Morgunblaðið - 17.07.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. JÚLÍ 1987
Dr. Selma Jónsdóttir
listfræðingur - Minning
Það hillir nú loks undir að Lista-
safn Islands flytji í nýtt húsnæði
og öll aðstaða þess gjörbreytist.
Þegar þessi langþráði draumur er
að verða að veruleika, kemur sú
sorgarfrétt að Selma sé látin. Hún
hafði barist fyrir þessu húsi og því
var það enn meira miskunnarleysi
örlaganna að henni skyldi ekki
auðnast að sjá safnið flytja inn í
það.
A þessari stundu hvarflar hugur-
inn víða og margar minningar
sækja á, en ég staldra við leiftrandi
gáfur Selmu, djúpt innsæi og
næmni á myndlist, glettni hennar
og glaðværð í fasi. Það fór ekki
framhjá neinum þegar hún var á
ferð, svo sterkur var persónuleiki
hennar.
Selma Jónsdóttir helgaði líf sitt
framgangi íslenskrar myndlistar.
Þetta gerði hún fyrst og fremst sem
forstöðumaður Listasafns Islands,
sem hún byggði upp af einstökum
skilningi og alúð. Einnig vann hún
brautryðjendastarf sem sérfræðing-
ur í miðaldalist, einkum á sviði
handritalýsinga. Það er sá þáttur
ævistarfs hennar sem ég ætla að
gera að umtalsefni.
Selma lærði hjá meisturum list-
fræðinnar beggja vegna Atlantsála.
En tveggja lærifeðra hennar, sem
hún mat mikils, vil ég sérstaklega
geta. Sá fyrri var prófessor Meyer
Schapiro, við Columbia-háskólann,
sem á þeim tíma var einn tals-
manna nýrra viðhorfa í listfræðum;
fjölgáfaður og kynngimagnaður
fræðimaður. Hann opnaði augu
hennar fyrir ríkidómum myndlistar-
innar, og þá einkum miðaldanna.
Síðar lá leiðin til prófessors Francis
Wormalds, sem var einn merkasti
miðaldafræðingur Breta fyrr og
síðar, sérfræðingur í handritalýs-
ingum og handritafræðum. Báðir
þessir menn voru brautryðjendur
innan miðaldafræða, þess tímabils
sem varð sérsvið Selmu.
Þetta faramesti varð henni gífur-
leg hvatning til að takast á við þau
verkefni sem biðu hennar hér í
rannsóknum á miðaldalist. Selma
leysti gátu Qalanna frá Bjama-
staðahlíð, færði Stjóm á ný til
íslands og uppgötvaði að líklega
áttum við enn hina helgu Maríu,
kennda við Hofstaði, svo einhvers
sé getið.
Doktorsritgerð hennar um býs-
anska dómsdagsmynd, sem hún
taldi hafa verið í Flatatunguskála,
braut blað í rannsóknum í íslenskri
listfræði. Þar kom einnig sterkt
fram allt það sem einkenndi stíl
hennar: Hann var einfaldur og
knappur en lýsandi og nákvæmur
— laus við allar málalengingar og
skraut — og hún þorði að varpa
fram mjög afgerandi og djörfum
hugmyndum. Textinn hefur takt-
fasta stígandi, svo að stundum er
sem lesandinn sé frekar staddur í
miðjum reyfara en alvarlegu fræði-
riti. Selma byggði rannsóknir sínar
á mjög ákveðinni stílgreiningu, sem
hún nýtti síðan til að skyggnast á
bak við verkið í leit að uppruna
myndefnis og stíls. Næmni hennar
og vísindaleg skarpskyggni koma
vel fram í þessu verki.
Ég vil nefna hér að fyrsta grein
hennar sem birtist á prenti var í
hinu merka tímariti Art Bulletin,
árið 1950, og fjallaði hún um högg-
myndir úr steini í Kilpeck-kirkju í
Herefordshire á Englandi. Hún er
mjög merkt framlag til rannsókna
enskrar rómanskrar listar. Þar var
sýnt fram á að höggmyndimar í
Kilpec voru, ásamt höggmyndum
úr nálægum kirkjum, verk mynd-
höggvara sem störfuðu í því héraði
og mynduðu ákveðinn skóla. Grein
hennar er enn á lista yfír skyldurit
sem lesin eru til prófs í rómanskri
enskri höggmyndalist. Eina grein
finnst mér þó ávallt vænst um, en
hún fjallar um gjafarmynd í Skarðs-
bók, AM 350, og birtist í Árbók
fomleifafélagsins 1964. Hún er
dæmigerð um stíl Selmu og hvernig
ein mynd verður uppspretta gagn-
merkra rannsókna.
Að undanfömu hafði Selma unn-
ið við rannsóknir á Stjómarhandriti,
AM 227, vegna útgáfu þess í ritröð-
inni um íslensk miðaldahandrit, sem
hún var langt komin með. Þar ætl-
aði hún að endurmeta fyrri skoðan-
ir, sem birtust í bók hennar um
Stjóm, um skyldleika Stjórnar við
ýmis íslensk 14. aldar handrit. En
þannig voru einmitt vinnubrögð
hennar sem fræðimaður. Rann-
sóknin hélt ætíð áfram og fyrri
hugmyndir voru í stöðugri endur-
skoðun. Með nákvæmum athugun-
um á innbyrðis skyldleika handrita,
uppruna stíls og íkónografíu reyndi
hún að komast að hvernig lista-
mennimir störfuðu og hvert þeir
sóttu áhrif.
Það liggur eftir Selmu mikið og
merkilegt brautryðjendastarf á
sviði íslenskrar listfræði og fráfall
hennar skilur eftir stórt skarð í
þeim fámenna hópi fræðimanna,
sem á þeim vettvangi vinnur. Að
leiðarlokum er mér þó efst í huga
þakklæti fyrir vináttu hennar og
uppörvun og allt sem hún miðlaði
mér af þekkingu sinni og reynslu.
Ég votta eiginmanni Selmu, dr.
Sigurði Péturssyni, og íjölskyldu
hennar mína dýpstu samúð.
Bera Nordal
Það er eins og dauðinn komi allt-
af að óvörum. Mér varð óneitanlega
hverft við þegar ég frétti, að hún
Selma væri dáin. Með gleði í huga
hafði ég hugsað til þess, að hún
lyki árangursríku starfi sem for-
stöðumaður Listasafns íslands, með
opnun safnsins í nýjum og glæsileg-
um húsakynnum. Og það var svo
stutt eftir. Nýja safnbyggingin
verður opnuð í september í haust.
Sjálfri hefði henni þótt ánægju-
legt að skilja þannig við safnið og
starfíð. Safnið og nýbyggingin áttu
huga hennar.
Ég kynntist Selmu í starfí mínu
' byggingamefnd Listasafnsins.
Raunar lágu leiðir okkar aðeins
saman þar sem brautirnar skárust
við byggingu Listasafnsins. I því
starfí var Selma eldhugi.
Það er varla árennilegt að standa
að safnbyggingum á Islandi, fé af
skomum skammti og þröskuldar
margir. Mér er til efs að þessi ný-
bygging væri enn hafín, ef Selmu
hefði ekki notið við.
Ég kom að þessu starfi 1975 og
í nærfellt 12 ár fínnst mér eins og
bjartsýni Selmu hafi verið leiðar-
stjaman sem við stýrðum eftir.
Henni tókst alltaf að sjá ljósgeisla
handan allra erfiðleika. Safninu og
nýbyggingunni var ekkert of gott
og úrræðagóð var hún með eindæm-
um. En jafnframt var hún föst fyrir
og ákveðin, þegar hagsmunir safns-
ins vora í veði.
Þegar ég renni huganum yfír
störf Selmu í byggingamefndinni
koma mér í huga orð Hávamála:
Eldur er bestur
með ýta áonum
og sólarsýn.
Eldur brann í huga að koma
málunum fram og yfír erfiðleika
og skyndilæti blasti við sólarsýn.
Ég held að allir í byggingar-
nefndinni hafi verið vinir Selmu.
Hún var svo einlæg, átti hlýjan hug
og var að eðlisfari hjálpfús. Sjálfum
fínnst mér það hafa auðgað ævifer-
il minn að hafa átt þess kost að
kynnast henni.
Ekki kann ég að ráða gátu lífs
og dauða. Sé bátur hennar kominn
að landi handan móðunnar miklu
þykist ég þess fullviss að gleði henn-
ar verði mikil er safnið flytur í
nýbygginguna við Tjörnina. Þótt
hún fái ekki sjálf að njóta þess að
ganga um á meðal góðra vina og
fagna þessum sigri, þá er markinu
náð.
Ef lífsgátan er hins vegar rétt
ráðin á þann veg, að svefninn langi
sé draumlaus, eigum við hin í huga
minningu um mikilhæfa konu, sem
vann vel, vildi vel og náði langt.
Það er ekki lítils virði meðan geng-
ið er „ófarið örstutt æviskeið".
Einhvem veginn finnst mér eins
og ég minnist Selmu í hvert sinn
sem ég hugsa um byggingu Lista-
safns Islands við Tjörnina. Það era
einhver óijúfanleg tengsl bygging-
arinnar við brautryðjandann, sem
reisti merkið, dr. Selmu Jónsdóttur.
Guðmundur G. Þórarinsson
formaður byggingarnefndar
Listasafns Islands
Dr. Selma Jónsdóttir listfræðing-
ur var óvenjulegur persónuleiki.
Kynni okkar hófust, er undirritaður
var skipaður í fyrsta safnráð Lista-
safns Islands í árslok 1961. Þar
féll það m.a. í minn hlut að vera
ritari safnráðs. Áttum við ánægju-
legt samstarf í listasafnsráði næstu
tólf árin.
Mér varð fljótlega ljóst að dr.
Selma hafði hárfínt listrænt auga
og var fljót að greina hismið frá
kjarnanum. Þannig að á þeim tíma
var ekki betur á kosið um skipun
í það ábyrgðarmikla starf sem for-
staða listasafns íslensku þjóðarinn-
ar er. Hún vildi veg safnsins sem
mestan og það svo að reisn hennar
fyrir hönd listasafnsins gat allt að
því nálgast þótta. Að vonum réð
það miklu um alla starfsemi safns-
ins hvaða skilning fjárveitingavald-
ið syndi þeirri þýðingarmiklu
stofnun, en jafnan var stakkurinn
þröngt skorinn. Það var eitt höfuð-
einkenni á starfi dr. Selmu að hún
vildi fara að hveiju verki með fullri
gát. Fyrir ókunnugum gat þetta
virst vera áhugaleysi, en því var
þveröfugt farið, því hún hafði tak-
markalausan áhuga á hvers konar
myndlist: samt gat hún verið ein-
strengingsleg. Annað höfuðein-
kenni hennar var einstök
kímnigáfa. Auðvitað varð ekki hjá
því komist að okkur dr. Selmu
greindi á um afgreiðslu mála. Þann-
ig kom það líka fyrir, að er mér
þótti rétt að færa mál, sem voru á
dagsskrá til gerðabókar, að dr.
Selma snerist alveg gegn því og
hótaði að skrifa ekki undir fundar-
gerðina er á málið yrði minnst eða
sagt frá hinu eða þessu varðandi
starfsemi listasafnsins. Þá þurfti
hún ekki annað en að depla augun-
um framan í hina safnráðsmennina
og tókst með sjarma sínum að fá
þá á sitt band. Sem betur fer kom
þetta yfirleitt ekki að sök og verður
a.m.k. ekki rifjað upp hér. Þó verð-
ur ekki komist hjá því að minnast
á eina afgreiðslu, sem mér finnst
að hafi verið afgreidd af skamm-
sýni og á ámælisverðan hátt, en
það var löngu eftir að ég hvarf úr
safnráði. Það var þegar einn mætur
kaupsýslumaður ráðstafaði með
erfðaskrá stórgjöfum til lista- og
menningarmála. Til listasafnsins
rann stórmannleg fjárgjöf auk
fjölda málverka eftir viðurkennd-
ustu listamenn þjóðarinnar. En með
þeim hluta dánargjafarinnar átti
að fljóta málverk eftir gefandann,
sem varð til þess að gjöfínni var
hafnað þ.e. málverkunum, en ekki
peningagjöfinni. Mér finnst það
hefði á engan hátt geta skaðað
listasafnið að þiggja þessa gjöf þótt
slíkur böggull hefði fylgt skamm-
rifi. Það hefði getað verið fróðlegt
fyrir fólk að geta um ókomna tíma
séð hvernig einn heiðvirður og
víðsýnn kaupmaður í Reykjavík
varði tómstundum sínum á miðri
20. öldinni.
Dr. Selma Jónsdóttir var gæfu-
kona, hún fékk tækifæri til þess
að fylgja köllun sinni í ríkara mæli
en flestir. Hún átti ágætan lífsföra-
naut dr. Sigurð Pétursson gerla-
fræðing, sem var henni stoð og
stytta, en lifir konu sína.
Þar sem dr. Selma fór með ein-
hvern af sínum ógleymanlegu
höttum fór hefðarkona. Mér er
minnisstætt, er hún sagði eitt sinn
við mig: „Þótt ég sé svona dálítið
mikið utan um mig þá stíg ég svo
létt til jarðar.“
Það segir mér hugur að nú, er
dr. Selma lettt á fæti kemur fyrir
Lykla-Pétur, þá muni það ekki vefj-
ast fyrir henni að komast inn um
„Gullna hliðið“, hún mun bara depla
augunum framan í hann.
Gunnlaugur Þórðarson
Allt frá 1950 hafa Listasafnið
og Þjóðminjasafnið verið í nánu
sambýli í húsi því sem reist var í
minningu um stofnun lýðveldis á
íslandi. Mikil og margvísleg sam-
skipti urðu því óhjákvæmilega með
starfsmönnum þessara stofnana.
Öll þessi ár var dr. Selma Jóns-
dóttir húsráðandi á efri hæðinni, í
Listasafni Islands.
Sumt fólk bregður stórum svip
yfir umhverfi sitt og gæðir það lit
og lífi. Svo var um Selmu Jóns-
dóttur. Hún bjó yfir persónuleika
sem allir hlutu að veita eftirtekt
og taka afstöðu til.
Þeir sem komast til svonefndra
mannvirðinga eða hafa á hendi
mannaforráð temja sér stundum
ábúðarmikinn embættissvip, hátíð-
leik og formfestu. Selmu var ólíkt
farið. í návist hennar á vinnustað
ríkti jafnan fjör og léttleiki, glens
og gaman, sem gerði daglega önn
að leik og skemmtan. Hún var því
að vonum hjúasæl og mat líka gott
starfsfólk að verðleikum.
Selma naut sín ágætlega í mann-
fagnaði og kunni vel að „vera með
tignum mönnum", enda var hún
heimsborgari að menntun, mótun
og smekk, vandlátur fagurkeri, sem
gerði strangar gæðakröfur, jafnt í
list og lífi. Þá var hún einstakur
höfðingi heim að sækja og löngum
gestkvæmt og glatt á hjalla á hinu
fallega heimili þeirra Sigurðar Pét-
urssonar á Ægissíðu 56. Oft nutu
grannar hennar í Þjóðminjasafni
risnu og rausnar á því heimili.
Vel má vera að tepralegt fólk
og húmorlaust, sem þekkti Selmu
lítið, hafi tekið hispurslausa gaman-
semi hennar fyrir léttúð og alvöra-
leysi. Kunnugir vissu betur. Enginn
skyldi ætla það létt ævistarf eða
áhyggjulausan dans á rósum að
bera ábyrgð á Listasafni íslands
hátt á fjórða áratug, stofnun sem
hún lagði metnað sinn í að efla, en
var— eins og fleiri hliðstæðar— eitt
af olnbogabörnum ríkisvaldsins.
Ólíkar stefnur og straumar í list
samtímans hlutu líka að brotna á
safninu sem varð því oft og einatt
skotspónn óvæginnar og ómaklegr-
ar gagnrýni. Glaðlyndi Selmu og
bjartsýni léttu henni áreiðanlega
andróðurinn sem starfinu fylgdi á
köflum. Og ekki má gleyma því að
í fræðaiðkunum sínum átti hún at-
hvarf frá erli embættisins, en um
þann merka þátt í lífsstarfi hennar
verður ekki fjölyrt hér.
Tæplega verður Selmu svo
minnst að ekki sé getið um ætt-
rækni hennar og átthagatryggð,
fornar dyggðir sem verka víst hjá-
kátlega á sumt nútímafólk er hirðir
lítt um rætur sínar í fortíðinni.
Bæði í föður- og móðurkyn stóðu
að Selmu traustir stofnar gildra
borgfirskra bænda, þar á meðal
ættir þær sem kenndar eru við
Deildartungu og Húsafell. Hún var
fímmti maður í beinan karllegg frá
hinum rammeflda galdraklerki
Snorra Björnssyni á Húsafelli.
Selma fór ekki í launkofa með að
hún var stolt af uppruna sínum og
þótti gott að ræða um ættmenn
sína og átthaga. Henni var Ijúft að
minnast bernsku sinnar og æsku í
Borgarnesi, þar sem hún naut alls-
nægta og hins besta atlætis í
föðurgarði. Það umhverfí var í huga
hennar umleikið töfrabirtu og bar
hvergi skugga á.
Fyrir allmörgum árum byggði
Selma sér veglegan sumarbústað á
hlýlegum stað í landi Bæjar, þar
sem Björn afi hennar hafði búið
rausnarbúi. Þar undi hún sér vel
að sumrinu þegar tóm gafst til og
naut þar aðstoðar góðra granna,
Jakobs Jónssonar á Varmalæk og
fjölskyldu hans, sem hún mat mik-
ils. Sumarbústaðinn seldi hún á
síðastliðnu ári og keypti þá íbúð á
Akureyri sem hún mun hafa hugsað
sér sem fræðasetur sitt að loknum
embættisferli, þótt það færi á annan
veg.
Fráfall Selmu Jónsdóttur skilur
eftir tóm í hugum allra sem þekktu
hana og umgengust, og verður
hennar lengi minnst með söknuði.
Halldór J. Jónsson.
Nokkram áram fyrir stríð var ég
vikastrákur á Ulfsstöðum í Borgar-
firði. Sumardag nokkurn riðu þar
í hlað frændsystkinin Þorsteinn
Björnsson frá Bæ og Selma Jóns-
dóttir og höfðu stuttan stans, hafa
sjálfsagt verið á leið til frænda
sinna að Húsafelli. Þessi heimsókn
hefur verið mér minnisstæð æ
síðan. Þorsteinn var mikill á velli
en ég man undarlega lítið eftir hon-
um að öðra leyti, aftur á móti man
ég vel hversu falleg mér þótti
Selma, eins og prinsessa úr ævin-
týram. Seinna þegar ég riíjaði þetta
upp við hana, mundi hún eftir þessu
ferðalagi, sagðist hafa verið um
tvítugt. Ekki mun drengstaulann
þarna á hlaðinu á Úlfsstöðum hafa
granað að hann og prinsessan ættu
eftir að verða nánir samstarfsmenn
eins og raunin varð á í Listasafni
íslands.
Þegar ég var kosinn í Safnráð
safnsins árið 1965 hófust raun-
veraleg kynni okkar Selmu. Aðrir
í safnráði þá vora auk Selmu þeir
Þorvaldur Skúlason, Ásmundur
Sveinsson og Gunnlaugur Þórðar-
son. Safnráð undir stjóm Selmu var
ákaflega samhent og átti hún eigi
lítinn þátt í að svo var. Án hleypi-
dóma en með glöggskyggni fékk
hún menn til að vinna saman, safn-
inu til heilla.
Selma var vel menntuð í sinni
grein eins og rannsóknir hennar og
skrif um lýsingar í fomum handrit-
um sýna. Auk þess var hún gædd
þeim eiginleika sem ekki er öllum
gefínn, að vera fljót að átta sig á
gæðum myndverka líðandi stundar
sámtímans. Hún vissi að framvinda
í myndlist er byggð á þekkingu á
því sem áður hefur verið gert. Þess
vegna vildi hún að safnið yrði full-
komið safn þess besta frá upphafi
myndlistar landsins. Ég vil fullyrða
að henni hefur tekist það og má
kalla það kraftaverk.
Eins og andrúmið í litlu sand-
skúraðu baðstofunni forðum breytt-
ist vegna heimsóknar Selmu, munu
salir nýja listasafnshússins sem hún
barðist fyrir í mörg ár að reist yrði,
verða vitnisburður um langt og ár-
angursríkt starf og um leið minnis-
varði um hana.
Jóhannes Jóhannesson
Þegar ég lít yfir farinn veg
síðasta aldarfjórðungs er sem fyrstu
skref hans hafi verið stigin í gær,
svo langt — og þó svo stutt — er
síðan kynni og síðar samstarf okkar
Selmu hófust.
Fyrstu minningar mínar um hana