Morgunblaðið - 07.12.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUG ARDAGUR 7. DESEMBER1985
Bréf til Matthíasar Johannessen:
Hver gæti verið höfundur Atóm-
stöðvarinnar annar en Laxness?
Kæri Matthías!
Tilefni þessa bréfs eru ágæt
skrif þín á síðastliðnu ári um
Sturlu Þórðarson sem höfund
Njálu. Ég tel rök þín framlag til
íslenskrar sögu, þótt ekki telji ég
mig færan til að dæma um kenn-
ingar þínar.
Umræðan um höfunda Islend-
ingasagna er gagnleg og getur oft
verið skemmtileg. Hún vekur
aukna athygli á Islendingasögun-
um og þýðingu þeirra fyrir ís-
lenska menningu og íslenska
tungu. Sagan og tungan eru dýr-
mætasta andlegeign Islendinga.
Það var annars ekki tilgangur-
inn að fara að ræða um Njálu,
heldur aðra íslendingasögu, sem
mér er ekki minna hugleikin, Bárð-
ar sögu Snæfellsáss. Ég fræddist
fyrst um Bárð Snæfellsáss sex eða
sjö ára gamall af gamalli konu,
sem taldi sögu hans hina merkustu
og tók hana alvarlega. Eitt fyrsta
verk mitt eftir að ég varð læs var
að lesa Bárðar sögu. Bárður Snæ-
fellsáss var mikið uppáhald hjá
mér í æsku, næst á eftir Agli
Skallagrímssyni. Að einhverju
leyti rakti þetta rætur til þess, að
ég er Snæfellingur.
Margir efast um sannleiksgildi
Bárðarsögu og skal ég ekki deila
um það. Hitt er það, að Bárður var
átrúnaðargoð Snæfellinga um ald-
ir, en þó einkum þeirra, sem höfðu
Snæfellsjökul fyrir augum. Hefði
þessi átrúnaður fest rætur, ef
Bárður hefði aðeins verið þjóð-
sagnapersóna?
Rifjum upp í stuttu máli Bárðar
sögu. Bárður var fæddur í Noregi.
Faðir hans var Dumbur konungur,
kominn af risa- og tröllaættum,
en móðir hans Mjöll var mennsk
og var allra kvenna fríðust og
mest vexti. Bárður erfði fríðleik
móður sinnar en Iíkamsstærð for-
eldranna beggja. Hann var góðum
gáfum búinn og komu foreldrar
hans honum í nám hjá Dofra berg-
búa, sem kenndi honum vopnfimi
og aðrar íþróttir og hverskonar
vísindi, svo að hann varð bæði
forspár og margvíss. Annar nem-
andi hjá Dofra var Haraldur
hárfagri, sem síðar lagði undir sig
allan Noreg. Bárður áleit sig ekki
geta sætt sig við ofríki Haraldar
eftir að hann hófst til valda og
flutti því til fslands, þar sem hann
settist að undir Snæfellsjökli.
Bárður reyndist hinn mætasti
maður, ráðhollur og bjargvættur
þeirra, sem í raunir rötuðu. Trölls-
eðlið kom þó í ljós, þegar dóttir
hans var beitt hrekkjum og vann
hann þá mikið óhappaverk. Síðan
segir í Bárðar sögu:
„Eftir þetta hvarf Bárður í burtu
með allt búferli sitt og þykir
mönnum, sem hann muni í jöklana
horfið hafa og byggt þar stóran
helli, því að það var meira í ætt
hans að vera í stórum helli en
húsum, því að hann fæddist upp
með Dofra í Dofrafjöllum. Var
hann tröllum og líkari að afli og
vexti en mennskum mönnum og
var því lengt nafn hans og kallaður
Bárður Snjófellsáss, því að þeir
trúðu á hann nálega þar um nesið
og höfðu hann fyrir heitguð sinn.
Varð hann og mörgum hinn mesti
bjargvættur."
Höfundur BárÖar sögu
Ég hefi stundum hugleitt það
hver myndi vera höfundur Bárðar
sögu, en skort þekkingu og tíma
að kanna það. Eftir lestur greinar
þinnar um Sturlu Þórðasrson og
Njálu þykist ég vera búinn að finna
höfundinn. Hann er Sturla Þórðar-
son, sem var nákunnugur á Snæ-
fellsnesi og hefur vafalítið fylgst
með þeim átrúnaði, sem menn
höfðu á Bárði Snæfellsáss.
Skal nú vikið að þeim röksemd-
um, sem ég taldi mig finna í grein
þinni, fyrir þessari niðurstöðu. Þú
segir á blaðsíðu 291 í Bókmennta-
þáttum á þessa leið:
„Hann (þ.e. Sturla Þórðarson)
hafði ekki aðeins áhrif á hirðina
í Noregi, þegar hann kom þangað
1263, vegna ljóðlistar sinnar, held-
ur einnig vegna frásagnargáfu og
er þess getið, að hann hafi sagt
Huldar sögu betur en nokkur hafði
áður sagt. Mun þetta hafa verið
tröllkonusaga í stíl fornaldar-
sagna, full af furðum og fjarstæð-
um.“
Enn segir þú á blaðsíðu 294 og
er þar vitnað í Sturluþátt:
„Nokkru síðar fer Sturla samt á
skip með konungi og sigla þeir
suður með Noregi. En þegar menn
lögðust til svefns spurði stafnbúi
konungs hver skemmta skyldi.
Létu flestir hljótt yfir því, en þá
vindur hann sér að Sturlu og segir
„Sturla hinn íslenski, viltu
skemmta". Sturla segir að hann
Þórarínn Þórarínsson
„Eftir aö hafa fengið
þennan fróðleik bæöi
frá þér og Laxness, var
ég ekki í minnsta vafa
um hver hefði getað
skrifað Atómstöðina og
verið eftir 100—200 ár
talinn líklegur höfundur
hennar, ef Atómstöðin
hefði komið út ófeðruð
líkt og íslendingasög-
urnar.“
skuli ráða. „Sagði hann þá Huldar
sögu, betur og fróðlegar en nokkur
þeirra hafði fyrr heyrt, er þar
voru. Þröngdust þá margir fram á
þiljurnar og vildu heyra sem gerst.
Varð þar þröng mikil."
Þetta sýnir, að Sturla hefur haft
mikinn áhuga á tröllasögum og
lagt stund á að segja þær og gert
það öðrum betur. Hver er því lík-
legri en hann til þess að vera
höfundur Bárðar sögu?
En fleiri rök fyrir þessu er að
finna í frásögn þinni. Þú segir á
blaðsíðu 315:
„Höfundi Njálu eru draumar og
dulræn efni hugleikin eins og
kunnugt er. Slíkar frásagnir eru
einnig einkenni á þekktum ritum
Sturlu Þórðarsonar og dálæti hans
á bergvættum kemur að sjálfsögðu
fram í frásögn Njálu af Jötninum
í Lómagnúpi. Hún er að vísu upp-
runnin í latínuritum, en hafnar í
Njálu vegna ástríðufulls áhuga
höfundar á slíku efni.“ (Bók-
menntaþættir bls. 315.)
Er þetta ekki góð röksemd fyrir
því að Sturla Þórðarson hafi skrif-
að Bárðar sögu?
En margt fleira styður þessa
kenningu. Sturla Þórðarson var
höfundur Landnámu. I Bárðar
sögu og Landnámu er að finna frá-
sagnir sem eru samhljóða í þeim
báðum. Þetta hefur verið skýrt
þannig, að höfundur Bárðar sögu
hafi haft Landnámu til hliðsjónar.
Hitt er ekki síður eðlileg tilgáta
að sami maður sé höfundur beggja.
Það hefur að vonum vakið at-
hygli, að í Bárðar sögu er að finna
fyrsta ættjarðarkvæðið sem til
mun vera á íslensku, gagnort en
áhrifamikið að sama skapi. Kvæði
þetta er eignað Helgu Bárðardótt-
ur, þegar hún dvaldist í Græn-
landi:
Sæl væraek
ef sjá mættak
Búrfell og Bala,
báða Lóndranga,
Aðalþegnshóla
ogÖndvertnes,
Heiðarkollu
ok Hreggnasa
Dritvík ok möl
fyrdyrumfóstra.
Sturla Þórðarson lét oft fylgja
frásögu sinni vísur og ljóð henni
til frekari stuðnings. Hver væri
líklegri til að hafa ort fyrsta ís-
lenska ættjarðarljóðið en Sturla
Þórðarson?
Eins og þú rekur í ritgerð þinni,
bjó Sturla lengstum á Staðarhóli
í Dalasýslu, en flutti á efri árum
út í Fagurey. Þaðan sést í Snæ-
fellsjökull en ekki frá Staðarhóli.
Hvað réði þessu? Voru það áhrifin
frá Jöklinum að Sturla vildi hafa
hann fyrir augum á efri árum
sínum? Skrifaði hann sögu Bárðar
í Fagurey eða þaðan, sem hann sá
til Snæfellsjökuls? Gat hann ef til
vill sett á eftir sögulokum að hætti
Laxness: Fagurey 1282?
Snæfellsjökull hefur haft mikið
aðdráttarafl, þótt menn geri sér
það yfirleitt ekki ljóst. Hversvegna
lætur Laxness kristnihaldssögu
sína gerast undir jökli? Voru það
áhrif frá jöklinum, án þess að
Laxness væri sér þess meðvitandi?
Enginn hefur lýst betur áhrifun-
um frá jöklinum en Laxness þegar
hann leggur séra Jóni Prímusi
þessi orð í munn:
Eg hef jökulinn; og náttúrlega
akursins liljugrös; þau eru hjá
mér, ég er hjá þeim; en umfram
allt jökullinn. Áður fyrr þegar ég
var þreyttur hlakkaði ég til að
sofna út frá jöklinum á kvöldin. Ég
hlakkaði líka til að vakna til hans
að morni. Nú er ég farinn að
hlakka til að deya frá þessu
ábyrgðarmikla kalli og ganga í
jökulinn. (Kristnihald undir jökli
bls. 87.)
Hver gæti hafa
samið Atómstöðina?
Eftir allar þessar hugleiðingar um
Sturlu Þórðarson, Njálu, Bárðar
sögu, Laxness og séra Jón Prímus,
datt mér í hug hver myndi verða
talinn höfundur Atómstöðvarinn-
ar eftir svona 100 eða 200 ár, ef
höfundur hennar hefði dulið nafn
sitt að hætti þeirra, sem skráðu
í slendingasögurnar.
Sennilega myndi vera stungið
upp á Laxness fyrst, en efasemdir
þó bráðlega komið í ljós. Atóm-
stöðin er sú bók Laxness þar sem
minnst gætir vandvirkni hans.
Þótt hún ber stíleinkenni snillings
minnir hún að ýmsu leyti á kvæði,
sem ort eru á naumum tíma. Þess-
vegna væri ekki undarlegt, þótt
farið yrði að efast um, að hún
væri eftir Laxness, heldur ein-
hvern sem væri að stæla rithátt
hans og tækist það nokkuð vel, en
ekki alltaf nógu vel vegna vinnu-
hraðans.
Eftir að hafa komist að þessari
niðurstöðu, fór ég að reyna að
hafa upp á höfundinum og datt
þá helst í hug einhver blaðamaður,
því að blaðamenn hafa oft þurft
að flýta sér og vinnubrögð þeirra
mótast af því. Með því að nota
útilokunarregluna, stóðu aðeins
eftir þeir Indriði G. Þorsteinsson
og Matthías Johannessen. Þú segir
á einum stað um ritmennsku
Sturlu Þórðarsonar, að hann hafi
getað brugðið sef í allra kvikinda
líki, og átt þá við að hann hafi
verið jafnvígur á ljóð, skáldsögur
og sagnfræðirit og beitt margvís-
Athugasemd vegna fréttar
af fundi félagshyggjufólks
— eftir Margréti S.
Björnsdóttur
í Morgunblaðinu þann 5. des-
ember sl. er heilsíðufrétt um fund
sem Málfundafélag félagshyggju-
fólks hélt á Hótel Borg þann 3.
desember um hugmyndir að „lífs-
kjarasamningi" í næstu kjara-
samningum. í þeirri frétt gerir
blaðamaður Morgunblaðsins Guð-
mundur Magnússon, skilmerkilega
grein fyrir helstu atriðum úr fram-
söguerindum og umræðum fundar-
ins, enda Guðmundur menntaður
sagnfræðingur. í niðurlagi fréttar-
innar fer hann hins vegar nokkr-
um orðum um tilgang málfundafé-
lagsins og aðstandendur þess, sem
ég vil gera hér athugasemdir við.
Um tilgang félagsins segir hann
m.a.: „Það sem hvetur þetta fólk
til skrafs og ráðagerða er sýnilega
ekki samstaða um nein pólitísk
markmið, sem gæti t.d. orðið
grundvölíur sameiginlegs fram-
boðs. Nær virðist að segja að það
sem sameini það sé óánægja og
vonbrigði með pólitískt hlutskipti
sitt.“ Ef blaðamaður Morgunblaðs-
ins hefði í þessari greiningu sinni
beitt þeirri aðferðafræði, sem
hann væntanlega kenndi nemend-
um sínum í sagnfræði við Háskóla
íslands á síðasta ári, þá hefði hann
kynnt sér viðfangsefnið betur.
Hann hefði á fundinum t.d.
getað fengið hjá stjórnarmönnum
félagsins afrit af lögum þess, þar
sem m.a. segir í 2. gr.: „Tilgangur
Málfundafélags félagshyggjufólks
er að vinna að framgangi hugsjóna
lýðræðis, félagshyggju og jafn-
réttis. Þetta verður m.a. gert með
fundum og útgáfustarfi, sem að
gagni mættu koma til að efla
skoðanaskipti og samvinnu um
málefni félagsins." Málfundafélag-
ið var stofnað á fjölmennum stofn-
fundi þann 6. febrúar sl. til að
vinna að þessu markmiði.
Á þeim tíma sem liðinn er hafa
m.a. verið haldnir fundir um af-
stöðu félagshyggjufólks til nýrra
aðstæðna í fjölmiðlamálum og um
möguleika á samvinnu félags-
hyggjuflokka í Reykjavík í borgar-
stjórnarkosningum 1986. Eins og
fram kom á fundinum sem blaða-
maðurinn sat hefur fólk í tengslum
við félagið stofnað hlutafélag um
tímaritaútgáfu, Félagsútgáfan hf.,
sem mun gefa út sitt fyrsta tímarit
nú í desember. Auk þess kom fram
á fundinum að á vegum félagsins
er verið að vinna að ritgerðaröð
um „hugsjónir og framkvæmd fé-
lagshyggju á Islandi" og verður
haldin ráðstefna í janúar þar sem
efni hennar verður kynnt og rætt,
en stefnt að útgáfu þess haustið
1986.
Ljóst er því að málfundafélagið
hefur sett sér skýr markmið og
starfar í samræmi við þau.
Um aðstandendur félagsins seg-
ir Guðmundur Magnússon að þar
séu „fremstir í flokki sósíalistar
sem séu óánægðir með Alþýðu-
bandalagið", auk félaga úr
Kvennaframboði, Kvennalista,
Alþýðuflokki og Bandalagi jafnað-
armanna, en „það sem sameini það
sé óánægja og vonbrigði með pólit-
ískt hlutskipti sitt“. Mér er óskilj-
anlegt hvaða „aðferðafræði" það
er sem sagnfræðingurinn beitir,
þegar hann kemst að þessum nið-
urstöðum. Á stofnfundi félagsins
voru eftirtaldir einstaklingar
kosnir í stjórn þess: Ásta R. Jó-
hannesdóttir, Birgir Árnason,
Bolli Héðinsson, Garðar Sverris-
son, Guðmundur Árni Stefánsson,
Jón Sæmundur Sigurjónsson,
Kristín Ástgeirsdóttir, Margrét S.
Björnsdóttir, Snjólaug Stefáns-
dóttir og til vara Birgir Björn
Sigurjónsson, Stefán Ólafsson,
Svanur Kristjánsson. Á skrá hjá
félaginu eru um þrjúhundruð
manns sem hafa tekið þátt f starfi
þess. í þessum hópi eru auk
óflokksbundinna, forystufólk úr
öllum stjórnmálaflokkum nema
Sjálfstæðisflokknum. Þarna hlýt-
ur sagnfræðingurinn þvi að vera
að beita nýrri söguskýringu þess
efnis, að fólk sem lætur sig þjóð-
mál varða án beinna eða óbeinna
tengsla við Sjálfstæðisflokkinn, sé
fólk persónulegrar óánægju og
pólitískra vonbrigða. Fróðlegt
væri að hann gerði, þó síðar yrði,
nánari grein fyrir þessari nýstár-
legu hugmynd.
Að lokum verður ekki hjá því
komist að gera einnig athugasemd
við talningu blaðamannsins á
fjölda fundarmanna, en hann segir
að „innan við fimmtíu manns“
hafi sótt fundinn. Á lista sem
gengu meðal þátttakenda á fundin-
um skráðu sig hins vegar tæplega
sjötíu manns.
í nýlegri könnun Hagvangs kom
fram, að íslensk dagblöð njóta lít-
ils trausts lesenda sinna. Eflaust
eru þar að baki margar ástæður.
Ég fullyrði þó, að ein megin skýr-
ingin séu vinnubrögð blaðamanna
af því tagi sem hér hafa verið
gerðar athugasemdir við.
Höíundur er stjórnarmaður í Mál-
íundafélagi félagshyggjufólks.