Morgunblaðið - 17.01.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR17. JANÚAR1986

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 40 kr. eintakið.
Ritfrelsi og
reykingar
X-
Til varnar tjáni
Læknisfræðilegar rannsóknir
eru því til staðfestingar, að
reykingar eru hættulegar heilsu
manna og lífí. Um þessa niðurstöðu
er ekki lengur deilt. Hér á landi
hefur verið gripið til víðtækra
aðgerða til að stemma stigu við
reykingum. Fyrir ári tóku gildi
ströng lög um tóbaksvamir. Gætir
áhrifa þeirra víða og hafa þau
vakið eftirtekt hjá öðrum þjóðum.
Á grundvelli laganna hefur af
opinberri hálfu verið gripið til
ýmissa úrræða. Á aðfangadag rit-
aði Ragnhiidur Helgadóttir, heil-
brigðis- og tryggingaráðherra, til
að mynda undir reglur um tóbaks-
vamir á vinnustöðum, sem hafa
það að markmiði, að tryggja að
starfsmenn, sem ekki reykja, verði
ekki fyrir skaða og óþægindum af
völdum tóbaksreyks á vinnustað.
Eiga vonandi sem flestir eftir að
hlýða þessum reglum.
Þegar tekist er á við vandamál
af þessu tagi, er oft erfitt að rata
hinn gullna meðalveg í opinberum
afskiptum. Séu hinu opinbera kerfi
fengin mikil og víðtæk völd í þágu
góðs málstaðar, skiptir miklu að
vel sé með þau farið. í 7. grein
laganna um tóbaksvamir er lagt
bann við hvers konar auglýsingum
á tóbaki og reykfærum. I 3. tölulið
þessarar lagagreinar segir, að með
auglýsingum sé átt við hvers konar
tilkynningar til almennings, eftir-
lfkingar af tóbaksvamingi, skilti
og svipaðan búnað, útstillingar og
notkun tóbaksvöruheita og auð-
kenna. Heilbrigðisnefndum undir
yfírumsjón Hollustuvemdar ríkis-
ins hefur verið falið að hafa eftirlit
með því að ekki sé brotið gegn
þessu lagaákvæði. Með vísan til
þess hafa heilbrigðisnefndir utan
Reykjavíkur og Seltjamaness
ákveðið að banna dreifingu á des-
emberhefti tímaritsins Samúel; þar
sé að finna ólögmæta grein um
þýskar sígarettur. Er vísað til 27.
greinar laga um hollustuhætti og
heilbrigðiseftirlit til að rökstyðja
heimildina tii bannsins.
Morgunblaðið tekur ekki afstöðu
til efnisatriða þessarar deilu Samú-
els og heilbrigðiseftirlits. Á hinn
bóginn er ástæða til að efast um,
að þingmönnum hafi verið almennt
ljóst, þegar þeir samþykktu lögin
um hollustuvemd, að þar með
væru þeir að veita heilbrigðiseftir-
iitsmönnum heimild til skerðingar
á ritfrelsi. í 27. grein umræddra
laga er hvergi veitt heimild til að
innkalla prentað mál. Tóbaksvamir
eru vissulega mikilvægar en prent-
fielsi er talið til grundvallarrétt-
inda f lýðfijálsum löndum, eins og
ákveðið er í sljómarskrá fsienska
lýðveldisins.
Það er rétt hjá Áma Johnsen,
þingmánni Sjálfstæðisflokksins og
formanni tóbaksvamanefndar, að
það eru „hömlur á öllu og einnig
prentfrelsi". Samstaða hefur tekist
um vissar hömlur vegna tóbaks-
vama. En sé ráðist á ritfrelsi með
þeim hætti, sem heilbrigðiseftirlitið
hefur nú gert í nafni reykinga, er
ástæða til að staldra við. Telji
stjómvöld sig þurfa vald til að
innkalla rit, þar sem birtar eru
greinar um sígarettur eða aðrar
tóbaksvömr, ætti löggjafínn að
ræða það mál sérstaklega og taka
skýrari afstöðu en gert er f lögun-
um um hollustuhætti og heilbrigð-
iseftirlit. Óljós lagaákvæði um jafn
mikilvæg mannréttindi og prent-
frelsi stangast á við fslenska rétt-
arhefð.
Ríkisstyrkir
og auglýsingar
Við lokaafgreiðslu fjárlaga
sameinuðust vinstrisinnar
eins og jafnan áður á þeirri stundu
og samþykktu að auka styrk skatt-
greiðenda til flokksmálgagna. Þau
dagblöð, sem njóta þessara styrkja,
em Alþýðublaðið, Tíminn og Þjóð-
viljinn. Blaði eins og Alþýðublaðinu
hefur verið sniðinn sá stakkur, sem
samræmist best þeim ijármunum,
sem koma úr ríkissjóði. Svo virðist
sem málgagn Framsóknarflokks-
ins sé á sömu leið.
í Tímanum á þriðjudag birtist
forystugrein undir fyrirsögninni:
Óopinber ríkisstyrkur. Þar kveink-
ar blaðið sér undan því, að þeir,
sem bera ábyrgð á skynsamlegri
meðferð opinbers flár, kjósi að
auglýsa meira í Morgunblaðinu en
í öðmm blöðum. Telur Tíminn, að
hér sé um óopinberan ríkisstyrk
að ræða. Þetta er einkenniieg
hagfræði og ráði hún við fjármála-
stjóm Tímans er ekki von að vel
fari. Þeir, sem ráðstafa fé skatt-
greiðenda, hafa sömu skyldur og
aðrir, sem treyst er fyrir fjármun-
um annarra, að þeir eiga að gæta
hagsýni. Morgunblaðið lætur les-
endum sínum eftir að taka afstöðu
til þess, hvemig þessir flármunir
nýtast best, ef hagsýni á að ráða
vali á prentuðum augiýsingamiðli.
Þeir, sem em f vafa, geta leitað
álits hjá reyndum auglýsinga-
mönnum og samtökum auglýs-
ingastofa.
Tfminn er ekki einn um að sjá
ofsjónum yfír viðsldptum við Morg-
unblaðið. Vinstrisinnaðir þing-
menn og fréttamenn ríkisQöImiðla
hafa alið á þessu sama. Hvað fyrir
hinum síðamefiidu vakir er óljóst,
en vekur enn spuminguna um,
hvemig reglum um óhlutdrægni
er háttað. Að lesa tölur um útgjöld
opinberra auglýsenda án þess að
gera grein fyrir því, hvað fæst
fyrir peningana, er auðvitað út í
hött, eins og allir góðir fréttamenn
ættu að vita.
eftir Hannes H.
Gissurarson
Virðulegi dómari! Við Kjartan
Gunnarsson og Eiríkur Ingólfsson
stóðum frammi fyrir vandasömu
siðferðilegu vali hinn 1. október
1984, er starfsmenn Ríkisútvarps-
ins lokuðu því fyrirvaralaust í kjara-
deilu sinni við skattgreiðendur og
umboðsmenn þeirra í ríkisstjóm.
Engir flölmiðlar störfuðu þar sem
prentarar voru á sama tíma í hörðu
verkfalli. Við þremenningamir töld-
um að með þessu væri lýðræði í
landinu sem hvílir auðvitað á
óhindmðum fréttaflutningi, stofnað
í mikla hættu. Ný sturlungaöld
stjómmálanna gæti gengið í garð,
tækist harðdrægum sérhagsmuna-
hópum að stöðva alla fjölmiðlun
með valdi. Við þessar aðstæður
væri borgaraleg skylda okkar að
reyna að reka útvarpsstöð til upp-
lýsingamiðlunar og í öryggisskyni.
Janframt vomm við sannfærðir um,
að óréttlátt váeri að banna mönnum
útvarpsrekstur, eins og gert var
með útvarpslögunum frá 1971. Með
slfku banni væri það tjáningarfrelsi,
sem stjómarskráin tryggði Iands-
mönnum, óhæfilega takmarkað.
Við hófum því útsendingar undir
nafninu „Fijálst útvarp" 2. október
og héldum þeim uppi til 10. október,
er Rannsóknarlögregla rfkisins lok-
aði stöð okkar að tilmælum ríkis-
saksóknara. En á hinn bóginn var
okkur vitanlega ljóst, að með þá-
gildandi lögum var Ríkisútvarpinu
fenginn einkaréttur til útvarpssend-
inga. Hér rakst virðing okkar fyrir
einstökum lögum greinilega á borg-
aralega skyldu til að reka útvarps-
stöð og á sannfæringu okkar þre-
menninganna um, að óréttmætt
væri að meina einstaklingum með
valdboði að senda út efni á öldum
Ijósvakans. Hér urðum við þess
vegna að velja um siðferðileg verð-
mæti. Ég hef óskað eftir að fá að
taka til máls hér f þessu réttarhaldi
til þess að skýra sjónarmið mín og
leiða nokkur rök að því, að þágild-
andi útvarpslög hafi vikið fyrir sér-
stökum aðstæðum og almennum
rétti, svo að okkur þremenningana
beri að sýkna af ákæru rfkissak-
sóknara um brot á einkarétti Rfkis-
útvarpsins.
Frelsisreglan og lögin
Upplýstum Vesturlandabúum
þykir það eðlilegra en orðum taki,
að sérhver maður njóti hins fyllsta
frelsis, er fari saman við jafnt frelsi
annarra, eins og Immanúel Kant
sagði. Frelsi þitt takmarkist þannig
af sama frelsi mfnu. Þú megir gera
það, sem þér sýnist, sé það öðrum
að meinalausu. Mönnum voru að
fomu lagðar þijár frægar lífsreglur
f þessum anda: Honeste vivere,
neminum laedere, suum cuique
tribuere. Eða lifðu heiðarlegu lífí,
skaðaðu ekki náunga þfna, gefðu
hveijum manni það, sem hann á
skilið. Og John Stuart Mill orðaði
svo þetta frelsislögmál f hinni miklu
málsvöm sinni fyrir einstaklings-
frelsi, sem hefur þrisvar komið út
á fslensku: „Þvf aðeins er öllu
mannkyni, einum manni eða fleir-
um, heimilt að skerða athafnafrelsi
einstaklings, að um sjálfsvöm sé
að ræða. í menningarsamfélagi
getur nauðung við einstakling helg-
ast af þeim tilgangi einum að vama
þess, að öðmm sé unnið mein.
Stjómarskrá okkar íslendinga er
öll f þessum háleita frelsisanda. Þar
er sérstakt ákvæði um óskorað
prentfrelsi, en mönnum að sjálf-
sögðu gert að bera ábyrgð á orðum
sfnum fyrir dómi. Þú hefur fullt
ritfrelsi, notir þú það mér og öðrum
að meinalausu. í stjómarskránni er
einnig ákvæði um fundafrelsi, en
það auðvitað skilið til, að þetta
frelsi sé ekki misnotað til upphlaups
og ófriðar. Hvers vegna settu höf-
undar hennar sérstök ákvæði um
prentfrelsi og fundafrelsi? Vegna
þess að þessi réttindi skiptu að
þeirra dómi höfuðmáli. Höfundar
stjómarskrárinnar vom sömu skoð-
unar og Kant og Mill um það, að
fullt tjáningarfrelsi væri nauðsyn-
legt skilyrði fyrir þroska einstakl-
ings og þjóðar. Þeir vissu, að sann-
leikurinn kæmi ekki fram nema við
fijálsa samkeppni hugmynda. En
hvers vegna settu þeir ekki sam-
bærileg ákvæði umfrelsi til útvarps-
sendinga? Engum dettur í hug, að
þeir hafi gert það, vegna þess að
þeir hafi talið slíkt frelsi óæskilegt.
Auðvitað var meginástæðan sú, að
þeir sáu tækniþróun tuttugustu
aldarekkifyrir.
Tvennt skiptir hér meginmáli. í
fyrsta lagi sköðuðum við þremenn-
ingamir, sem ákærðir emm, ekki
nokkum mann með útvarpssend-
ingum okkar. Við neyddum engan
til þess að hlusta á þær, og við
siguðum innheimtumönnum ekki á
eigendur útvarpstækja eins og Rík-
isútvarpið gerir. Enginn hefur held-
ur höfðað meiðyrðamál gegn stöð
okkar. Ég tel mér því óhætt að
fullyrða, að við notuðum tjáningar-
frelsi okkar öðmm að meinalausu.
í öðm lagi hnfga sterk rök að því
að tjáningarfrelsi f sem víðustum
skilningi njóti vemdar stjómar-
skrárinnar.
Þetta verk okkar var réttmætt.
En gera verður greinarmun á því
sem er réttmætt og hinu, sem er
lögmætt. Á borgumnum hvílir öll-
um hygg ég, nokkur skylda til að
hlýða lögum, þótt okkur kunni að
þykja sum þeirra óréttmæt. Heim-
spekingar deila um, af hveiju þessi
skylda helgist, en þeir em sammála
um það aðrir en stjómleysingjar,
að hún fyrirfinnist. Vandséð er,
með hvaða rökum einhver einn
einstaklingur eða hópur er þess um
kominn að taka lögin f eigin hendur.
Við eigum auðvitað, þyki okkur
einhver lög óréttmæt, að reyna að
fá þeim breytt með eðlilegum og
lýðræðislegum hætti. Skylda okkar
til að hlýða lögunum er að vísu
ekki ótakmörkuð: Þeir lögfræðingar
eða réttarspekingar em ekki marg-
ir, sem telja, að Þjóðvetjum hafi
borið skylda til þess að hlýða öllum
lögum Hitlers. En við getum varla
með góðri samvisku jafnað óánægju
okkar með einstök lög í lýðræðisríki
eins og íslandi saman við ólög þau,
sem sett em í alræðisríkjum.
Við eðlilegar aðstæður nægir
sannfæring einstakra manna um
réttmæti fijáls útvarpsreksturs
trauðlega til þess að bijóta útvarps-
lög eða önnur lög, sem einhveiju
varða, og skorast þannig undan
almennri skyldu borgara f réttarríki
til að hlýða lögunum. Við slíkar
aðstæður má enginn upp á sitt
einsdæmi ijúfa hið óskráða sam-
komulag, sem er skilyrði fyrir
samstilltu, siðuðu mannlffí, en til
þess vísar Platón með miklum
ágætum f samræðunni Krítóni. Eða
svo að vitnað sé til Þorgeirs Ljós-
vetningagoða: „Þat mon verða satt,
es vér slftum í sundr lögin, at vér
monum slfta ok friðinn." En öðm
máli gegnir, þegar aðstæður era
eins sérstakar og f októberbyijun
1984. Þá var verk okkar ekki aðeins
réttmætt, heldur einnig lögmætt.
Þá þokuðu lögin, lex, fyrir réttinum,
jus, og skal ég hér reyna að
rökstyðjaþað.
Fjórar röksemdir
færðar fyrir rekstri
frjálsu stöðvanna
Færa má flórar röksemdir, að
því er mér virðist, fyrir rekstri
stöðvar okkar, Fijálss útvarps, í
október 1984. Ifyrsta röksemdin er
nauðsynleg til réttlætingar verki
okkar, en vegna almennrar skyldu
okkar tii að hlýða lögum sennilega
ekki nægileg. Hún ér, að líta beri
á ákvæði stjómarskrárinnar um
prentfrelsi og fundafrelsi í ljósi tíð-
aranda og tækniþróunar og skýra
þau sem ákvæði til vemdar tjáning-
arfrelsi í víðum skilningi. Lögin um
einkarétt Rfkisútvarpsins á út-
varpssendingum feli í sér og hafi
alltaf falið f sér brot á núgildandi
stjómarskrárákvæðum til vemdar
tjáningarfrelsi með svipuðum hætti
og Hæstiréttur íslands taldi á sínum
tíma lögin um sérstaka stafsetningu
fomrita rekast á þessi ákvæði.
Önnur röksemdin er sú, að einka-
rétti Ríkisútvarpsins til útvarps-
sendinga hafi fylgt skýlaus skylda
til slíkra sendinga, en þessi réttur
fallið niður vegna vanefnda þess.
Lögfræðingar leggja meira upp úr
þessari röksemd en ég geri, þótt ég
hafni henni alls ekki. En ég bendi
á að hún ætti ekki síst að hafa
áhrif á þá sem telja að einkaréttur
Ríkisútvarpsins hafi á sínum tíma
verið nauðsynlegur. Þeir geta ekki
sagt í öðm orðinu, að einkaréttur
Ríkisútvarpsins til útsendinga hafi
verið nauðsynlegur, en í hinu, að
því hafi ekki borið nein skylda til
þess að senda út efiii og að engu
breyti, hvort það hafi rækt þessa
skyldu sfna eða ekki.
Þriðja röksemdin er sú, að nauð-
sjmlegt hafi verið við hinar sérstöku
aðstæður í októberbytjun 1984 að
halda uppi einhveijum fréttaflutn-
ingi. Henni má að vísu svara með
tveimur spumingum: Er þessi skír-
skotun tii hugsanlegs neyðarréttar
ekki óþörf, þar sem umsvifalaust
hefði verið opnað fyrir útvarpið,
hefði neyðarástand orðið einhvers
staðar (til dæmis eldgosv skips-
strand eða jarðskjálfti)? Og hvers
vegna hættum við þessum útsend-
ingum ekki, eftir að rfkisútvarpið
hóf sinn fréttaflutning 6. október?
Því er til að svara á móti, að ég
taldi þann neyðarrétt, sem við þre-
menningamir tókum okkur, ekki
helgast af hættu á náttúmham-
foram, heldur af þeirri óumdeilan-
legu þörf, sem er í lýðræðislandi
fyrir óhindmð skoðanaskipti boig-
aranna. Þessari þörf var ekki full-
nægt með hinum takmörkuðu út-
sendingum Ríkisútvarpsins eftir 6.
október 1984, þótt segja megi, að
með þeim hafí þessi þörf verið við-
urkennd af öðmm en okkur, því að
allur fréttaflutningur þess var mjög
hlutdrægur, eins og Jón Steinar
Gunnlaugsson hæstaréttarlögmað-
ur hefur lagt ýmis gögn fram um
f þessu réttarhaldi. Hvemig gátu
menn reyndar búist við öðm, þar
sem fréttamenn Ríkisútvarpsins
áttu í harðri kjaradeilu? Hver getur
verið sanngjam dómari f sjálfs sfn
sök?
Fjórða röksemdin er, að bókstaf-
ur útvarpslaganna hafí, er hef var
komið sögu, verið orðinn úreltur.
Renna má ýmsum stoðum undir
þetta. Ifyrst er það auðvitað, að
einkaréttur Ríkisútvarpsins var
felldur úr gildi skömmu eftir verk
okkar með lögum nr. 68/1985. Við
þremenningamir emm þvf ákærðir
fyrir að ijúfa einkarétt, sem ekki
fyrirfinnst lengur! Með hinum nýju
útvarpslögum hefur „glæpur" okk-
ar horfið.I öðm lagi höfðu fulltrúar
allra stjómmálaflokka lagt það til
f stjómarskámefnd árið áður eða
1983, að prentfrelsisákvæði stjóm-