki fyrirferðar-
mikill í dómabókum né heldur var

Jón Helgason
breytni hans á neinn veg svo hátt-
að að samtíðarfólk hefði hann á
milli tannanna. Hann var ekki í
hópi atkvæðamanna sinnar tíðar,
yfirhöfuð að segja. En hann var
sérstakur á margan hátt; sérvitur,
óvenjulegur, einstakur. Sem ung-
um manni er honum svo lýst:
»Hann var smár vexti og kyrkings-
legur og lét lítið yfir sér, hlédræg-
ur og fámáll í umgengni... í einu
bar hann þó af flestum öðrum:
Samviskusemi hans var dærnafá.*
Nú var það ekkert einsdæmi fyrr
á tímum að hjú ynnu húsbændum
vel og dyggilega. í raun þótti það
sjálfsagðara en svo að lofsvert
skyldi teljast eða frásagnarvert.
En Páll Jónsson var ekki allur þar
sem hann var séður. Hann var
ekki minni fyrir sér en svo að hann
lagði í ferð til Noregs og lærði þar
vegagerð. Á þeim árum var ekki
óalgengt að stórbændasynir færu
þangað og lærðu búnaðarfræði.
En Páll var ekki í þeirri stétt þjóð-
félagsins. Framtak hans var því
snöggtum meira en útlit hans og
framkoma gaf til kynna, að ekki
sé talað um fararefni.
En »hann sóttist ekki eftir al-
mannahylli né neins konar lofstír
eða umbun utan þeirri, sem góð
samviska dyggðugs manns veitti
honum.«
Vinnumennska í sveit þótti þá
ekki vegleg staða á landi hér. Þó
var sú stétt hin þarfasta. Páli þótt
því við hæfi að gerast vinnumaður,
og þá einkum þar sem þörfin væri
brýnust. Um eiginn fjárhag sinnti
hann lítt.
En hvað kom þá til að slíkur
maður féll ekki í gleymsku um leið
og hann var dauður og grafinn?
Hvort tveggja var að eftir Páli var
tekið vegna þess hversu sérstæður
hann var og olli þó hitt meir að
hann var sískrifandi og lét því eftir
sig ærnar upplýsingar um sjálfan
sig, skoðanir sínar og æviskeið.
Þaðan hafði höfundur að miklu
leyti efnið í bók þessa.
Ég hygg að Jón Helgason hafi
valið sér Pál Jónsson sem sögu-
hetju fyrir þá sök meðal annars
að þar fór persónugervingur
fornra dygða. Þjóðfélag í nauðum
statt eins og hið íslenska þreifst
því aðeins að menn stæðu við orð
sín. Auðvitað varð misbrestur á
því eins og alltaf. En sá sem gekk
á bak orða sinna taldist aö minnsta
kosti maður að minni. Orðheldnin
var lífsnauðsyn. í hugarfylgsnum
Páls hljóp ofvöxtur í þessa dygð.
Orðheldni hans varð stundum að
gagnslausri þráhyggju sem bitnaði
verst á honum sjálfum.
Grænlenskur
listiðnaður
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Þótt stutt sé frá íslandi til
Grænlands, er það merkilegt og
til umhugsunar, hve menning
landanna er ólík.
Þjóðfræði og þjóðháttasöfn
víða um heim segja okkur, að
miklir þjóðflutningar hirðingja
hafi átt sér stað frá Mongólíu
einhvern tíma í fyrndinni. Þeir
hafi farið yfir, þar sem nú er
Norður-Rússland, yfir landsvæði
það, er seinna var nefnt Græn-
land, Alaska, Norður-Ameríka
og náð allt til Suður-Ameríku.
Víst er, að margt er líkt með
Mongólum, Grænlendingum og
indjánum og þá einkum hvað það
snertir að kunna að laga sig að
náttúrunni og lifa í sátt við lífs-
Sýnilega hefur Páll verið nokkuð
vel sjálfmenntaður eftir sinnar
tíðar mælikvarða. Stærðfræðingur
var hann t.d. góður. Annað í fari
hans kemur fyrir sjónir sem ein-
feldni. Broslegt er t.d. að lesa um
afstöðu hans til stjórnmála. Jöfn-
uður þótti honum göfugt markmið
og þess vegna fékk hann mætur á
jafnaðarmönnum — Alþýðu-
flokknum. En sparnaður sem sjálf-
stæðismenn boðuðu, var ekki síður
Páli að skapi. Endirinn varð sá að
hann krossaði við frambjóðanda
Sjálfstæðisflokksins þótt hann
annars legði þessa flokka nokkurn
veginn aðjöfnu.
Páll Jónsson lifði fram á bílaöld
og útvarpsöld. En þá var hann
orðinn maður gamall, ævin eydd.
Hann var einn þeirra kynlegu
kvista sem spruttu upp úr harð-
hnjóskulegum jarðvegi gamla
tímans þegar sérhver frjóangi varð
að neyta síns ítrasta til að teygja
sig upp úr skugganum.
Vatnsrúm sf.
í nýtt húsnæði
VERSLUNIN Vatnsrúm sf. er flutt
í nýtt húsnæði í Borgartúni 29.
Vatnsrúm sf. sérhæfa sig í sölu á
vatnsrúmum eins og nafnið gefur til
kynna. Hægt er að fá dýnur af
mörgum gerðum — allt frá gljúpum
vatnsbelg að 99 % öldudeyfingu.
Sovehjerte-vatnsrúmin, sem í
versluninni fást, eru innflutt frá
Noregi. Rúmin er hægt að fá úr
lakkaðri furu, eik, bæsuð, hvítlökk-
uð, kalkunnin, olíuborin eða með
lútaðri áferð. Á myndinni er Guð-
brandur Jónatansson, eigandi
rinnnr ^ hÚSnSÖíuu.
keðjuna og ofbjóða henni aldrei.
Með þessu fólki bjó djúp virðing
fyrir lífinu, og guðdómur í ein-
hverri mynd er jafnan í fartesk-
inu, þar sem líf þróast í mann-
heimi hvaða nafni sem hann
nefnist.
Þetta fólk fór létt með að laga
sig að fimbulkulda norðurskauts-
ins og lifa þar fögru, látlausu og
hamingjusömu lífi, þar sem ekki
svarf til stáls, nema að brotin
væru þau guðs og manna lög, er
héldu ættbálkunum saman. Að-
lögunarhæfnin var og einnig
fyrir hendi, þar sem mestir hitar
voru í suðurálfu Ameríku.
Einlægni þessara náttúru-
barna var viðþrugðið og listrænt
handverk aðdáunarvert, sem
kemur fram í híbýlum þess,
klæðnaði, útskornum munum og
skarti hvers konar, veiðitækjum,
bátum, vopnum og verjum. Vér
vestrænir menn höfum nefnt
þetta fólk frumstætt og trúar-
brögð þess hindurvitni, sem
hvorugt er rétt. Okkur hefur ekki
borið sú gæfa að lifa eftir þeirri
eðlilegu speki, að ef við sjálf
værum betri, þá væri heimurinn
betri. Heldur höfum við stöðugt
viljað gera aðra betri með því
að þvinga upp á þá tilbúnum
siðalögmálum okkar, sem fela
m.a. í sér drottnunargirni og
taumlausa ágirnd.
Þessir þjóðflutningar fóru
alveg framhjá íslandi, sem svo
seinna byggðist af pöpum og
norrænum víkingum, er komu
með vestræna menningararfleifð
í malnum.
Lítil sýning á grænlenzkum
listiðnaði, sem sett hefur veirð
upp í anddyrri Norræna hússins,
opnar okkur dyr að broti af fjár-
sjóðum þessarar fornu menning-
ararfleifðar, er hirðingjarnir
fluttu með sér og þróuðu á marga
vegu.
Við sjáum ýmsa útskorna
gripi, dansgrímur og dýramynd-
ir, svo og túpilakka, sem eru
kynjadýr, skorin úr beini, tré eða
kljásteini. Túpilakkar voru til í
þjóðtrú Grænlendinga og voru
svipuð fyrirbæri og tilberar eða
sendingar í íslenzkri þjóðtrú, að
því er sagt er.
Það er mjög forn sigur að skera
út túpiiakka, sem endurvakinn
var seint á 19. öld og breiddist
þá á ný um allt Grænland. Þeir
eiga í nútímamynd lítið skylt við
fornan átrúnað en eru mjög
áhugaverðir sem listaverk í
sjálfu sér.
Það fer ekki hjá því, að maður
hugsi margt, er hin fagra sýning
í Norræna húsinu er skoðuð, og
skyldi íslenzk menning ekki ein-
ungis hafa orðið ríkari og fjöl-
breyttari ef þessir hirðingjar
hefðu tyllt hér tá um stund fyrir
nokkrum árþúsundum?