Morgunblaðið - 02.07.1986, Blaðsíða 27

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. JÚLÍ1986
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. JÚLÍ 1986
27

Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmlr Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson,
- Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. f lausasölu 40 kr. eintakiö.
Verndartollur
á kartöflur
Lög um framleiðslu og sölu
búvöru, sem samþykkt vóru
síðastliðið vor, heimila landbúnað-
arráðherra að leggja allt að 200%
toll á innfluttar kartöflur. Frum-
varp að þessum lögum, sem var
mjög umdeilt, gerði í upphafí ráð
fyrir því, að heimild til álagningar
vemdartolls næði til innfluttrar
búvöru, en heimildin var þrengd
í meðförum þingsins — og nær
eingöngu til kartaflna. Land-
búnaðarráðherra hefur nú nýtt
heimild þessara laga og lagt 40%
gjald á unnar innfluttar kartöflur
og 50% gjald á óunnar innfluttar
kartöflur. Þessi gjömingur ráð-
herrans er umdeildur, ekki síður
en lagasetningin.
Gagnrýni á heimildarlög til
álagningar vemdartolls á innflutt-
ar kartöflur, sem fram var sett í
umræðu á Alþingi, var einkum
af þrennum toga. I fyrsta lagi var
nauðsynin til álagningar vemdar-
tollsins dregin í efa, þar eð inn-
flutningur á grænmeti og garð-
ávöxtum, þar með töldum kartöfl-
um, var og er ekki heimill, sam-
kvæmt lögum sem fyrir vóru,
meðan nægilegt framboð er af
innlendri framleiðslu. í annan stað
þótti mönnum varhugavert að
Alþingi framseldi skattlagningar-
vald til ráðherra með þessum
hætti. í þriðja lagi hlyti slíkur
tollur að hækka verð á viðkomandi
neyzluvöm og ganga þannig þvert
á gerða kjarasátt og viðleitni til
að halda almennu verðlagi niðri.
Talsmenn heimildarinnar töldu
hana hinsvegar nauðsynlega til
að veita innlendum kartöflubænd-
um vemd gagnvart innfluttri
framleiðslu. Þeir bentu m.a. á að
vegna legu landsins og náttúru-
fars væri ekki hægt að tryggja
nægilegt vöruframboð grænmetis
og garðávaxta allt árið. Yrði því
að flytja þessar vömr inn, hluta
úr ári, oft niðurgreiddar í fram-
leiðslulöndum, sem raskaði mjög
samkeppnisstöðu hinnar innlendu
framleiðslu. Þetta ætti m.a. við
um framleiðslu fyrirtækja, sem
vinna úr íslenzkum kartöflum og
eigi í sölusamkeppni við innflutta
vöm.
Landbúnaðarráðherra svaraði
gagnrýni á frumvarpið meðal
annars svo:
1) Gjaldið, sem hér um ræðir,
íþyngir ekki neytendum, enda
„verður því varið til að greiða
niður neyzluvömr, sem framleidd-
ar em hér innanlands og lækkar
þá þeirra verð á móti".
2) „Ég ætlast ekki til“, sagði
landbúnaðarráðherra ennfremur,
„að þessi heimild verði notuð
nema þegar sambærileg innlend
framleiðsla er hér á boðstólum".
Ætla verður að sú yfírlýsing
ráðherra, sem hér er rakin, að
heimild til álagningar verdartolls
á innfluttar kartöflur verði ekki
notuð nema þegar innlend fram-
leiðsla er jafnframt á markaði,
hafí haft áhrif á endanlega af-
stöðu einhverra þingmanna til
fmmvarps hans. í Morgunblaðinu
síðastliðinn föstudag er það hins-
vegar haft eftir ráðherranum að
ætlunin sé að jöfnunargjaldið
verði á innfluttum kartölfum í allt
sumar, þrátt fyrir það að innlend
framleiðsla sé nánast á þrotum,
„kannski vikubirgðir eftir, en í
mesta lagi til tíu daga“, eins og
segir í frétt Morgunblaðsins í
gær. Það hlýtur að vera aðfínnslu-
vert þegar og ef ráðherra, sem
fær slíkt skattlagningarvald í
hendur, beitir því þvert á yfírlýs-
ingu í sjálfu löggjafarþinginu.
Vemdartollar af því tagi, sem
hér um ræðir, em alltaf var-
hugaverðir, þó réttlætanlegt
kunni að vera að grípa til þeirra
í einstökum neyðartillfellum. Þjóð,
sem er jafn háð útflutningi eigin
framleiðslu og við íslendingar,
verður að ganga fram með gát í
þessum efnum. Fáar þjóðir eiga
jafn mikið í húfí og við, að toll-
múrar hái ekki vegferð íslenzkrar
framleiðslu inn á þá erlendu
markaði, sem skipta þjóðarbúskap
okkar mestu máli. I þessu sam-
bandi er rétt að huga að skuld-
bindingum okkar við GATT og
réttindi okkar á móti, sem vega
þungt fyrir útflutning þjóðarinn-
ar.
Staða mála á íslenzkum vinnu-
markaði er og mjög viðkvæm,
þrátt fyrir það að við höfum náð
verulegum árangri í hjöðnun verð-
bólgu, sem undir engum kringum-
stæðum má glutra niður. Það er
mjög mikilvægt að stjómvöld
standi þann veg að málum í mótun
og framkvæmd skattastefnu, þar
með talin framkvæmd heimilda til
álagningar vemdartolla, að verð-
lag hækki sem allra minnst og
helzt innan „rauðra strika" sam-
komulags við aðila vinnumarkað-
arins.
Aðilar, sem fást við viðskipti
með kartöflur, telja sumir hveijir
vafasamt, að þessi skattheimta
þjóni boðuðum tilgangi. Þannig
segir Ólafur Sveinsson, Qármála-
stjóri Ágætis: „Þessi skattheimta
er að mínu mati algerlega til-
gangslaus. Jöfnunargjaldið er
eingöngu skattheimta á neytendur
án þess að hún komi framleiðend-
um á nokkum hátt til góða.“
Síðast en ekki sízt skiptir það
máli að ráðherrar breyti í sam-
ræmi við orð og fyrirheit og treysti
þann veg trúnað við fólkið í
landinu. Landbúnaðarráðherra
gaf þá yfírlýsingu á Alþingi 23.
apríl síðastliðinn, að heimild til
álagningar vemdartolls á innflutt-
ar kartöflur verði ekki notuð
„nema þegar sambæriieg innlend
framleiðsla er hér á boðstólum",
eins og hann komst að orði. Síðan
er að sjá hvort efndir fylgja orð-
um.
Samtakamáttur-
inn er lykillinn
eftir Val Arnþórsson
Á stjómarfundi Sambandsins sl.
haust var ákveðið, að sérmál aðal-
fundanna nú í vor skyldi vera
Samvinnuhreyfíng framtíðarinnar
og í samræmi við þá ákvörðun hefur
þetta málefni verið krufíð til mergj-
ar í umrasðum á kaupfélagsstjóra-
fundi sl. haust, á sérstökum náms-
stefnum samvinnuhreyfingarinnar
í landshlutunum í vetur og á aðal-
fundum kaupfélaganna nú í vor.
Það er að sjálfsögðu mikið mats-
atriði hvaða sérmál á að taka til
meðferðar hveiju sinni. Sérmálin,
sem tekin hafa verið til meðferðar
á undanfömum árum, hafa jafnan
endurspeglað það, sem efst var á
baugi í hreyfíngunni á hveijum
tíma. Að þessu sinni þótti sérstök
ástæða til þess að skyggnast til
framtíðarinnar og er þá sannarlega
ekki ráðist á garðinn þar sem hann
er lægstur í vali á sérmáli. En að
yfírveguðu ráði þótti rétt að taka
þetta sérmál til meðferðar einmitt
nú og þá með hliðsjón af þeim miklu
breytingum, sem orðið hafa og eru
að verða í umhverfi samvinnuhreyf-
ingarinnar og í ljósi þeirrar að ýmsu
leyti óræðu framtíðar, sem við
okkur blasir. Það er auðvelt að spá
í allt nema framtíðina. Í þessum
fleygu spaugsyrðum er mikill sann-
leikur fólginn. Tíminn líður hjá sem
kvikmynd á tjaldi og hleður nútíð-
inni að baki sem fortíð á hveiju
augnabliki. Framtíðin bíður á veg-
ferðinni framundan óræð á svip og
fagnar þeim best, sem best eru
búnir til samfundar við hana. Fyrir
30 árum las ég þessa setningu eftir
bandarískum skipulagsfræðingi:
„Vel rekin fyrirtæki fást við fyrir-
séð vandamál. Illa rekin fyrirtæki
fást við ófyrirséð vandamál. Mis-
munurinn liggur í skipulagningu og
áætlanagerð." Þessi orð voru rétt
og brýn fyrir 30 árum og eru enn
brýnni í dag. Allt félagslegt og
rekstrarlegt umhverfí hreyfíngar-
innar hefur breyst mikið að undan-
fömu, það breytist óðfluga á hverri
stundu og breytingamar eiga vænt-
anlega eftir að verða enn meiri og
víðtækari en þegar er orðið. Að öllu
þessu athuguðu er tvímælalaust
tímabært, að samvinnuhreyfíngin
skyggnist fram á veginn og reyni
að spá í framtíðina. Ég þarf tæpast
að taka það fram, að hugleiðingam-
ar hér á eftir eru mínar eigin hug-
leiðingar. Þær skoðanir sem ég
kann að setja fram eru mínar eigin
skoðanir. Orð mín em á eigin
ábyrgð og einskis annars þótt ég
vissulega hafi ráðfært mig við ýmsa
aðila, svo og hlýtt á umræður
margra mætra manna á námsstefn-
unum í vetur.
Nokkurgrund-
vallarsjónarmið
Áður en lengra er haldið og áður
en byijað er að fást við hið eiginlega
umræðuefni, framtíðina, getur ver-
ið gagnlegt að skilgreina fyrir sér
nokkur grundvallarsjónarmið, sem
eru nánast óumbreytanleg og verða
alltaf til staðar sem grundvöllur
samvinnustarfs. Þar má t.d. nefna
eftirfarandi:
1. Hugsjón samvinnu og samhjálp-
ar er nánast eilíf og mun lifa
svo lengi sem mannleg viðleitni
verður til staðar á jörðinni þótt
samfélög rísi og falli, þótt heims-
veldi rísi og falli, þá verður
hugsjónin um samvinnu, sam-
hjálp, jafnrétti og bræðralag til
og mun ávallt lifa.
2. Samvinnufyrirtækin, eins og við
þekkjum þau í dag, og þá hvort
sem er á íslandi eða öðrum
löndum, eru ekki hugsjónin sjálf,
heldur gijótpállinn og rekan,
plógurinn og herfíð, sem notuð
eru til þess að yrkja akur sam-
vinnuhugsjónarinnar. Hvemig
þau áhöld eru í lögun á hveijum
tíma skiptir ekki höfuðmáli held-
ur aðeins það, að þau þjóni til-
gangi sínum sem allra best
miðað við þarfir hvers tíma.
3. Grundvöllur samvinnustarfs
byggir á því að menn efla hag
heildarinnar jafíihliða því að efla
eigin hag. Sjónarmið einkagróða
víkja fyrir hag heildarinnar.
4. Höfuðmarkmið samvinnustarfs
er hið sama og í upphafí, þ.e.
að efla hag félagsmannsins og
þjóna honum sem best.
5. Þarfír félagsmannsins eru ekki
eingöngu efnislegar heldur og
félagslegar. Fræðslu- og félags-
málastarf verður því alltaf snar
þáttur í samvinnustarfi.
6. Samvinnustarf verður að taka
mið af því samfélagi, sem það
lifír og hrærist í. Fyrirkomulag
samvinnustarfs getur því verið
mismunandi frá landi til lands
og frá tíma til tíma.
Með hliðsjón af framanrituðu og
Úölmörgum atriðum, sem ég ekki
hef tíundað hér, má ljóst vera, að
þróun samvinnustarfs á íslandi
hefur verið með eðlilegum hætti
miðað við landfræðilegar aðstæður,
stærð þjóðarinnar, atvinnuvegi
hennar og þarfír félagsmannanna.
Samvinna og samhjálp hefur verið
íslendingum í blóð borin frá upphafi
vegar. Grágás geymir hin merkileg-
ustu ákvæði um gagnkvæmar
tryggingar bændanna sem hjálpuð-
ust að við að bæta brunatjón ef
bæjarhús brunnu. Fjötrar ófrelsis
hindruðu vissulega alla þróun lang-
ar aldir og dimmar en strax þegar
Valur Arnþórsson
Fyrri hluti
„Félagsmaðurinn er að
sjálfsögðu grunneining’
samvinnustarfsins.
Hann hefur verið það
og verður það áfram.
Án félagsmanna verður
ekkert samvinnustarf.
A sama hátt er það
augljóst, að kaupfélög-
in eru grunneiningar
samvinnurekstrarins,
þau hafa verið það og
verða það áfram.“
frelsið fékk að njóta sín að nýju
kviknaði samvinnustarfíð og þá af
brýnni þörf fyrir það að efla hag
heildarinnar og með því að efla eigin
hag. Menn tóku til óspilltra mál-
anna að smíða sér áhöld til þess
að yrkja samvinnuakurinn, tæki til
þess að koma afurðum félagsmanna
í sem hæst verð og tæki til þess
að útvega þeim lífsnauðsynjar á
sem hagstæðustu verði. Með upp-
haflegu tækjunum voru síðan smíð-
uð enn fleiri áhöld til þess að mæta
síbreytilegum þörfum í vöru og
þjónustu, atvinnusköpun og fram-
þróun. Er með öllu óþarft að rekja
þá sögu alla hér.
Hreyfing framleiðenda
og neytenda
Á það skal þó drepið, að hin ís-
lenska samvinnuhreyfíng hefur eitt
mjög sterkt sérkenni, en það er hin
blandaða hreyfing framleiðenda og
neytenda. Svo sem okkur er öllum
kunnugt þróaðist samvinnustarf
erlendis yfírleitt þannig, að á lagg-
imar reis sérstök hreyfing neytenda
annars vegar og sérstök hreyfing
framleiðenda hins vegar. Neytenda-
hreyfíngin annaðist verslun og
neysluvöruiðnað tengdan verslun-
inni, en framleiðendahreyfingin úr-
vinnslu og sölu landbúnaðarvara.
Neytendahreyfíngin tengdist gjam-
an hugsjónalega verkalýðssamtök-
um og sósíalískum flokkum, en
framleiðendahreyfíngin stéttarsam-
tökum bænda og pólitískum flokk-
um í miðju litrófí stjómmálanna.
Upphafleg gerð hinnar íslensku
samvinnuhreyfingar var fullkom-
lega eðlileg miðað við íslenskar
aðstæður. Hún var sprottin af rót-
um frelsisbaráttunnar og varð bar-
áttutæki í frelsisbaráttunni. Hún
varð því strax félagspólitísk. Yfír-
gnæfandi meirihluti þjóðarinnar bjó
í dreifbýli. Gerð hreyfíngarinnar tók
mið af þeirri staðreynd, en varð
fljótlega blönduð hreyfíng framleið-
endanna í dréifbýlinu og þeirra, sem
í þéttbýlinu bjuggu og flestir áttu
rætur sínar í dreifbýlinu. Hreyfíng-
in varð ekki bara félagspólitísk
heldur efnahagspólitísk og varð
strax sterk andstæða sérgróða og
einstaklingshyggju. Hugsjónalega
tengdist hún því þeim, sem hösluðu
sér völl á miðju eða til vinstri við
miðju í hinu pólitíska litrófí. í ljósi
þess að vera blönduð hreyfíng net-
enda og framleiðenda átti hreyfíng-
in sér snertifleti við nánast öll at-
vinnuleg viðfangsefni þjóðarinnar
og af þeim sökum varð henni fljót-
lega beitt í öllum greinum atvinnu-
lífsins. Hreyfíngin hefur því orðið
fjölþættari og víðfeðmari en sam-
vinnuhreyfíngar flestra landa ann-
arra. Hún hefur því orðið hlutfalls-
lega fyrirferðarmeiri en víðast
annars staðar, átt sér marga for-
svarsmenn og fylgjendur, en líka
eignast svama og harðsnúna and-
stæðinga, sem telja hana standa í
vegi fyrir einkagróða og framþróun
einkaframtaksins.
í ljósi þess sem að framan segir
má ljóst vera, að viðfangsefni kaup-
félaganna í dag eru fullkomlega
eðlileg. Vegna samhengis í máli
mínu er ekki úr vegi að rifja upp
hver þau helstu em:
— Verslun
— Vinnsla ög sala landbúnaðaraf-
urða
— Iðnaður
— Þjónusta
— Vinnsla og sala sjávarafurða
— Flutningastarfsemi
— Fræðslustarfsemi
Þörf fyrir sameiginlegan sam-
starfsvettvang kaupfélaganna, til
þess að gæta sameiginlegra hags-
muna, koma mjög fljótlega í ljós
og stofnun Sambands íslenskra
samvinnufélaga var fullkomlega
eðlilegt skref í þróun samvinnu-
starfsins. Viðfangsefni Sambands-
ins urðu eðlileg endurspeglun á
viðfangsefnum og þörfum kaup-
félaganna á sama hátt og það var
fullkomlega eðlilegt þegar hreyf-
ingin smiðaði sér ný áhöld í sérstök-
um samstarfsfyrirtækjum til þess
að sinna sérstökum verkefnum eins
og t.d. félagi til þess að fást við
olíuverslun, félagi til þess að fást
við tryggingar og fjölmörgum
samstarfsfyrirtækjum í heima-
byggðum til þess að fást við ýmis
sérstök verkefni.
Vinmif öt hversdags-
leikans
Ég þarf ekki að tíunda það í
þessu erindi, að í dag stendur
samvinnuhreyfíngin sem rammís-
lenskt fyrirbrigði föstum fótum í
atvinnu- og efnahagsllfí landsins
samansett í höfuðatriðum af u.þ.b.
40 sjálfstæðum kaupfélögum, sem
eiga sér samstarfsvettvang í Sam-
bandinu og eiga ýmist hvert út af
fyrir sig eða sameiginlega og þá
t.d. einnig með Sambandinu ýmis
samstarfsfyrirtæki til þess að sinna
sérstökum verkefnum. Samvinnu-
hugsjónin hefur þannig verið klædd
i vinnuföt hversdagsleikans, eins
og Eysteinn Jónsson hefur orðað
það, en ýmsum þykja þau orðin svo
þæfð og þykk að lítið sjáist til
hugsjónarinnar. Það er alla vega
skilningur þeirra, sem sjá ekki
hugsjónarlegt innihald mannlegrar
viðleitni nema þeir geti séð hugsjón-
ina berstrípaða, athafnalausa. Þá
hlið málsins ætla ég ekki að ræða
hér en sný mér fremur að því að
ræða hið eiginlega viðfangsefni,
framtíðina.
Áður má þó staldra við og spyija,
hvort ekki sé þetta nú allt saman
harla gott. Uppbyggingin hafí tek-
ist vel. Samvinnuhreyfíngin standi
traustum fótum og því sé best að
hafa allt óbreytt og láta framtíðar-
siglinguna fara eftir veðri og vind-
um. Vissulega kæmi þetta til álita
og ég vil reyndar segja það strax,
að ég tel trauðla ástasðu til bylting-
arkenndra breytinga I höfuðskipu-
lagi en ég vil stórlega draga í efa,
að við eigum þess nokkum kost,
þótt við vildum, að hafa allt óbreytt
um langa framtíð. Til þess hafa
ytri aðstæður breyst allt of mikið
og eru enn að breytast með mjög
hraðfara hætti.
Breyttar ytri aðstæður
í framhaldi af framansögðu er
þá fullkomlega eðlilegt að fara að
skilgreina fyrir sér, hveijar þessar
breytingar em helstar. Ekki verða
þær tíundaðar allar. Til þess eru
þær of margar og margslungnar,
en drepa má á höfuðatriði. Þar vil
ég sérstaklega nefna eftirfarandi:
1. Eigið fjármagn samvinnufélag-
anna byggðist á löngu árabili
hratt upp í skjóli þess, að hagn-
aðarstig I ýmiskonar rekstri var
tiltölulega hátt. Kaupmenn og
aðrir aðilar í einkarekstri notuðu
háa álagningu og reiknuðu sér
miklar tekjur í rekstri. Með því
að nota sömu álagningu höfðu
Samvinnufélögin verulegan
hagnað, sem þau gátu notað til
þess að endurgreiða tekjuafgang
til félagsmanna og byggja upp
eigin sjóði. í stað þessa er nú
komin mjög hörð samkeppni á
markaðnum samfara lágri
álagningu og lágu hagnaðar-
stigi.
2. Um langt árabil voru vextir
neikvæðir og fjármagnsbruni i
óðaverðbólgu kom í stað eðlilegs
hagnaðar í rekstri jafnhliða því
sem endurmat eigna i verðbólg-
unni byggði upp eigið fé. Óarð-
bær rekstur duldist á bak við
hina neikvæðu vexti og fjár-
magnsbrunann. Mistök í §ár-
festingum hurfu sem dögg fyrir
sólu. I dag býr- atvinnurekstur-
inn við mjög háa raunvexti,
mistök í fjárfestingu geta orðið
banabiti jafnvel hinna traustustu
fyrirtækja og taprekstur hleður
á sig vaxtakostnaði sem snjó-
bolti á hraðfara leið til glötunar.
3. í framhaldi af framansögðu hafa
möguleikar til uppbyggingar
eigin fjár eftir hefðbundnum
leiðum minnkað mjög í sam-
vinnufélagsforminu en sam-
keppnisaðilamir hafa síaukna
möguleika í þeim efnum.
4. Skömmu eftir upphaf samvinnu-
starfs í landinu bjuggu 85% þjóð-
arinnar í dreifbýli en 15% þjóðar-
innar í þéttbýli. Nú hafa þessi
hlutföll snúist við. 85% búa í
þéttbýli, en 15% í dreifbýli.
Byggðaröskun hefur orðið mikil
og hefur nú enn aukist hröðum
skrefum.
5. Lífskjör þjóðarinnar hafa batnað
stórlega, m.a. fyrir tilstilli sam-
vinnustarfsins, og kröfur hafa
aukist að því er varðar vöruval,
verð og þjónustu. Samgöngum
hefur fleygt fram, bílaeign er
mikil og landið allt orðið einn
markaður.
6. Vöruframboð hefur stóraukist.
Markaðurinn hefur breyst úr
seljendamarkaði í kaupenda-
markað. Viðverutími vara í
verslunum hefur styst og lífs-
lengd fíölmargra vörutegunda
styst stórlega frá því sem áður
var.
7. Fólksfækkun í dreifbýli samfara
samdrætti í framleiðslu hinna
hefðbundnu búgreina hefur
minnkað verulega, hiutverk og
viðfangsefni fjölmargra kaup-
félaga. Jafnframt hefur grund-
völlur fyrir sérstaka yfirstjóm
og sjálfstæðan rekstur minnkað.
Stórstígar framfarir í fjarskipta-
og upplýsingatækni hafa jafn-
framt auðveldað yfírstjóm í
stærri rekstrareiningum og á
stærri landsvæðum.
8. Ný lög um framleiðslu, verðlagn-
ingu og sölu landbúnaðarvara
hafa breytt stöðu afurðareikn-
inganna innan kaupfélaganna.
Ábyrgðin á rekstri mjólkur-
stöðva og sláturhúsa hefur færst
af herðum framleiðendanna yfír
á herðar aðalrekstrar kaupfélag-
anna. Samhliða verður rekstur
afurðastöðvanna erfíðari vegna
mikils fjármagnskostnaðar og
vegna minnkandi verkefna sem
afleiðing af samdrætti í land-
búnaðarframleiðslunni.
9. Bankastarfsemi og íjármagns-
markaðir em undirorpnir stór-
felldum breytingum. Erlendis
hverfa bankamir frá því að fjár-
magna fyrirtæki sem verða þá
að leita út á markaðinn eftir fjár-
magni í ýmsu formi. Á slíkri
þróun bryddir þegar á íslandi.
Fyrirtækin munu í vaxandi
mæli leita á markaðinn eftir fjár-
magni hér sem erlendis.
10. Áróður fyrir þátttöku almenn-
ings í atvinnulífinu með kaupum
á hlutabréfum hefur farið áber-
andi vaxandi og skattfrelsi
vegna slíkra hlutafjárkaupa
hefur verið tekið upp. Stofnun
starfsmannasjóða hefur hafíð
innreið sína. Þeir kaupa hluta-
bréf í atvinnufyrirtækjunum og
opna þannig leið fyrir beinni
þátttöku starfsfólks í atvinnu-
rekstrinum. Slíkt á tvímælalaust
eftir að stóraukast hérlendis sem
erlendis.
11. Byggðaröskunin veldur breytt-
um styrkleikahlutföllum inn-
byrðis í Sambandinu þegar til
lengdar lætur og getur framkall-
að spennu milli dreifbýliskaup-
| félaga annars vegar og þétt-
býliskaupfélaga hins vegar. Slíkt
kallar á athugun á uppstokkun
hins lýðræðislega stjómunar-
kerfis, sem einnig getur farið
saman við þörf fyrir aukna sér-
hæfíngu í viðfangsefnum Sam-
bandsins. Samskonar spenna
getur orðið innbyrðis í blönduð-
um kaupfélögum, sérstaklega
þeim stærri, sem hafa blandaðan
rekstur með höndum og sundur-
leitar byggðir. Enn skynjar fé-
lagsfólkið þó í ríkum mæli gagn-
kvæma og sameiginlega hags-
muni byggðanna til sjávar og
sveita.
12. Andstæðingar samvinnuhreyf-
ingarinnar hafa jafnan haldið
uppi áróðri gegn henni. Þessi
áróður hefur farið mjög vaxandi
á undanfömum misserum og
ámm. Hann hefur aldrei verið
markvissari en nú og betur
skipulagður.
Framangreind upptalning verður
látin duga um þá miklu breytingu,
sem hefur orðið og er að verða í
hinu reksturslega og félagslega
umhverfí samvinnuhreyfingarinn-
ar, en mörgu mætti við bæta. Ég
ætla ekki að flokka undir breytingar
í hinu rekstrarlega eða félagslega
umhverfí þá alvarlegu staðreynd
sem við blasir, að Sambandið og
flest kaupfélaganna búa við alls-
endis ófullnægjandi rekstrar-
afkomu og arðsemi ef dæmt er út
frá rekstrinum á síðasta ári. Þær
alvarlegu rekstrarstaðreyndir
flokka ég fremur undir afleiðingu
af breytingunum I umhverfínu en
sem eina af breytingunum sjálfum.
Rekstrarvandinn er afleiðing en
ekki orsök. Hann hnykkir hinsvegar
enn frekar á þörfínni fyrir endurmat
á stöðunni og endurskipulagningu
til þess að mæta kröfum framtíðar-
innar. í framhaldi af þessu er þá
rétt að líta fram á veginn og hug-
leiða ýmis atriði varðandi sam-
vinnuhreyfingu framtiðarinnar og
hvemig brugðist skuli við þeim
breytingum, sem orðið hafa. í þess-
um hugleiðingum gefum við okkur
að sjálfsögðu það, að höfuðmarkmið
samvinnustarfsins séu áfram hin
sömu þótt því megi vissulega skjóta
að, að markmiðin mætti gjaman
skilgreina að nýju og setja þau fram
á skýran og einfaldan hátt fyrir
alla meginþætti samvinnustarfsins,
þannig að bæði starfsfólk og félags-
menn megi sem best vita að hveiju
er stefnt á hveijum tíma.
Félagsmaðurinn
Félagsmaðurinn er að sjálfsögðu
gmnneining samvinnustarfsins.
Hann hefur verið það og verður það
áfram. Án félagsmanna verður
ekkert samvinnustarf. Á sama hátt
er það augljóst, að kaupfélögin em
greunneiningar samvinnurekstrar-
ins, þau hafa verið það og verða
það áfram. Hver fjöldi kaupfélag-.^
anna verður er hins vegar allt annað
mál. Það hlýtur að vera stefna
hreyfíngarinnar, að samvinnustarf
og samvinnurekstur eigi sér stað
um land allt eftir því sem við verður
komið, en hvort það em fleiri eða
færri kaupfélög, sem hafa þann
samvinnurekstur með höndum,
skiptir aftur minna máli í sjálfu sér.
Þau em í dag um 40, vom áður
miklu fleiri, en viðbúið að þau verði
færri í framtíðinni vegna þeirra
fjölmörgu breytinga í umhverfinu,
sem orðið hafa og ég hef tíundað
hér að framan. Það er alls ekki
stefna hreyfingarinnar að fækka
kaupfélögunum. Fjöldi þeirra verð-
ur að sjálfsögðu að fara eftir að-
stæðum og vilja fólksins í hémðun-
um. Hvert félag verður að hafa
rekstrargrundvöll. Höfuðatriði er
hins vegar, ef sameina þarf sam-
vinnufélög, að það sé gert í tíma
og áður en efnahagslegar ógöngur
loka öllum sameiningarleiðum.
Viðfangsefni kaupfélaganna,
hvort þau verða fleiri eða færri,
verða efalítið svipaðs eðlis sem í
dag. En hlutföll verkefnanna breyt-
ast innbyrðis eftir breytingum í
atvinnuháttum og breytilegum v
þörfum félagsmannanna á hveijum
tíma. Það yrði allt of langt mál að
ijalla sérstaklega um hin einstöku
verkefni kaupfélaganna og hvemig
þau eiga að bregðast við breyttum
aðstæðum. Freistandi væri að ræða
sérstaklega vinnslu landbúnaðar-
og sjávarafurða, vegna breytinga
og erfíðleika, sem á þeim sviðum
em, en það er efni í sérstakt erindi
og yrði of langt mál. Það verður
því ekki gert hér. Ég vil þó vísa til
þess sem áður var drepið á, að staða
afurðareikninga landbúnaðarafurða
hefur breyst, mjólkurstöðvar og
sláturhús era eftirleiðis rekin af
aðalrekstri félaganna. Leita þarf
leiða til að viðhalda félagslegum
áhuga bændanna. Samlagsráð og
sláturhúsaráð geta verið ágæt tæki
til þess og samstarf við félög naut-
gripa- og sauðfjárbænda. Sérstök
rekstrarfélög getur þurft að mynda
með bændunum, sem leigi afurða-
stöðvamar, ef afurðastöðvamar em
hlutfallslega of stórar fyrir aðal-
reksturinn.
Höfundur er stjómarformadur
Sambands fslenskra samvinnufé-
laga. Greinin er erindi sem flutt
var á aðalfundi Sambandsins á
Akureyri.
Leikfélag Reykjavíkur:
Tæp 30.000 sáu
Land míns föður
LEIKFÉLAG Reykjavíkur hefur
nú lokið 89. leikári sínu.
Leikárinu lauk með sýningu á
söngleiknum Land míns föður eftir
þá Kjartan Ragnarsson og Atla
Heimi Sveinsson og var það jafn-
framt 141. sýning verksins. Söng-
leikurinn var frumsýndur 4. október
sl. og hafa nú 29.951 séð sýning-
una. Hefur Leikfélagið aldrei sýnt
eitt leikrit jafnoft á sama leikárinu.
Á lokasýningunni vom heiðurs-
gestir 50 vistmenn og starfsmenn
Sólheima í Grímsnesi. í hléi þáðu
gestimir veitingar í boði leikfélags-
ins og að lokinni sýningu var þeim
sýnt leikhúsið og fengu þá tækifæri
til að heilsa upp á leikarana.
Auk Lands míns föður vom við-
fangsefni leikársins fjögur, eitt frá
fyrra leikári og þijú ný. Eina er-
lenda leikritið var breski gamanleik-
urinn Sex í sama rúmi eftir Ray
Cooney og John Chapman, sem
sýndur var 22 sinnum og vom
áhorfendur 5.909. Svartfugl Gunn-
ars Gunnarssonar í leikgerð Bríetar
Héðinsdóttur sáu 4.788 á 23 sýn-
ingum. í Austurbæjarbíói vom auk
sýninga á Sex í sama rúmi sýningar
á Ástin sigrar eftir Ólaf Hauk Sím-
onarson. Þá flutti Leikfélagið leik-
og lestrardagskrána Jakobína á
Listahátíð kvenna. Aðsóknin í vetur
er að sögn leikfélagsins einsdæmi
og var sætanýting 96,7%.
í vetur störfuðu á annað hundrað
manns hjá Leikfélaginu, þar af 51
leikari. Leikstjórar vom Kjartan
Ragnarsson, Bríet Héðinsdóttir,
Þórhallur Sigurðsson og Jón Sigur-
bjömsson.
Vegna vinsælda söngleiksins
vom færri verkefni á verkefnaskrá
en oft aður og vom því þijú verk
í æfingu sem bíða sýningar. Leik-
þáttur um Skúla Magnússon sem
Kjartan Ragnarsson samdi og leik-
stýrir. Það verður framlag Leik-
félagsins til hátíðarhaldanna 18.
ágúst. Þá em langt komnar æfíngar
á fyrsta viðfangsefni næsta leikárs
en það er leiksýning um upphafsár
Leikfélagsins sem Guðrún Ás-
mundsdóttir hefur tekið saman og
leikstýrir. Nefíiist það Upp með
teppið, Sólmundur. Einnig hófust í
vor æfingar á nýju íslensku leikriti
eftir Birgi Sigurðsson, það heitir
Dagur vonar, leikstjóri er Stefán Vistaienn Sólheima heilsa upp á leikara í Landi m<ng föður að lok-
Baldursson. inni síðustu sýningu leik&rsins.
Frá æfingu á Upp með teppið, Sólmundur. Frá vinstri Aðalsteinn
Bergdal, Guðbjörg Thoroddsen, Ragnheiður Amardóttir, Hanna
Maria Karlsdóttir, Gisli Halldórsson, Margrét Ólafsdóttir, Helgi
Björnsson og Soffía Jakobsdóttir.