Morgunblaðið - 06.12.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER1985
íslenskt mál
(Kaupsýslu-íslenska)
— eftir Hauk
Eggertsson
Um margra ára skeið hefur
Ríkisútvarpið haldið uppi reglu-
bundnum þáttum um íslenskt mál.
Þar ber fyrst og fremst að nefna
„Daglegt mál", stutt erindi, sem
upphaflega voru flutt einu sinni í
viku, en hefur nú verið fjölgað
verulega. Umsjónarmenn þátta
þessara hafa verið hinir bestu og
færustu á sínu sviði, og hafa áhrif
þeirra á málfar fólks, sem á annað
borð hefur einhvern áhuga og
kennd fyrir íslensku máli, án efa
verið nokkur. Auk þess eru svo
þættir Orðabókar Háskólans, „ís-
lenst mál“. En þótt þar sé fjallað
um viðfangsefnið frá öðru sjónar-
horni, þá hafa þeir veitt hlustend-
um mjög víðtæka innsýn í tungu-
mál okkar, sérstaklega hvað við
kemur varðveislu eldra máls. Að
lokum skal nefna, að sum dag-
blöðin hafa haldið uppi reglulegum
skrifum um málfar okkar íslend-
inga, auk ýmissar annarrar um-
ræðu um það efni. Þetta ber allt
að þakka, enda mun það eiga sinn
þátt í því að móðurmál okkar er í
betra horfi en annars væri. Margir
eru þó uggandi um framtíð þess í
hinni miklu hringiðu nútímans.
Ég, er þessar línur rita, átti þess
ekki kost að njóta mikillar skóla-
göngu, og hef því tekið fegins hendi
þeirri leiðsögn, er gefist hefur á
þennan eða annan hátt.
En það er nú svo með þetta
blessað, mannlega eðli, að þótt við
finnum stöku sinnum hvöt hjá
okkur til þess að láta eitthvað já-
kvætt í ljós, þá mun nokkuð al-
gengt, að grunnt sé á útásetning-
ar-hneigðinni. Hvatinn að þessum
skrifum mínum er einnig að láta
koma fram það sem ég er ekki að
fullu sáttur við. En þótt ég telji
mig málverndarmann, eins og það
er almennt skilgreint, þá verð ég
nú að grípa til nokkurra „orðs-
krípa" og slettna, máli mínu til
stuðnings. Eg vona, að það verði
fyrirgefið. Nú, en það getur þótt
nokkuð djarft af „óskriftlærðum"
manni að blanda sér í mál sérfræð-
inganna, en á því bið ég engrar
afsökunar. Tungumál er afkvæmi
lítt lærðs fólks, en ekki skipulegrar
sérfræði. En ég geng út frá því að
skrif mín beri vott frekar tak-
markaðrar, málfræðilegrar þekk-
ingar.
Hvað er að?
Það fer ekki á milli mála, að
flestir þeir, sem láta sig íslenskt
mál einhverju skipta, hafi áhyggj-
ur af þróun þess. Þar er sérstak-
lega um að ræða innrás erlendra
áhrifa: annars vegar óhófleg notk-
un erlendra orða, sem nú þegar
hafa eða líklegt er að muni festast
í málinu, og svo hins vegar breyt-
ingar á setningaskipan, auk
ýmissa annarra ambagna. Al-
mennt mun það þó vera skoðun
manna, að ekki beri að fullu að
standa gegn erlendum orðum, geti
þau beygingalega aðlagast íslensk-
unni.
Imprompto — Cantabile
Áður en lengra er haldið get ég
ekki látið hjá líða að drepa á það,
að upp á síðkastið hefur mér fund-
ist all mikið á því bera, að flytjend-
ur þáttarins Daglegt mál haldi sig
ekki eins við hlutverk handleiðsl-
unnar og áður var. Þeir grípi of
oft til skringilyrða og jafnvel hár-
togunar í málflutningi sínum.
Ýmislegt af því, sem þeir segja,
missi því marks, og sumt nálgist
sérvisku og geti hreinlega ekki
staðist.
Mér er það í minni, frá því, er
ég var enn barn, rétt orðinn læs,
að ég komst í smásögu, sem hét
„Jafnir fyrir lögunum". Saga þessi
kemur mér oft í hug, þótt ekki sé
þar með sagt að mér sjálfum takist
alltaf að breyta samkvæmt henni.
En hún var af konungi á Spáni,
er kvöld eitt fór út í dularklæðum
og braut eitthvað það af sér, sem
hinum almenna borgara var ekki
leyfilegt. En þrátt fyrir það, að
hann var konungur, hlaut hann
sinn dóm, og hann sætti sig við
að láta það sama yfir sig ganga
sem aðra. Og nú kemur að megin
inntaki þessa pistils: Eru allir jafnir
fyrir lögunum hvað málfar snert-
ir? Sjái sjáendur — heyri heyrend-
ur!
Adagio Quasi
Una Fantasia
Umsjónarmenn þáttarins Dag-
legt mál hafa oft verið mjög harð-
orðir gagnvart mönnum í atvinnu-
lífinu fyrir það hversu mjög þeir
nota erlend orð og heiti yfir at-
vinnufyrirtæki, vörur sínar o.fl.
Allt er það rétt, að þar mætti
margt betur fara. Undir það tekur
Morgunblaðið af og til. Dæmi:
Morgunblaðið 27. janúar 1985,
Reykjavíkurbréf: „Baldur Jónsson,
formaður íslenskrar málnefndar,
kvaddi sér hljóðs hér í blaðinu á
þriðjudag og gerði grein fyrir af-
skiptum málnefndar af orðskríp-
inu „bóling", sem Morgunblaðið
hefur vakið athygli á að undan-
förnu." Nafnið á grein Baldurs
var: „Kaupsýsluíslenska". Þá vitn-
ar Morgunblaðið einnig í Ólaf
Oddsson, íslenskukennara við
Menntaskólann í Reykjavík: „Ef
menn ganga um helstu verslunar-
götur hér í borg blasa hvarvetna
við nöfn á íslenskum verslunum,
veitingastöðum og atvinnustarf-
semi, sem eru beinlínis erlend, að
hluta til eða jafnvel að öllu leyti."
f þessu sambandi er oft talað um
lágkúru og fyrirlitningu á íslensku
máli. Á það einnig við flytjendur
útvarpsþáttanna Daglegt mál. í
sínum ágætu þáttum „íslenskt
mál“ í Morgunblaðinu 26. okt. og
2. nóv. 1985 vitnar Gísli Jónsson í
grein Víkverja í sama blaði frá 15.
okt. „Það er óþolandi aö fylgjast
með því, hvernig viss hópur kaup-
sýslumanna vinnur að því að eyði-
leggja íslenskt mál.“ Ja, minna má
nú gagn gera!
Alegro di molto
„Harðnar reiðin frjáls og frí,
færist leiðin innar.
Blærinn seiðir okkur í,
arma heiðarinnar."
kvað einn af afkomendum Bólu-
Hjálmars, Ásgrímur Kristinsson,
frá Ásbrekku. Já, fastar skal sækja
— Presto Assai. Þeir merkismenn
og nafnar, Guðmundur Finnboga-
son landsbókavörður og Guðmund-
ur Björnsson landlæknir voru
miklir málhreinsunarmenn. Bald-
Haukur Eggertsson
„Og hvað með heitin,
þegar kemur ofar í stig-
ann? Státa ekki okkar
málfræðingar af því að
vera BA, MA og aðrir
eru BS og MS. Hvernig
falla Bachelor eða
Master of Art að ís-
lensku málkerfi? Prófið
að fallbeygja þau. Við
skulum halda lítið eitt
lengra: Docent, Profess-
or, Rector, með séi eða
kái. Þá kemur Doctor,
og lifi menn svo lengi,
geta þeir dáið sem Emi-
ritusar.“
ur Jónsson dósent, formaður hinn-
ar íslensku málnefndar, ritaði
grein í Morgunblaðið 12. ág. 1980,
„íslensk málnefnd í norrænu
samstarfi" og vitnar til fyrirlestra,
er báðir þessir ágætu Guðmundar
héldu á aldarafmæli Jónasar Hall-
grímssonar 16. nóv. 1908, annar í
Kaupmannahöfn en hinn í Reykja-
vík. Bæði erindin fjölluðu um mál-
vernd. Og baráttan var alls ekki
ný. Guðmundur Finnbogason lagði
til, að 7 færustu íslenskumennirnir
í Reykjavík „ ... tækju sér fyrir
hendur að útvega góð íslensk orð
um alla þá hluti og handtök, sem
nú eru nefnd útlendum orðskríp-
um“. Jú, hér hafa verið málnefndir
og margt hefur áunnist, en á bratt-
an er að sækja.
Hverjir mega blóta?
Muni ég það rétt úr íslandssög-
unni, þá ákvað Þorgeir Ljósvetn-
ingagoði, að þeir sem ekki sættu
sig við það að kasta trú sinni, er
kristnin var lögleidd, mættu blóta
guði sína, ef þeir gerðu það ekki
opinberlega. En hvað með mál-
hreinsunarmennina? Mega þeir
nota skrípin? Eða eru latnesk og
ensk orð ekki skrípi nema eftir
því, hverjir nota þau? Útlendingar,
sem vilja öðlast íslenskan ríkis-
borgararétt, verða að taka upp
íslensk nöfn. Ashkenazy var samt
undantekning.
De Rerum Natura
Það skyldi enginn berjast á móti
náttúrulögmálinu, og náttúrulög-
málið er víða að finna. Það virðist
náttúrulögmál, að um leið og
krakki er kominn í menntaskóla,
þá skal hann tileinka sér latínu.
Yfirskrift kafla þessa er nafn á
riti, sem gefið var út 1984 af
nemendum Menntaskólans í
Reykjavík. Og hvað með embættin
þar og víðar? Inspector Scolae, og
stofnanir: Casa Nova, og Mensa
(Academia) mun óbeint tilheyra.
Allir verða Studentar, sem
skrimta af próf. Sé áfram haldið
kemur Cand með tilheyrandi end-
ingu, einnig á latínu, s.s. Med,
Mag, Jur, Oecon, og svo mætti
lengi telja. Orator heitir félag Júr-
ista í Háskólanum. Og hvað með
heitin, þegar kemur ofar í stigann?
Státa ekki okkar málfræðingar af
því að vera BA, MA og aðrir eru
BS og MS. Hvernig falla Bachelor
eða Master of Art að íslensku
málkerfi? Prófið að fallbeygja þau.
Við skulum halda lítið eitt lengra:
Docent, Professon, Rector, með séi
og kái. Þá kemur Doctor, og lifi
menn svo lengi, geta þeir dáið sem
Emiritusar. Hvar er íslenskan?
Eru þetta Fried eða Unfried Chick-
ens? — (In memoriam!).
Ohreinu börnin GuÖs
Þunnt er móðureyrað. Það varð
mitt hlutskipti í lífinu að lenda í
erilsbyggðum, eins og séra Bolli
Gústavsson nefndi eitt sinn heim
athafnamannsins. Ég er sem sé í
atvinnulífinu, og mér hefur fundist
gagnrýni okkar málsnillinga snú-
ast einkennilega svæsið gegn þeim
málfarslegu annmörkum, sem þar
er að finna. En maður, líttu þér
nær. Finnur Guð ekki óhrein börn
annars staðar?
Musica Nova
En er Palli einn í heiminum?
Hvað með tónlistina? Eru þar allt-
PISTILL FRÁ WINNIPEG/MARGRÉT BJÖRGVINSDÓTTIR
Manneskjulegri víking-
ar á ferð um Kanada
Leigh Syms þjóðminjavörður segir víkinga ekki hafa notið sannmælis í
Norður-Ameríku.
Þessa daga er norræn sýning
í Þjóðminjasafni Winnipeg, sem
á að kynna almenningi ýmsa
þætti úr menningu Skandinava
frá fornöld til vorra daga. Hófst
sýningin í byrjun september og
stendur til loka desember. Að
meginhluta til er um að ræða
þrjár sjálfstæðar einingar. Er
ein þeirra byggð á menningu
víkinga, önnur á sögu skandi-
navískra innflytjenda til Kan-
ada, og í þriðja lagi er yfirgrips-
mikil sýning á sænskum list-
munum, fornum og nýjum.
Þjóðminjasafnið eða The
Museum of Man and Nature, eins
og stofnunin heitir, á veg og
vanda af uppsetningu þessara
sýninga, en forráðamenn safna
víðsvegar í Vestur-Kanada hafa
sýnt henni áhuga, og er ætlunin
að setja hana upp víðar á árinu
1986 og þá m.a. á Heimssýning-
unni, Éxpo ’86, í British
Columbia í vor.
Dr. E. Leigh Syms þjóðminja-
vörður skipulagði þann hluta
sýningarinnar sem lýtur að vík-
ingum og hefur með höndum
yfirumsjón allra þátta hennar.
Leggur hann áherslu á að sýna
víkinga sem sæfara, kaupmenn,
landkönnuði eða landnámsmenn
og hagleiksmenn og segist vera
löngu orðinn þreyttur á þeirri
mynd sem Norður-Ameríku-
menn hafa jafnan dregið upp af
víkingum með því að kynna þá í
gervi heimskra ribbalda og
óþjóðalýðs.
Þjóðminjavörður sagði víkinga
hafa fengið „slæma pressu" í
Norður-Ameríku. „Hefur Holly-
wood átt þar sinn þátt með gerð
mjög slakra kvikmynda um þá.
Jáfnvel i skólabókum, sem
kenndar eru í Bandaríkjunum og
Kanada enn þann dag í dag, er
að finna rangtúlkanir og þekk-
ingarleysi sem fyllir mann skelf-
ingu,“ sagði dr. Syms fyrir
skemmstu. Hann lét einnig svo
um mælt að síðustu árin hefðu
verið gefnar út á Bretlandi
bækur á ensku, sem gæfu réttari
mynd af víkingaöldinni og nefndi
m.a. í því sambandi bækur Magn-
úsar Magnússonar í Glasgow sem
og bækur Graham Campbell, en
þær væru samt ekki eins þekktar
í Norður-Ameríku og skyldi.
Jafnframt sýningunni eru
fluttir fyrirlestrar af sérfræð-
ingum um ýmiss konar efni úr
sögu og menningu víkingaaldar.
Munir hafa verið fengnir af láni
frá Þjóðminjasafni íslands, Brit-
ish Museum í London og víðar
að. Hluti sýningarinnar gefur
einnig greinargóða mynd af
uppgreftri við L’Anse aux Mead-
ows í Nýfundnalandi, einu vík-
ingabyggðinni sem fundist hefur
í Norður-Ameríku, og halda
sumir að þar sé Vínlands að leita.
Auk þessa hefur safnið látið gera
kennsluefni til notkunar í fram-
haldsskólum, og er eftirspurn nú
þegar bæði stöðug og mikil.