Morgunblaðið - 31.12.1985, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 31.DESEMBER 1985
fyrir rúmu ári var ekki tekið í mál
af viðsemjendum samtaka launa-
fólks að semja um neinskonar
tryggingu fyrir því að umsaminn
kaupmáttur héldist á samnings-
tímanum. Þegar á reyndi um mitt
ár, sáu forustumenn atvinnurek-
enda og ríkisvalds að vegna skerð-
ingar sem þá var orðin á kaup-
maetti, stefndi í uppsagnir kaup-
liða kjarasamninga 1. september,
ef ekki yrði þá þegar samið um
áfangahækkanir til að bæta upp
verðlagshækkanir. Þetta var gert
og þannig komið í veg fyrir verk-
fallsátök. Síðar samdi Albert
Guðmundsson um 3% hækkun
fyrir opinbera starfsmenn í BSRB,
sem síðan gekk til alls launafólks.
Þessi reynsla sýnir, að um tvær
leiðir er að velja í kjarasamning-
um hér, þar sem við búum við
verulega verðbólgu. Annað hvort
er að semja um kaupmáttartrygg-
ingu á samningstímabili, sem þá
getur náð yfir lengra tímabil, eða
að semja aðeins til nokkurra mán-
aða eins og í reynd var gert haust-
ið 1984. Frá mínu sjónarmiði leik-
ur ekki vafi á því að fyrri kosturinn
er heppilegri fyrir alla aðila.
A þessari reynslu byggist meg-
inkrafa Alþýðusambandsins og
BSRB í komandi samningaviðræð-
um. Um þetta eru allir sammála.
Vandinn í næstu samningum er,
hvernig á að ganga þannig frá
hnútum, að samningsákvæöi um
þetta haldi.
Til þess að tryggja umsamin
laun og kaupmátt þeirra þarf
sterka og órofa samstöðu samtaka
launafólks. Allir, sem um þessi
mál hugsa í alvöru, hljóta að hafa
þungar áhyggjur af þeim viðhorf-
um, sem hafa verið að skapast
meðal þjóðarinnar á undanförnum
árum.
íslendingar eru djúpt sokknir í
skuldafen erlendis. Það er undirrót
þeirrar verðbólgu, sem ógnar hags-
munum allrar þjóðarinnar. Upp úr
þessu feni verðum við að komast.
Annars fer fyrir okkur eins og
þeim þjóðum, sem hafa misst fjár-
hagslegt sjálfstæði sitt vegna
óstjórnar eða ráðleysis í fjármál-
um.
Afleiðingar þeirrar óstjórnar,
ekki síst í virkjanamálum og
bankamálum, skipuiagsleysis og
óreiðu sem hér hefur viðgengist
um áratugaskeið er óviðunandi
misrétti fólks í fjármálum. Ráða-
menn þjóðarinnar bitu höfuðið af
skömminni, þegar bann var sett
við verðtryggingu launa vorið 1983
og lán voru um leið verðtryggð að
fullu. Á meðan þetta ástand ríkir
verður ekki gert það stórátak, sem
þörf er á, til að lækka erlendar
skuldir þjóðarinnar.
íslendingar þurfa að láta af
þeirri sundrung, sem hrjáir þjóð
okkar á mörgum sviðum. Ég
treysti engum til þess að takast á
við þann vanda, sem við búum við,
nema almannasamtökum meðal
þjóðarinnar. Þar þurfa og eiga
samtök launafólks að ryðja braut-
ina, eins og þau hafa áður gert
með árangri. En til þess að svo
megi verða þurfa félagsmenn í
samtökunum að hrista af sér slenið
og taka sjálfir á vandanum. Menn
verða að hætta að ætlast til að fáir
forustumenn leysi allan vanda.
Félagsmenn í BSRB sýndu í fyrra-
haust að þeir vildu og gátu tekið
á. Ef fylgt verður því fordæmi í
launþegahreyfingunni almennt,
þurfum við engu að kvíða um fram-
tíðina.
Kristján Thorlacius
RagnarS.
Halldórsson,
formaður Verslunar-
ráðs íslands:
Efnalegt og
menningar-
legt sjálfstæði
Við fslendingar erum stoltir af
sjálfstæði okkar. Við metum mik-
ils menningararf okkar, tungu og
sögu, ekki síst vegna þess, hversu
mikilvægur hluti þetta er af sjálf-
stæðri tilveru okkar sem þjóðar.
En metum við rétt hvað það er,
sem gerir okkur efnalega og þá um
leið menningarlega sjálfstæða?
Sjálfstædi í
peningamálum
í fljótu bragði virðist sjálfstæði
þjóðar feia í sér, að hún hafi eigin
gjaldmiðil, gefi út sjálfstæða
mynt. Ef einhver legði til að við
tækjum upp danskar krónur i stað
þeirra íslensku, hljómar það sem
svik við landið og það sem íslenskt
er. En bíðum við. Peningar eru
einungis tæki, sem notað er sem
gjaldmiðill í viðskiptum, til að
geyma verðmæti og til að vera
mælikvarði á verðmæti. Þessu
þríþætta hlutverki þjónar islenska
krónan illa vegna þess að hún
heldur ekki verðgildi sínu. Við
mundum skipta um vog, sem vigt-
aði rangt, reyndist ekki unnt að
lagfæra hana. Af sömu ástæðu
gæti verið rétt að taka upp annan,
og betri gjaldmiðil í viðskiptum.
Utanríkisviðskipti þjóðarinnar
eru mikil og fáar þjóðir flytja út
stærri hluta framleiðslu sinnar en
við. Þjónustuviðskipti okkar við
aðrar þjóðir eru einnig mikil. f
þeim viðskiptum er íslenska krón-
an ekki gjaldgeng og við komumst
ekki hjá að nota gjaldmiðia ann-
arra þjóða. Það teljum við sjálf-
sagt og berum af því engan kinn-
roða. Énda er það svo, þegar betur
er að gáð, að það eru einungis stór-
þjóðirnar, u.þ.b. sex ríki, sem búa
við markaðsgengi á mynt sinni
samhliöa stöðugleika í verðlagi
innanlands. í reynd ætti smáþjóð-
um ekki að vera neitt kappsmál
að halda úti eigin mynt, enda er
það harla óvenjulegt hjá þjóðum
á stærð við okkur. Þær telja sig
frekar hafa hag af því að nota
myntir stærri þjóða eða binda
gengið myntum þeirra. Með því
fyrirkomulagi er þeim kleift að
nýta kosti frjálsra gjaldeyrisvið-
skipta — sem smáríki sjá sér ekki
að öðrum kosti fært að nýta — og
búa við peningakerfi, þar sem alls
konar mistök verða ekki leyst með
sífelldri „hagræðingu" peninga-
kerfisins. Áhættan af afskiptum
stjórnmálanna af því er jafnvel svo
lítil, að þessi ríki verða fyrir valinu
sem aðsetur fyrir alþjóðlega
bankastarfsemi.
Þessi lönd eru m.a. smáríki
Evrópu, Lúxemborg og Liechten-
stein. Lúxemborg þekkjum við
allvel vegna náinna samgangna.
Þar er annar stærsti fjármagns-
markaður í Evrópu á eftir London,
en það eru Belgíumenn, sem prenta
peningaseðlana fyrir þá sem hlut-
fall af eigin seðlaútgáfu. Reyndar
gildir belgíski frankinn þar jöfn-
um höndum. Liechtenstein er
iengra í burtu og við þekkjum það
minna. Það er einnig bankaland.
íbúarnir eru um 26 þúsund. Þeir
njóta árstekna á íbúa, sem eru
tvöfalt hærri en í Bretlandi. Þing-
mennska er ólaunað starf og öll
ráðherraembættin nema tvö, enda
hafa þeir enga þörf fyrir mikla
yfirbyggingu og háa skatta. Þar
hefur aldrei orðið verkfall.
Liechtenstein notar svissneska
frankann sem gjaldmiðil. Það
samstarf gengur einstaklega vel
og hefur engin áhrif á sjálfstæði
landsins. Verðbólga er þar því sú
sama og í Sviss, 3,4% síðustu 12
mánuði, og vextir 4%—5%. Við
tslendingar búum hins vegar að
eigin mynt. Hjá okkur er verð-
bólgan tífalt meiri og vextir í
misjafnlega góðu samræmi við
verðbólgustigið. Þessi „munaður"
að geta falið mistök okkar með
gengisfellingum og verðbólgu gerir
okkur ekki sjálfstæðari. Þvert á
móti er sjálfstæði okkar hætta
búin af þessum sökum.
Sjálfstæði í samstarfi
Margir íslendingar hafa einnig
talið sér trú um, að við værum
sjálfstæðari, ef við gengjum þann-
ig til samstarfs við útlendinga um
atvinnurekstur eða fjárfestingu,
að við ættum meirihluta í slíkum
fyrirtækjum og héldum um stjórn-
artaumana. Reglan hefur því verið
sú að taka heldur erlend lán en
leyfa erlendum aðilum að leggja
fram áhættufé í umtalsverðum
mæli í innlendan atvinnurekstur.
Afleiðingin er sú, að við erum nú
orðnir svo skuldugir erlendum lán-
ardrottnum, að nemur 55% af
þjóðarframleiðslu og um fjórðung-
ur af útflutningstekjum okkar fer
til að standa undir vöxtum og
afborgunum af þessum lánum í ár.
Erum við sjálfstæðari fyrir
bragðið? Eru lánardrottnar betri
viðureignar en þeir sem leggja
fram eigið fé? Gagnvart lánar-
drottnum þurfum við skilyrðis-
laust að standa skil á vöxtum og
afborgunum, hvernig sem árar.
Arðgreiðslur ráðast hins vegar af
aðstæðum. Eru stundum lægri en
vextir, stundum hærri, stundum
engar. Auk þess er eigið fé varan-
leg fjármögnun á líftíma fjárfest-
ingarinnar.
Með erlendum lántökum erum
við að veðsetja landið. Við verðum
háðir lánardrottnum okkar. Fáum
við hins vegar erlenda aðila til
samstarfs við okkur, koma þeir
með eignir sínar hingað. Ef kaup-
andi finnst, geta þeir að vísu selt
þær og yfirfært andvirðið úr landi,
en á meðan þær endast vinna þær
fyrir okkur. Slíkt samstarf er einn-
ig lærdómsríkt. Okkur áskotnast
ný þekking og tækni á sviði fram-
leiðslu, viðskipta og stjórnunar.
Erlendu lánin auka ekki þekkingu
okkar í þessum efnum. En þau
hafa kennt okkur annað.
Því miður hafa erlend lán okkar
í allt of miklum mæli runnið til
áhættusamra fjárfestinga, sem
ekki hafa skilað því, sem til stóð.
Skýringin er sú að ríkisvaldið, þ.e.
skattgreiðendur, stendur í ábyrgð
fyrir stærstum hluta erlendu lán-
anna. Yfirleitt eru það ríkissjóður
eða sjóðir á vegum ríkisins, sem
eiga að borga. Fari eitthvað úr
skorðum verðum það hins vegar
við öll eða niðjar okkar sem borg-
um. Þetta er helsti galli kerfisins.
Stjórnmálamenn eru ekki að
hætta eigin fé á eigin ábyrgð. Hér
ættum við að treysta sjálfstæðið
og breyta til, leyfa einkaaðilum
að taka frjálst lán erlendis, sé það
gert á eigin ábyrgð.
Það er ekki hættulegt að taka
erlend lán, ef þau fjármagna arð-
samar fjárfestingar, sem munu
skapa erlendar tekjur í sömu mynt.
Arðsemin og tekjurnar eru hins
vegar alltaf óvissu háðar. Lán til
orkumáia, sem virtust gulltryggð
í orkukreppunni, snúast í höndun-
um á okkur. Með því að vanrækja
sölu á orku frá væntanlegum virkj-
unum, rennur nú virkjuð orka
óseld til sjávar. Með styrkjum til
húshitunar breyttist arðsemi hita-
veituframkvæmda. Lán til togara-
kaupa voru arðsöm, uns skipin
urðu svo mörg, að þau taka aflann
hvert frá öðru, eða svo dýr, að
aflinn stendur ekki undir fjárfest-
ingunni.
Ef við þurfum á erlendu fé að
halda, þá er hinsvegar betra að
taka það inn í landið sem fram-
taksfé, þar sem útlendingar taka
áhættuna, en að taka það að láni.
Við ættum því að setja okkur nýjar
og skynsamlegri reglur um heim-
ildir okkar til samstarfs við er-
lenda aðila og rétt þeirra til að
fjárfesta hér á landi. Okkur þykir
sjálfsagt að geta átt að öllu leyti
fyrirtæki í Bandaríkjunum og
Évrópu og hið sama ætti að gilda
hér á landi innan skynsamlegra
marka. Er þess þá að vænta, að
erlent fé leiti í arðbærar fjárfest-
ingar, sem bæta lífskjörin í stað
þess að lánin verði baggi og ógni
sjálfstæði okkar eins og nú blasir
við.
Sjálfstæði í
atvinnurekstri
Við atvinnurekendur höfum
einnig haft okkar ranghugmyndir
um það hvað gerir okkur sjálf-
stæða. Sagt er að í einkafyrirtækj-
um séu menn sjálfs sín herrar. En
er það svo? Jú, það má til sanns
vegar færa ef eiginfjárstaðan er
sterk. I flestum atvinnurekstri er
eigið fé hins vegar svo lítið, að
fyrirtækið er allt of háð lánar-
drottnum.
Stjórnendur fyrirtækja, sem
þannig er ástatt um, eru langt í
frá sjálfstæðir. Ytri áföll, rangar
áætlanir og illt umtal um fyrir-
tækið geta hæglega svipt þá sjálf-
stæði sínu.
Einkarekstrarmenn telja sér
gjarnan trú um, að þeir missi
yfirráð yfir fyrirtækjum sínum
bjóði þeir út hlutafé í fyrirtækinu
á almennum markaði. Svo þarf
alls ekki að vera. Því fleiri sem
hluthafarnir eru og því óskyldari
sem þeir eru stjórnanda fyrirtæk-
isins, þeim mun líklegra er að
stjórnandinn sé látinn afskipta-
laus um rekstur fyrirtækisins,
skili það eðlilegum arði.
Það er leitt til þess að vita að
ónógur arður hefur verið allt of
áberandi í íslenskum atvinnu-
rekstri. Sá litli arður sem til kann
að verða hverfur oft strax í auknar
kaupgreiðslur, hærri skatta eða
meiri úttektir eigenda. í of litlum
mæli verður hann eftir í fyrirtæk-
inu til að styrkja stöðu þess og
getu til að mæta áföllum. Hér
þurfum við að ráða bót á. Okkur
ber brýn nauðsyn til að ná fram
fullu jafnræði með hlutafé og
öðrum sparnaði í skattalegu tilliti.
Við ættum að læra af nágrönnum
okkar hvernig við getum hvatt
almenning til fjárfestinga í at-
vinnurekstri með skattalegum
aðgerðum. Þannig eflum við þann
vísi sem hér er að myndast að
hlutabréfamarkaði, og greiðum
fyrir þeim viðskiptum. Með mark-
vissum aðgerðum í þessa veru
getum við gert fyrirtækin sjálf-
stæðari og traustari sem undir-
stöðu atvinnu, lífskjara og menn-
ingar.
Verzlunarráð íslands óskar
landsmönnum öllum árs og friðar
og hagsældar á nýju ári.
Víglundur
Þorsteinsson, form.
Fél. ísl. iðnrekenda:
Alvöru
efnahagskerfi
í byrjun ársins 1985 reið yfir
verðbólgualda í kjölfar kjara-
samninganna í nóvember 1984. Sú
alda hjaðnaði að vísu nokkuð þegar
kom fram á vorið en þó ekki nánd-
ar nærri í þeim mæli sem nauðsyn-
legt var og unnt hefði verið. Fyrir
því voru ýmsar ástæður sem ekki
verða raktar ítarlega hér. Þó verð-
ur að nefna hlut ríkisbúskaparins
en ríkissjóður hefur verið rekinn
með miklum halla á þessu ári. Sá
halli hefur átt sinn þátt í því að
viðhalda þenslunni og hann hefur
ýtt undir launaskrið, sem síðan
veldur áframhaldandi viðskipta-
halla og verðbólgu. Við slíkar
aðstæður verður ekki dregið úr
erlendum lántökum. Þetta er því
miður það sem einkennt hefur
efnahagsþróunina á árinu 1985.
Afleiðingar þessarar þróunar
hafa verið að koma í ljós að undan-
förnu í hríðversnandi afkomu fyr-
irtækja, einkum útflutningsfyrir-
tækja. Þau eru að reyna að selja
íslenskar vörur í útlöndum en geta
ekki selt þar íslenska verðbólgu.
Ofan í verðbólguna hefur síðan
komið mikil lækkun á gengi
Bandaríkjadollars gagnvart öðr-
um gjaldmiðlum sem þrengir mjög
hag þeirra fyrirtækja sem eiga
viðskipti í dollurum. Þetta á við
um stóran hluta fiskiðnaðarins en
einnig um annan útflutningsiðnað,
ekki síst ullariðnaðinn. Frá árs-
byrjun hefur verð á erlendum
gjaldeyri hækkað að meðaltali um
19% en á sama tíma er verðbólgan
34%. Verð á Bandaríkjadollar
hefur hins vegar aðeins hækkað
um 3% á þessum tíma. Á hinn
bóginn hafa helstu Evrópumyntir
hækkað um 25—30% en það hefur
þó ekki gert betur en jafna muninn
á verðbólgunni hér á landi og í
Evrópulöndum. Auðvitað má
benda á að gengi dollars hækkaði
mikið á árunum 1982—1984 en
fyrirtækin fengu hins vegar ekki
að njóta þess sem skyldi vegna
hinnar miklu verðbólgu hér á landi
mest allt það tímabil. Þau voru
þess vegna ekki í stakk búin til
að mæta gengislækkun dollarans.
En það eru ekki aðeins útflutn-
ingsgreinarnar, sem fara halloka
í verðbólgunni. Fyrirtæki á heims-
markaði eiga í harðri samkeppni
við erlenda keppinauta og þau geta
því ekki velt kostnaðarhækkun út
í verðlagið án þess að bíða af því
skaða í samkeppninni.
Við þetta bætast síðan þeir
miklu greiðsluerfiðleikar, sem öll
íslensk fyrirtæki eiga við að glíma
og eru fyrst og fremst afleiðingar
langvarandi verðbólguáhrifa á
atvinnulífið. Það sýnir sig nú enn
einu sinni að peningakerfið ræður
ekki við að fjármagna 30—40%
verðbólgu eða þaðan af meiri. Það
er mikilvægt að gera þær breyting-
ar á peningakerfinu sem geri því
kleift að sinna þörfum atvinnulífs-
ins. Til þess þarf að stöðva afskipti
stjórnmálamanna af vaxta- og
peningamálum og láta viðskiptin
á fjármagnsmarkaði ganga fyrir
sig með eðlilegum hætti. Þetta er
líka ein veigamesta forsenda þess
áð takist að draga úr og hætta
erlendri skuldasöfnun. Það er hins
vegar nauðsynlegt að gera sér það
alveg ljóst að þessar breytingar
verða ekki framkvæmdar í 30—
40% verðbólgu eða þaðan af meiri.
Við komum enn að því að veruleg
hjöðnun verðbólgunnar er nauð-
synleg til þess að koma peninga-
kerfinu í lag.
Versnandi hagur fyrirtækja
hefur þegar leitt til þess að sam-
dráttur er að verða í ýmsum grein-
um. Það sem einkennir efnahags-
ástandið á ísiandi í dag er þvi
mjög þröng staða útflutnings-
greina og hætta á samdrætti á
heimamarkaði.
Þetta er sú staðreynd sem menn
verða að átta sig á og viðurkenna.
Það þýðir ekkert að hefja viðræður
um kjarasamninga og láta sem
hlutirnir séu allt öðruvísi.
Það mun ráðast á árinu 1986
hvort tekst að draga svo verulega
úr verðbólgu að hér skipist raun-
verulegur grundvöllur til bættra
lífskjara í framtíðinni eða hvort