Morgunblaðið - 07.11.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. NÓVEMBER 1986
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö.
Mál Stefáns
Benediktssonar
Fj árlagafrum-
varpið fyrir 1987
Stefán Benediktsson, alþingis-
maður, hefur ákveðið að gefa
ekki kost á sér í framboð í næstu
alþingiskosningum. Þessa ákvörðun
tók þingmaðurinn eftir að Stöð 2
birti á þriðjudaginn frétt eftir
ónafngreindum heimildarmönnum,
sem sagðir voru fyrrverandi sam-
flokksmenn hans í Bandalagi
jafnaðarmanna, þess efnis, að hann
hefði notað fé BJ eins og það væri
hans eigið, þótt það hafí annars
vegar komið úr ríkissjóði og hins
vegar verið um að ræða söfíiunarfé
frá velunnurum flokksins. í frétt-
inni var Stefán Benediktsson
sagður hafa tekið sér 200 þúsund
króna lán og sett á móti innistæðu-
lausa ávísun. Auk þess hefði hann
tekið án leyfís tvær ávísanir frá
BJ og skrifað út á þær 50 þúsund
krónur til þess að nota í eigin þágu.
Það eru þijú atriði í þessu máli,
sem eru einkum umhugsunarverð.
í fyrsta lagi ásökunin sjálf. í öðru
lagi vinnubrögð fjölmiðla. í þriðja
lagi ákvörðun þingmannsins að
draga sig í hlé. Að auki blasir við
að málið getur haft afdrifaríkar
pólitískar afleiðingar fyrir Alþýðu-
flokkinn, þar sem útlit er fyrir að
enginn fulltrúi Bandalags jafnaðar-
manna verði í öruggu sæti á lista
flokksins í Reykjavík í næstu þing-
kosningum. Fyrrum kjósendur BJ
kunna því að sjá ástæðu til að
greiða öðrum stjómmálaflokkum
atkvæði.
Um fyrsta umhugsunaratriðið er
það að segja, að þingmaðurinn telur
sig ekkert ólögmætt hafa aðhafst.
Hann kveðst hafa fengið lán úr
sjóðum BJ vegna þingstarfa og
hafí þau verið endurgreidd með
vöxtum. Ennfremur hafí hann feng-
ið lán hjá skrifstofu BJ meðan hann
beið eftir bankaláni og hafi það
verið enduigreitt að fullu þegar
bankalánið kom. Oll önnur efnisat-
riði í ásökunum heimildarmanna
Stöðvar 2 segir hann ósönn. Um
rógburð sé að ræða. Ef heimildar-
menn Stöðvar 2 telja að þingmaður-
inn hafí gerst sekur um lögbrot
væru eðlileg viðbrögð þeirra þau
að kæra það til réttra yfírvalda.
En eftir því ber að taka, að þeir
hafa ekki komið fram í dagsljósið.
Menn geta að sjálfsögðu gagnrýnt
að sjóðir stjómmálaflokkanna séu
notaðir sem lánasjóðir alþingis-
manna og haft þá skoðun, sem er
alls ekki óeðlileg, að slíkt eigi ekki
að viðgangast, jafnvel þótt fjár-
hagslegra hagsmuna sjóðanna sé í
hvívetna gætt. En veita ber því
athygli, að gagnrýni af því tagi er
allt annars eðlis en ásakanir þær
sem Stöð 2 hafði eftir heimildar-
mönnum sínum.
Annað atriði þessa máls snýr að
fjölmiðlum. Höfðu fréttamenn aldr-
ei neinar efasemdir um það, hvað
fyrir hinum nafnlausu heimildar-
mönnum þeirra vakti? Fjölmiðlar,
þ.á m. Morgunblaðið, hafa fengið
send nafnlaus bréf með ljósritunum
af greiðslukvittunum Stefáns Bene-
diktssonar, sem að vísu höfðu verið
afhentar á blaðamannafundi hinna
nýju forsvarsmanna Bandalags
jafnaðarmanna nokkru áður.
Vinnubrögð þeirra huldumanna,
sem standa að sendingu nafnlausra
bréfa, eru ekki geðfelld. Er það til-
viljun, að þetta mál kemur upp á
sama tíma og verið er að ganga frá
framboðslista Alþýðuflokksins, þar
sem ætlunin var að Stefán Bene-
diktsson ætti sæti? Og eiga fjölmiðl-
ar að taka að sér að flytja ásakanir,
sem enginn treystir sér til að koma
fram með undir nafni opinberlega?
Fjölmiðlamenn hafa mikil áhrif á
umræður og skoðanamyndun í þjóð-
félaginu, en því miður virðist fyöldi
þeirra ekki leiða hugann að þeirri
ábyrgð sem þeir axla.
Ákvörðun þingmannsins að
draga sig í hlé er rétt, sýnir kjark
og gæti verið til fyrirmyndar. Hún
sýnir líka, að þingmaðurinn vill
vera sjálfum sér samkvæmur. Full-
trúar Bandalags jafnaðarmanna
hafa lagt á það þunga áherslu, að
stjómmálamenn og opinberir emb-
ættismenn séu til fyrirmyndar um
siðferðilega breytni. Bijóti þeir af
sér eigi þeir að víkja og komi fram
alvarlegar ásakanir í þeirra garð
um ólögmætt eða óviðeigandi at-
ferli hljóti þeir einnig að fara frá
meðan rannsókn fer fram. Þeir fjöl-
miðlar, sem einkum leggja sig eftir
hneykslismálum og uppsláttarfrétt-
um, hafa einnig haldið ffarn sjónar-
miðum af þessu tagi. Hins vegar
kemur ekki á óvart, að þeir eru
ekki sjálfum sér samkvæmir. Ein
spumingin, sem til hans var beint
í yfírheyrslum ^ölmiðlanna, var sú,
hvort það væri ekki einmitt til
marks um að eitthvað væri athuga-
vert við fjármál hans að hann drægi
sig nú í hlé. Hér eru menn komnir
í hring. Það sem áður átti að vera
gott siðferðilegt fordæmi er nú orð-
ið að sérstöku áfellisefni!
„Loks að liðnum mánuði í loft-
inu, hljóp svolftil harka og áræðni
í fréttaflutning hinnar nýju Stöðvar
2,“ sagði í umsögn í Helgarpóstin-
um í gær, þar sem vísað var til
fréttarinnar um Stefán Benedikts-
son. Þessi orð segja kannski allt
sem segja þarf um nýja siði og
nýja tísku. Allt er þetta umdeilan-
legt, ekki sfst í litlu, viðkvæmu
þjóðfélagi. Og vel gæti verið að fjöl-
miðlamenn yrðu kallaðir til ábyrgð-
ar í ríkara mæli en verið hefur. Þau
viðbrögð gætu orðið harkaleg.
„Harka“ og „áræðni" em vafalaust
réttu orðin í þessu samhengi. En
em ekki önnur einkunnarorð og
önnur hugsun mikilvægari fyrir
fjölmiðla og málstað sanngimi og
réttlætis? Fjöimiðlamenn ættu að
leiða hugann að þeirri spumingu.
Blöð em ekki dómstólar. En skrif
þeirra geta vegið þyngra en dómur.
eftirÞorvald Gylfason
Nú, þegar fmmvörp til fjárlaga
og lánsfjárlaga fyrir 1987 hafa ver-
ið lögð fyrir Alþingi, er vert að
hyggja vandlega að inntaki þeirrar
fjármálastefnu, sem felst í þessum
fmmvörpum, og fyrirsjáanlegum
afleiðingum hennar fyrir þjóðarbú-
skapinn. Eins og kunnugt er lýsir
fjárlagafmmvarpið fyrirhuguðum
gjöldum og tekjum ríkissjóðs og
ríkisstofnana á næsta ári, meðan
lánsfjárlagafmmvarpið sýnir fyrir-
hugaða lánsfjáröflun til að brúa
bilið milli gjalda og tekna. Það er
fagnaðarefni, að frumvörpin tvö
skuli vera lögð fram samtímis nú
eins og í fyrra, því að þannig gefst
stjómmálamönnum og almenningi
kostur á að skoða þau í innbyrðis
samhengi, svo að hægt sé að lag-
færa þau í tækan tíma, ef þörf
krefur.
Villandi áherzlur
Eins og áður ber enn á því í
umræðum stjómmálamanna og
fréttamanna um fjárlagaffumvarp-
ið, að menn leggja áherzlu á
rekstrarhalla ríkissjóðs og hafa
áhyggjur af honum. í málflutningi
sínum að undanfömu hefur flár-
málaráðherra til dæmis lagt höf-
uðáherzlu á, að þótt rekstrarhallinn
verði allmikill 1987, verði hann
samt minni samkvæmt frumvarpinu
en hann varð 1986, og ætlunin sé
að eyða honum í áföngum á næstu
ámm.
Slíkar áherzlur em villandi að
mínum dómi vegna þess, að rekstr-
arhalli ríkissjóðs er ófullnægjandi
mælikvarði á heildammsvif opin-
berra aðila og áhrif þeirra á
efnahagslífíð. Þessi rekstrarhalli
nær aðeins til fjárhags ríkissjóðs
sjálfs og ríkisstoftiana (þ.e. A-hluta
fjárlaga), en skilur fjármál ríkis-
fyrirtækja (B-hlutann) og annarra
opinberra og hálfopinberra fyrir-
tækja og sjóða (sem ég kalla
C-hluta ríkisfjármálanna) útundan.
Til að fá glögga mynd af væntan-
legum heildaráhrifum opinberra
aðila á næsta ári þarf að skyggnast
víðar en í A-hluta fjárlaganna einan
eins og hefur tíðkazt, af því að
A-hlutinn er aðeins hluti af miklu
stærri heild.
Kjámi málsins er sá, að áhrif
fjármálastefnu ríkisins á efna-
hagslífið í landinu, verðlagsþróun
og erlendar skuldir ráðast afheild-
arumsvifum opinberra aðila, en
ekki af umfangi A-hlutans eins.
Þess vegna er nauðsynlegt að skoða
opinber fjármál í heild sem hag-
stjómartæki í stað þess að einblína
á A-hlutann.
Þrjú grundvallaratriði
Til að hægt sé að gera grein
fyrir væntanlegum áhrifum fjár-
málastefnu ríkisstjómarinnar
næsta ár eins og hún birtist í fjár-
lagafmmvarpinu og lánsfjárlaga-
fmmvarpinu, þarf að hyggja að
þremur grundvallaratriðum, eins ög
ég vakti athygli á í umræðum um
stjóm opinberra Qármál fyrir ári.
í fyrsta lagi þarf að skoða, hversu
mikils lánsijár ríkisstjómin hyggst
afla til allrar opinberrar eyðslu
1987 samkvæmt fmmvörpunum
tveim. Lánsfjárþörfín sýnir beint,
hversu langt útgjöldunum er ætlað
að fara fram úr skattheimtu, og
gefur þvf miklu betri vísbendingu
um fyrirhugaðan greiðsluhalla á
búskap opinberra aðila heldur en
rekstrarhalli ríkissjóðs, sem ríkis-
stjómin virðist enn sem fyrr hafa
til marks um áhrif opinberra, fjár-
mála á efnahagslífið. í þessu efni
dugir ekki að einblína á fjárhag
ríkissjóðs í A-hluta, heldur verður
líka að taka ríkisfyrirtæki og sjóði
i B-hluta og önnur opinber og
hálfopinber fyrirtæki og sjóði í C-
hluta, ekki sízt fjárfestingarlána-
sjóðina, með í reikninginn.
Þetta er nauðsynlegt vegna þess,
að aðhald í opinbemm fjármálum
hefur sömu áhrif á efnahagslífið
og verðlagsþróunina, hvort sem því
er beitt við t.d. útflutningsuppbætur
landbúnaðarafurða í A-hluta,
Skipaútgerð ríkisins í B-hluta eða
lánveitingar Fiskveiðasjóðs í
C-hluta. Á þessu þrenns konar að-
haldi er enginn munur, sem máli
skiptir. Úr því að ríkisstjómin tekur
erlend lán í stómm stíl handa fyrir-
tækjum og sjóðum í B- og C-hluta
samkvæmt lánsfjárlögum og geng-
ur í ábyrgð fyrir önnur, hefur hún
verulegt fjárhagslegt húsbóndavald
yfír B- og C-hluta opinbera geirans
eins og yfír A-hlutanum. Þess
vegna hefur hún líka vemlegt svig-
rúm til aðhalds og spamaðar í B-
og C-hluta ríkisfjármálanna eins og
í A-hlutanum.
Þessi ábending er ekki ný af
nálinni, heldur er hún í ætt við þær
athugasemdir, sem sérfræðingar
alþjóðastofnana, t.d. OECD í París
og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins í
Washington, hafa gert hvað eftir
annað við reikningsskil aðildarlanda
á opinbemm fjármálum.
í öðm lagi er nauðsynlegt að
draga fram þann hluta heildarláns-
fjárþarfar opinberra aðila, sem
hefur þensluáhrif innanlands, og
halda honum aðgreindum frá hinum
hlutanum, sem hefur engin slík
áhrif. Til dæmis valda miklar er-
lendar lántökur þenslu, ef fénu er
varið til eyðslu hér heima, en hafa
hins vegar engin slík þensluáhrif,
ef féð er notað til að endurgreiða
eldri erlendar skuldir eða borga
vexti af þeim, því þá streyma pen-
ingamir strax aftur úr landi. Þessi
aðgreining er nauðsynleg vegna
þess, að eitt höfuðmarkmið ríkis-
stjómarinnar í efnahagsmálum er
einmitt að halda verðbólgu í skefj-
um og draga úr viðskiptahalla eins
og kemur fram í upphafi athuga-
semda ríkisstjómarinanr við fjár-
lagafmmvarpið.
í þriðja lagi er líka brýnt að gera
greinarmun á lántökum opinberra
aðila innanlands og í útlöndum.
Ástæðan er sú, að erlendar skuldir
opinberra aðila em yfírleitt þung-
bærari fyrir þjóðarbúið en opinberar
skuldir við almenning hér heima
vegna þess, að afborganir og vaxta-
greiðslur af erlendum skuldum
renna í vasa útlendinga, meðan
afborganir og vextir af innlendum
skuldum valda einungis tekjutil-
færslu innanlands. Þess vegna er
skuldasöfnun opinberra aðila innan-
lands yfírleitt minna áhyggjueftii
en skuldasöfnun erlendis.
Lánsfjárþörf
Lítum nú á frumvörpin tvö í ljósi
þeirra sjónarmiða, sem lýst var að
framan.
í fyrstu grein ijárlagafrumvarps-
ins kemur fram, að lánsfjárþörf
A-hluta ríkissjóðs nemur 4,9 millj-
örðum króna. Þess flár verður aflað
með innlendri útgáfu verðbréfa (3,2
milljarðar) og með erlendum lántök-
um (1,7 milljarðar). Þar að auki er
byggingarsjóðum í B-hluta ætlað
að taka 3,5 milljarða að láni innan-
lands (hjá lífeyrissjóðum). Við þetta
bætist, að Byggðastofnun, Fisk-
veiðasjóður, Landsvirkjun og fleiri
opinberir og hálfopinberir aðilar í
C-hluta hafa samkvæmt lánsíjár-
lagafrumvarpinu heimild til að taka
erlend lán allt að 3,2 milljörðum
auk innlendra lána, sem munu nema
0,8 milljörðum. Þannig er lánsfjár-
þörf opinberra aðila 1987 samtals
12,4 milljarðar (4,9 + 3,5 + 4,0).
Takið eftir, að ríkisbankamir eru
ekki taldir með í C-hluta, þótt færa
megi rök fyrir því, að þeir eigi heima
þar.
Þessi lánsfjárþörf, 12,4 milljarð-
ar, sem nemur um 8% af áætlaðri
landsframleiðslu 1987, sýnir,
hversu langt útgjöldum opinberra
aðila er ætlað að fara fram úr tekj-
um á næsta ári. Vegna þess að hún
nær til opinberra umsvifa í heild
og ekki aðeins til hluta þeirra, gef-
ur lánsfjárþörfín miklu betri
vísbendingu um fyrirhugaðan halla
á opinberum búskap heldur en hall-
inn á rekstri ríkisins (þ.e. A-hlutan-
um), sem vitnað var til í upphafí.
Þensluáhrif
Þessi mikli greiðsluhalli opin-
berra aðila þarf þó ekki endilega
að vera fyrirboði nýrrar verðbólgu-
aldar. Ástæðan er sú, að verulegur
hluti þeirra útgjalda, sem þessum
12,4 milljörðum er ætlað að standa
straum af, veldur ekki þenslu í þjóð-
arbúskapnum. Mestu máli skiptir í
þessu sambandi, að afborganir og
vextir af erlendum lánum opinberra
aðila eru taldar munu nema um 8,6
milljörðum. Þar af verða vextir um
5 milljarðar og afborganir um 3,6
milljarðar. Þessar greiðslur fara til
útlanda og valda því engri þenslu
hér heima. Sama á við um þá 0,3
milljarða, sem verður varið til að
greiða vexti af skuldum ríkissjóðs
við Seðlabankann umfram arð-
greiðslu bankans í ríkissjóð. Þessi
upphæð verður „fryst" í Seðlabank-
anum og veltur því ekki út í
efnahagslífið. Eftir standa þá 3,5
milljarðar (12,4—8,6—0,3). Þessari
fjárhæð munu opinberir aðilar veita
út í efnahagslífíð umfram það, sem
þeir innheimta með sköttum, ef
frumvörpin tvö verða að lögum og
lögunum verður fylgt.
Þessi 3,5 milljarða „þensluhalli",
sem líklega er bezt að kalla svo,
nemur rösklega 2% af áætlaðri
landsfamleiðslu og virðist því ekki
mjög mikill í sjálfum sér. En hann
er samt hættulegur að mínum dómi
vegna þess, að hann getur kynt
undir verðbólgu og viðskiptahalla
þvert ofan í ásetning ríkisstjómar-
innar. Og hann getur orðið mjög
hættulegur, ef íjárlagafrumvarpið
tekur þess konar breytingum í með-
fömm Alþingis, að fjárlögin sýna á
endanum mun meiri halla en frum-
varpið gerir ráð fyrir — eins og
næstum alltaf hefur gerzt á undan-
fomum árum. Þar að auki er
margföld reynsla fyrir því, að opin-
ber útgjöld fara iðulega langt fram
úr fjárlögum, ekki sízt skömmu
fyrir kosningar eins og nú.
í ljósi reynslunnar er þess vegna
hætt við því, að þensluhallinn á
búskap opinberra aðila verði miklu
meiri en 3,5 milljarðar, þegar upp
verður staðið í árslok 1987. Þannig
virðist Qármálastefna ríkisstjómar-
innar líkleg til að stuðla að vaxandi
þenslu og verðbólgu á næsta ári,
ef ekki verður gripið í taumana.
Að vísu er þensluhallinn, eins og
ég hef lýst honum að framan, ekki
einhlítur mælikvarði á verðbólgu-
áhrif fjárlaga, því að fleira skiptir
máli en hallinn einn. Einkum getur
umfang opinberra umsvifa verið
mikilvægt í þessu sambandi, hvað