Morgunblaðið - 24.12.1986, Page 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. DESEMBER 1986
Um myndbanda-
markað á Islandi
eftir Knút Bruun
Á síðustu árum eða kannski ára-
tug hefur átt sér stað bylting á
sviði fjölmiðla og miðlunar á afþrey-
ingarefni til almennings. Hér á landi
hefur þessi bylting gengið yfir með
enn þá meiri hraða en í nágranna-
löndum okkar, dagblöð gefín út í
stórum upplögum tímaritaútgáfa
bólgnað út, útvarpsstöðvum hefur
fjölgað og m.a. tekið til starfa
einkastöðvar bæði á sviði útvarps
og sjónvarps. Var slíkt gert mögu-
legt með setningu nýrra útvarps-
laga sem tóku gildi 1. janúar 1986.
Til viðbótar öllu þessu fjölmiðlaefni
hafa íslendingar átt þess kost
síðastliðin 5 ár að afla sér afþrey-
ingar og fræðsluefnis á mynd-
bandamarkaði, en svo sem kunnugt
er er sá markaður í formi útleigu
þ.e. notandi leigir myndbanda-
snældur gegn ákveðnu gjaldi og
hefur afnot hennar fyrir sig og fjöl-
skyldu sína í einn sólarhring.
Þessari grein er ætlað að fjalla
um nokkra þætti myndbandamark-
aðarins hér á landi ef verða mætti
til þess að varpa ljósi á þau atriði
sem miður hafa farið og sem nauð-
synlegt er að lagfæra. Reynt mun
verða að halda sig sem mest við
staðreyndir og fjallað um þessi efni
með hliðsjón af þeim reglum í lögum
og samningum sem í gildi eru, m.a.
höfundalög sem að stofni til eru lög
nr. 73/1972 með áorðnum breyting-
um en lög þessi eru að mestu
samhljóða lögum hinna Norður-
landa um sama efni. Þá er þess að
geta að ákvæði Bemarsáttmálans,
sem fjallar um höfundarréttarleg
efni, hafa verið lögfest á íslandi.
Því má segja, að um þessi efni séu
gildandi skýrar og afdráttarlausar
reglur en á hinn bóginn hefur vant-
að mikið á, að þeim reglum hafi
verið framfylgt. Þvert á móti hafa
hér viðgengist stórfengleg brot á
höfundalöggjöf og í kjölfar þeirra
brota hafa ýmis önnur lagaákvæði
svo sem greinar alm. hgl. sem fjalla
um bann við sýningu ofbeldis- og
klámmynda, ákvæði laga sem fjalla
um skil á söluskatti og fleiri laga-
greinar sem ijalla um þessa starf-
semi verið sniðgengnar.
Skýrsla myndbanda-
nefndar frá 1981
Skulu nú tíunduð nokkur atriði
úr skýrslu þessarar nefndar en hún
var sett á laggimar af menntamála-
ráðherra á haustmánuðum 1981 og
var hlutverk nefndarinnar sam-
kvæmt skipunarbréfi: „Verkefni
nefndarinnar er fyrst og fremst að
athuga hvemig háttað er notkun
myndsegulbanda og myndsegul-
bandstækja á íslandi um þessar
mundir og hvemig heppilegast
muni að haga þeirri notkun til
framtíðar, þannig að virtir verði
hagsmunir rétthafa og notenda, svo
og annarra aðila, er hlut eiga að
máli.“
Þegar á þessum tíma var ljóst,
að allt skipulag myndbandamarkað-
ar hérlendis hafði farið mjög
úrskeiðis og ekki sízt hvað snertir
höfundarrétt og lögmætar greiðslur
fyrir hann eða eins og þessi velskip-
aða mjmdbandanefnd ályktaði m.a.
„Niðurstaða nefndarinnar er sú að
hér á landi eiga sér nú stað stór-
felld brot á höfundarrétti, bæði með
upptöku á myndbönd, leigu mynd-
banda og síðast en ekki sízt dreif-
ingar efnis af myndböndum um
myndbandakerfi."
Á þessu stigi þykir rétt að geta
þess að samkvæmt höfundalögum
og alþjóðasáttmálum sem íslend-
ingar eru aðilar að orkar ekki
tvímælis að höfundur einn eða sá
sem leiðir rétt sinn frá honum hefur
rétt til eintakagerðar og birtingar
á verki sínu. Til þess að leigja al-
menningi myndband eða til fjölföld-
unar á því í útleiguskyni eða til
opinberrar birtingar þarf því leyfi
framleiðanda myndarinnar. Ætíð
er það því höfundur (framleiðandi
myndbands) sem hefur rétt til fjöl-
földunar og opinberrar birtingar og
dreifingar en alls ekki eigandi ein-
taks af verkinu, enda þótt hann
hafi eignast það með löglegum
hætti.
Jafnframt ber að hafa í huga þá
mikilvægu undantekningu frá þess-
um ákvæðum höfundalaga að
hveijum manni er heimiluð eintaka-
gerð til einkanota án heimildar frá
höfundi og án þess að til komi end-
urgjald. Einkanot eru í þessum
tilvikum skírð mjög þröngt þ.e. ein-
skorðuð við aðila sjálfan, nána
fjölskyldu hans og þröngan vina-
hóp.
Svo sem að framan greinir var
í upphafi þessa áratugar mikill mis-
brestur á því að reglur þessar væru
hafðar í heiðri, um var kennt örri
tækniþróun, ókunnugleika aðila
markaðarins á lögum og reglum,
tímafrekum og þungum málatilbún-
aði á einkamálasviði og síðast en
ekki sízt eftirlitsleysi og fáskipti
ráðamanna og viðeigandi yfirvalda.
Nú er þessi áratugur vel hálfnað-
ur og því fróðlegt að skoða hvemig
ástandið er á myndbandamarkaði í
dag. 1 fáum orðum, lítið hefur
breyzt, verulegur innflutningur og
fjölföldun á sér stað á ólögmætu
efni og bendir margt til þess að
þessi ólögmæti markaður sé jafn-
stór hinum löglega markaði en þó
skal á þessu stigi ekkert fullyrt um
það. En víkjum nú aftur að hinum
lögmæta markaði.
Athugun félagsvísinda-
stofnunar Háskóla
íslands
Þjóðmálakönnun fór fram dag-
ana 31. okt. til 7. nóv. á þessu ári
á vegum Félagsvísindastofnunar.
Úrtakið var 1500 manns á aldrinum
18 til 75 ára og fjöldi þeirra sem
svaraði var 1130 manns eða 75,3%.
Meðal spuminga sem lagðar voru
fyrir þátttakendur vom ýmsar sem
vörðuðu myndbandanotkun lands-
manna og skiluðu svör við þeim
mjög athyglisverðum niðurstöðum
sem nú skal vikið að.
Spurning: Er myndbandstæki á
heimilinu?
FjBldi Hlutfall Þeir sem
Já 534 47,3 svara 47,4
Nei 593 52,5 52,6
Neitar
aðsvara 3 0,3
Samt 1.130 100 100
Niðurstaða sýnir að tæpur helm-
ingur landsmanna (eða rúm 47%)
hafa myndbandstæki á heimilum
um mánaðamótin okt.—nóv. 1986.
Samkvæmt hlustendakönnun RUV
í marz 1985 höfðu 38% landsmanna
myndbandstæki á heimilum svo hér
er um að ræða umtalsverða aukn-
ingu. í fróðleiksskyni má geta þess
að í Svíþjóð er talið að myndbanda-
tæki séu á 30% heimila. Ef skoðuð
er myndbandatækjaeign eftir lands-
hlutum verður niðurstaðan þessi:
Reykja—Reykja- Lands-
vík nes byggrðin
Já 57,2% 54,5% 42,8%
Nei 62,8% 46,6% 67,2%
Samt. 100% 100% 100%
Fjöldi 398 290 439
Af þesu má ráða að myndbanda-
tækjaeign landsmanna hefur vaxið
hröðum skrefum og virðist enn vera
í örum vexti.
En hversu mikið myndbandsefni
nota þessir tækjaeigendur? Til þess
að finna út úr því var eftirfarandi
spuming lögð fyrir þátttakendur í
könnuninni:
Hversu margar mjmdir (spólur)
voru leigðar á mjmdbandaleigu í
síðustu viku á heimili þitt? Og nú
skulum við athuga svörin. Sé þeim
stillt upp í töflu lítur hún svona út:
á heimili
Fjöldi Fjöldi HlutfallÞeir sem
mynda 0 255 22,6 svara 48,6
1 104 9,2 19,8
2 87 7,7 16,6
3 34 3,0 6,5
4 25 2,2 4,8
5 6 0,5 1,1
6 7 0,6 1,3
7 5 0,4 1,0
8 1 0,1 0,2
30 1 0,1 0,2
Sp. á 590 52,2
ekki við
Neitar 4 0,4
Veit 11 1,0
ekki
Samt. 1.130 100 100
Áður en lengra er haldið með
útskýringar á þessum niðurstöðum
er rétt að benda á að sjónvarpsstöð
tvö var nýtekin til starfa á þessum
tíma og má ljóst vera að starfsemi
hennar hefur haft all nokkur áhrif
á útleigu mjmdbandaefnis. Rejmsla
annarra þjóða við svipaðar kring-
umstæður hefur verið sú að
mjmdbandamarkaður hefur dregist
nokkuð saman með tilkomu nýrra
sjónvarpsstöðva en fljótlega færst
í svipað horf aftur.
En víkjum nú aftur að niðurstöð-
um töflunnar hér að ofan. Að
meðaltali leigðu myndbandatækja-
eigendur 1,1 spólu þessa vikuna en
þeir sem á annað borð leigðu spólu
tóku að meðaltali 2,3 spólur á leigu.
Starfsmenn Félagsvísindastofnunar
komast samkvæmt þessu að þeirri
niðurstöðu að úrtakið allt hafi tekið
625 spólur á leigu þá vikuna sem
um var spurt. Sé þessi tala fram-
reiknuð fyrir þjóðina alla (miðað
við íjölda heimila) samsvarar hún
því að íslendingar hafí leigt um
87.700 spóiur þessa viku. Ef gert
er ráð fyrir að notkunin sé sú sama
aðrar vikur ársins þýðir þetta að
íslendingar taki alls um 4,5 milljón-
ir spóla á leigu á ári, eða 19 spólur
á íbúa á ári að meðaltali eða um
45 spólur á heimili á ári.
Þessi niðurstaða kemur heim og
saman við áætlanir um mjmdbanda-
notkun landsmanna sem unnin var
af framkvæmdastjóra Samtaka
rétthafa myndbanda á íslandi, þar
sem gert er ráð fyrir að á árinu
1986 yrði markaðurinn frá mynd-
bandaleigum til neytenda 56.875
spólur x 75 útleigur eða 4.266.000
útleigur og miðað við þær tölur er
markaður með mjmdbönd á íslandi
á þessu ári a.m.k. 704.000.000.-
sjöhundruð og fjórar milljónir krón-
ur og er þá að öllum líkindum
varlega áætlað.
Síðastgreindar tölur ljalla um
hina löglega hluta markaðarins og
eru þær byggðar á skýrslum um
framleiðslu lögmætra rétthafa á
myndbandaefni.
Ólögmætur mynd-
bandamarkaður
og eðli brota
Svo sem áður er getið í skrifum
þessum er ljóst að um langt árabil
hafa viðgengist hér á landi um-
fangsmikil og stórfelld brot á sviði
höfiindarréttar með dreifingu og
Qölföldun á ólögmætu mjmdbanda-
efni. í upphafi þessa áratugar var
sama upp á teningnum í þessum
efnum á hinum Norðurlöndunum,
þar sem var stunduð ólögmæt dreif-
ing og fjölföldun á myndbandaefni
í stórum stfl þannig að allt að helm-
ingur markaðarins var ólögmætur,
en með markvissum aðgerðum sam-
taka rétthafa og í náinni samvinnu
við viðeigandi jrfirvöld hefur tekist
Knútur Bruun
að ráða bót á þessu, stöðva þessa
brotastarfsemi þannig að til undan-
tekninga heyrir ef brot af þessu
tagi eru framin. I Danmörku t.d.
er gert ráð fyrir að ólögmæt dreif-
ing myndbandaefnis sé innan við
2%_ af öllum markaðinum.
í kjölfar höfundarréttarbrota af
þessu tagi fylgir oft undanskot sölu-
skatts, brot á tollalöggjöf og
ákvæðum almennra hegningarlaga
við bann við birtingu og dreifingu
ofbeldis og kláms.
Að áliti sumra sem fást við starf-
semi af þessu tagi er hinn ólögmæti
mjmdbandamarkaður á íslandi jafn
stór hinum lögmæta, en ekkert skal
um það fultyrt í skrifum þessum.
Eitt er þó ljóst að hin ólögmæta
starfsemi á þessu sviði er mjög stór-
felld.
Með tilliti til þeirra talna sem að
framan greinir um stærð hins lög-
mæta mjmdbandamarkaðar hér-
lendis má áætla umfang hins
ólögmæta hluta markaðarins sem
hér segir:
Hundraðshlutfall ólögmœts
myndb.
mark. 20% 80% 40% 60%
íkrónum 140 m. 212 m. 282 m. 362 m.
þaraf
BÖlusk. 28 m. 42,6 m. 67 m. 70,6 m.
Sé hins vegar ólögmætur mynd-
bandamarkaður jafnstór hinum
lögmæta eða 704 millj. kr. má ætla
að allt að 141 millj. kr. renni fram
hjá ríkisfjárhirslunni vegna van-
goldins söluskatts.
Sleppum nú þessum útreiknings-
aðferðum og snúum okkur að því
að skilgreina í stuttu máli í hvetju
umrædd höfundalagabrot eru fólg-
in. Þau eru einkum tvenns konar.
í fyrsta lagi það sem á erlendu
máli nefnist „paralelle" innflutning-
ur, þ.e. keyptar eru mjmdbanda-
spólur erlendis, í okkar tilfelli
einkum frá London, sem óheimilt
er að dreifa eða leigja á íslandi
vegna þess að innlendur aðili á einn
réttinn til þess að dreifa efninu
hérlendis eða enginn hefur rétt til
þess og beinast þó brotin gegn er-
lendum höfundarréttarhafa. Brot
þessi eru framin af nokkrum út-
leiguaðilum, í þessum tilfellum í
stórum stíl og þá oftast nær undir
því yfirskini gagnvart tollayfirvöld-
um að myndeftii þetta sé ætiað til
einkanota.
Ber brýna nauðsyn til að samdar
verði sérstakar reglur og starfsað-
ferðum tollajrfirvalda verði breytt
til þess að koma í veg fyrir þessa
tegund höfundarréttabrota.
Leggja ber ríka áherzlu á, að
útleiga á því efni sem hér greinir
er með öllu óheimil og skýlaust
brot á íslenzkum höfundalögum.
Annar þáttur brota er fólginn í
ólögmætri fjölföldun og dreifingu
(útleigu) myndbandaefnis. Fjöl-
mörg dæmi eru um slík brot, þannig
að vissu útleiguaðilar verða sér úti
um mjmdbandaefni sem löglega
hefur verið dreift til almennings,
^ölfalda síðan efiiið á spólur og
leigja þær þannig út með ólögmæt-
um hætti.
í fyrmefiida tilfellinu er oft um
það að ræða að ólögmætt mjmd-
bandaefni kemur hér á markað áður
en rétthafa hefur gefíst ráðrúm til
þess að gefa út og dreifa efninu á
lögmætan hátt og liggja oftast til
þess eðlilegar ástæður sem eiga
rætur að rekja til ákvæða í samn-
ingum við erlenda rétthafa. í þeim
tilfellum verður tjón rétthafans til-
finnanlegt og stundum þannig að
útgáfa mjmdar ónýtist í höndum
hans.
Þriðja tegund brota er svo fólgin
í því að mjmdefni er sýnt óumsam-
ið og ólöglega í myndbandakerfum
(kapalkerfum) og um borð í skipum
og langferðabifreiðum en þeim bro-
taflokki mun ég ekki gera skil í
þessum skrifum mínum, heldur
koma að þeim málúm sérstaklega
síðar.
Aðferðir til þess að
stemma stiga við þess-
um afbrotum og þjófn-
aði á höfundarrétti
Með brejrtingu á höfundalögum
sem gerð var með lögum nr.
78/1984, en lög þessi tóku gildi 30.
maí 1984, var leidd í lög opinber
ákæra í málum út af brotum á
höfundalögum en fram að þeim
tíma urðu þeir sem töldu sig verða
fyrir brotum að höfða einkamál sem
voru þung í meðferð og tímafrek.
í greinargerð með þessu lagafrum-
varpi segir svo: „Ljóst er að ekki
fær staðist að menn geti leitað til
hins opinbera út af minniháttar
auðgunarbrotum á sviði fjármuna-
réttar en verði sjálfir að sækja mál
sín út af stórfelldum auðgunarbrot-
um á sviði hugverkaréttar. Telur
nefndin því einsýnt að brejda þurfi
réttarfarsákvæðum 59. gr. höftind-
arrétt arlaga í þá átt að brot sæti
opinberri ákæru að kröfu þess sem
misgert er við, auk þess sem hann
geti jafnan rekið mál sín sjálfur."
í nágrannalöndum okkar lúta
höfundarréttarmál, þ.e. brotamál
af því tagi, opinberri málsmeðferð
og í Svíþjóð t.d. tóku gildi 1. júlí
1982, lög sem hertu mjög á viður-
lögum og auðvelduðu enn frekar
rannsókn og meðferð mála út af
slíkum brotum. Þar, sem á öðrum
Norðurlöndum, er mjög náin sam-
vinna milli samtaka rétthafa
mjmdbandaefnis og lögreglu og
ákæruvalds, sem hefur orðið til
þess að tekist hefur að langmestu
lejdi að uppræta brot af þessu tagi.
Þess má m.a. geta að í málum af
þessu tagi er litið svo á að sá aðili
eigi höfundarrétt sem merktur er
sem rétthafi inn á spólu eða þeir
sem leiða rétt sinn frá honum. Sé
öðru haldið fram fellur sönnunar-
byrðin á þann sem ber brigður á
höfundarréttarhafa. í Svfþjóð eru
einnig í gildi lagaákvæði sem heim-
ila lögmanni rétthafa að koma að
og fljrtja bótakröfu fyrir opinbera
réttinum þar sem sjálft refsimálið
er til meðferðar.
Nauðsjmlegt er að gera þessi
ákvæði um opinbera meðferð þess-
ara mála virk hér á landi, þannig
að hreinsað verði til á þessum ólög-
mæta markaði og síðan komið í veg
fyrir síendurtekin brot með festu
af hálfu þeirra jrfírvalda, sem hlut
eiga að máli.
Jafnframt þessu er brýnt að
hagsmunasamtök rétthafa og
myndbandaleiga taki hödnum sam-
an til þess að útiloka þá frá
markaðinum sem stunda ólögmæta
starfsemi á þessu sviði og á þann
hátt sjá til þess að í landinu blómg-
ist löglegur mjmdbandamarkaður
með góðu skemmti- og fræðsluefni
til hagsbóta jafnt fyrir þá sem efn-
inu dreifa og hina sem þess njóta.
í samtölum við starfsmenn sam-
taka rétthafa í nágrannalöndum
okkar hefur komið fram undrun á
því að ekki skuli hafa verið tekið
fastar á þessum málum hérlendis.
Rík áherzla hefur verið lögð á að
með samvinnu jrfirvalda og aðila
markaðarins hafi tekist að uppræta
þessi brot á stuttum tíma og illt
þykir manni að nafn íslands skuli
vera nefnt sem eitt af þremur mestu
„sjóræningjaríkjum" í heimi á sviði
höfundarrétt ar í myndbandamál-
um.
Það er von mín, að með sam-
stilltu átaki aðila myndbandamark-
aðarins og viðeigandi yfírvalda
verði unnt að stöðva þessa ólög-
mætu starfsemi, slíkt jrrði tvímæla-
laust til hagsbóta fyrir alla þá sem
þessa leigustarfsemi stunda og ekki
síður fyrir almenning í landinu.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.