Morgunblaðið - 17.07.1987, Side 17

eru frá sameiginlegum kaffitímum
í Þjóðminjasafni þegar aðeinns
unnu þar fímm starfsmenn og
Selma var ein í Listasafninu. Fyrir
sautján ára ungling bar hún með
sér andblæ frelsis og ævintýris þeg-
ar hún af gáska og glettni sveiflað-
ist í frásögn sinni milli broslegra
atvika úr yfírborðskenndu opinberu
veisluhaldi og borgfírskra skemmt-
ana æskuáranna. Síðar þegar ég
hóf störf í Listasafni fslands kynnt-
ist ég öðrum og alvarlegri eiginleik-
um hennar sem ef til vill lágu ekki
eins í augum uppi.
Selma var vandvirk og nákvæm
svo af bar og trú í hverju sem hún
tók sér fyrir hendur og ætlaðist
skilyrðislaust til hins sama af þeim
sem með henni unnu. í sautján ár
var hún eini starfsmaður safnsins
og hafði því unnið öll þau störf sem
síðar deildust á fleiri hendur.
Hún hafði mjög ákveðna skoðun
á því hvernig verk skyldu unnin.
Allt sem frá safninu fór skyldi lýta-
laust, bréf á vönduðu og skýru
máli, fallega sett upp, snyrtilega
brotin og beint frímerkt. Enda var
oft á orði haft að póstur frá Lista-
safninu þekktist frá öðrum. Er mér
enn í fersku minni þegar ég fyrir
réttum tuttugu árum mátti endur-
skrifa sama bréfíð þrisvar og færa
henni til lestrar áður en henni líkaði.
Með sama hætti mat hún mikils það
sem vel var gert. Hún var starfs-
mönnum sínum góður félagi og tók
fullt tiliit til hugmynda þeirra og
tillagna, enda var hún gersamlega
laus við yfírmannshroka.
Sömu kröfur gerði hún til ná-
kvæmni í fræðimennsku og taldi
ekki eftir sér ótal ferðir til útlanda
á eigin kostnað til að afla sér fanga
og eiga viðræður við kollega, en
hún var svo lánsöm að telja meðal
vina sinna ýmsa fremstu fræðimenn
í miðaldalistasögu.
Selma varð einna fyrst kvenna
til að veita stofnun forstöðu á ís-
landi og galt þess eflaust, einkum
á fyrstu starfsárum sínum, hve
karlaveldið var sterkt og rótgróið í
íslensku samfélagi. Hún lét sér það
þó í léttu rúmi liggja, en átt.i erfítt
með að sætta sig við skilningsleysi
ráðamanna í garð Listasafnsins og
vanmat þeirra á gildi góðs lista-
safns fyrir menningu þjóðar. Gat
hún þess stundum að hefði safnið
ekki notið velvilja listamanna og
gjafmildra einstaklinga væri lista-
verkaeignin svipur hjá sjón og
bygging safnhússins enn fjarlægur
draumur. Eftir fímmtán ára sam-
fellda baráttu hennar fyrir þessari
byggingu munaði ekki nema mán-
uði að hún sæi þann draum sinn
rætast að taka hana í notkun.
Selma Jónsdóttir var svipmikill,
glæsilegur og heillandi heimsborg-
ari, stoltur fslendingur en þó fyrst
og síðast Borgfírðingur. Hún rakti
gjaman ætt sína til Egils Skalla-
grímssonar og má segja að í Selmu
hafi speglast sundurleitir eiginleik-
ar Mýramannakyns. Austurlensk
einkenni í andlitsfalli hafði hún
þegið í arf frá Hrafnistumönnum
en jafnframt bjart yfírbragð og
höfðingsskap Þórólfanna. Hún var
stórlát og sjálfstæð gagnvart yfír-
valdi sem Kveldúlfur og Egill,
sannfæring hennar og hagur Lista-
safns íslands voru ekki föl fyrir
umbun og vegtyllur. f vináttu var
hún skapheit og traust sem Egill.
í umgengni og viðmóti var hún ein-
læg og hlý, en jafnframt hreinskilin
og berorð.
Á tuttugu ára samstarf okkar
Selmu bar aldrei skugga. Hún gaf
mér hlutdeild í því litríka ævintýri
sem lífíð sjálft var henni, þar sem
allt gat gerst og ekkert var ómögu-
legt.
Karla Kristjánsdóttir
Þegar vinur er dáinn er of seint
að segja: „Ég hefði átt að hringja,
ég hefði átt að skrifa oftar, ég hefði
átt að fara í heimsókn, ég hefði árí
að spyija..." Þá eigum við ekki
annað en minningarnar, getum ekki
annað en horft til baka, reynt að
lifa aftur hið liðna, rifja upp það
sem einu sinni var.
Ég kynntist Selmu Jónsdóttur
fyrir rúmum 30 árum, árið 1956,
en þá hóf ég störf í Þjóðminjasafni
íslands. Við sáumst nær daglega
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. JÚLÍ 1987 17
þau ár sem ég vann á safninu,
drukkum margan kaffíbollann sam-
an, bæði uppi í tumi hjá henni og
niðri á skrifstofunni hjá Friðrik
Brekkan, og tengdumst þeim vin-
áttuböndum sem ekki slitnuðu þótt
seinna yrði jafnan vík á milli okkar
og fundir stijáluðust.
Aðrir munu verða til að rekja
embættisferil hennar og fræðistörf,
mig langar aðeins að minnast vin-
áttunnar, rifja upp glaðlegt brosið
sem lýsti upp allt andlitið, heyra
aftur dillandi hláturinn, fínna ilminn
af löngu drukknu kaffí í tuminum
í Þjóðminjasafninu.
Á þessum samverustundum, eins
og jafnan síðar er fundum bar sam-
an, var ég þiggjandinn, hún veit-
andinn — ekki aðeins á kaffið og
sætabrauðið sem við stundum létum
eftir okkur, heldur einnig í samræð-
um og samskiptum öllum. Og
þannig vildi hún hafa það. Henni
lét betur að gefa en þiggja. Hún
var mér líka eldri og reyndari, lærð-
ari og vitrari, hún hafði ferðast um
heiminn, setið við fótskör erlendra
meistara og erlendir meistarar sóttu
hana heim. Áhugamálin voru mörg
og margt bar á góma, en alltaf og
alls staðar, fyrr og síðar, hvar sem
fundum bar saman og hvað sem
um var rætt, þá kom þar að talið
beindist að þessu eina, að óska-
bami hennar og ævistarfí, því sem
gaf henni lífsfyllingu og átti starfs-
krafta hennaj óskipta — safninu.
Listasafn íslands var starfsvett-
vangur hennar alla tíð, Selma og
safnið verða ætíð nefnd í sömu
andrá. Hún byggði það upp frá
grunni, var lengi eini starfsmaður
þess, hafði umsjón með vexti þess
og viðgangi og bar hag þess fyrir
bijósti öðrum fremur. Því sámaði
henni sem henni fannst niðurlæging
þess, að það væri eins og ölmusa á
Þjóðminjasafni, hálfgerð homreka.
Ekki svo að skilja að amast væri
við þessum niðursetningi — sam-
skipti og samvinna yfirmanna
þessara tveggja stofnana, Þjóð-
minjasafns Islands og Listasafns
Islands, var þá og æ síðan mjög
góð. En eins og sómdi góðu for-
eldri hafði Selma þann metnað fyrir
hönd síns óskabams að hún vildi
sjá það standa algjörlega á eigin
fótum, sjá það njóta sín í réttu
umhverfí, fá því samastað við hæfí
í tilverunni. Því miður entist henni
ekki aldur til að sjá þennan draum
rætast, en hún vissi þó að hann
hlaut að rætast, svo var ötulu starfí
og óþreytandi elju hennar sjálfrar
fyrir að þakka að Listasafn Islands
á nú sitt eigið hús og mun brátt
komast þar undir eigið þak. Og
minning hennar mun ávallt tengjast
þessu safni og safnið mun ætíð
nátengt minningunni um dr. Selmu
Jónsdóttur.
Selma var Borgfirðingur að ætt
og uppruna, fædd og uppalin í
Borgarnesi þar sem faðir hennar
var kaupmaður. Jóns í Bæ heyrist
enn minnst bæði í Borgarfirði og á
Snæfellsnesi. Sjálf minntist Selma
æskuheimilis síns með gleði og var
auðheyrt að hún hafði átt þar góða
daga.
Selma Jónsdóttir var ekki kven-
réttindakona í þeim skilningi að hún
berðist opinberlega fyrir bættum
kjörum kvenna. En hún sýndi hvað
konur geta gert. Hún fór til útlanda
strax að loknu námi í Verzlunar-
skóla hér heima og hún lauk prófum
frá erlendum háskólum. Hún veitti
umfangsmikilli stofnun forstöðu um
áratuga skeið, hún sinnti rit- og
fræðistörfum og var fyrsta konan
sem varði doktorsritgerð við Há-
skóla íslands. Hún átti því láni að
fagna að geta alla tíð unnið starf
sem henni var hugleikið þótt auðvit-
að færi þar ekki alltaf allt eftir
hennar óskum. Hún giftist dr. Sig-
urði Péturssyni og þau áttu fallegt,
listrænt menningarheimili þar sem
gott var að koma og samhent gest-
risni ríkti.
Og nú er silfurþráðurinn slitinn,
en þráður vináttunnar slitnar ekki.
Við vissum báðar að þessi vinátta
héldist ævina á enda, vissum líka
að lífíð er flóknara og dularfyllra
en hversdagsamstur okkar hér. Þær
dularrúnir eru okkur mönnum þó
huldar og við það verðum við að
sætta okkur. En minning um góða
samferðamenn fylgir okkur áfram
á leið. Frá árunum á Þjóðminja-
safni bregður upp myndum í huga
mér af þeim sem ég kynntist þar
fyrst og allir eru horfnir: Tryggva,
Brekkan, Kristjáni, Gísla — og nú
síðast henni Selmu. Með þakklæti
minnist ég þessara ára og allra
síðari endurfunda, heyri glaðværan
hlátur, sé ljómandi bros og fram-
rétta hönd og veit með söknuði í
sinni að ekkert af þessu birtist mér
framar.
Kristín R. Thorlacius
Staðastað
Fyrir rúmum ijórum áratugum
bar fundum okkar dr. Selmu saman
í fyrsta sinn. Það var vestur í New
York-borg og það meira að segja
inni á Museum of Modem Art. Síðan
hafa leiðir okkar hvað eftir annað
legið saman og mikið vatn runnið
til sjávar á þessum árum. En það
er önnur saga og verður ekki rakin
hér. Við Þorvaldur heitinn Skúlason
vorum ekki langt undan, þegar dr.
Selma var að stíga sín fyrstu spor
við Listasafn íslands, enda má
merkja það í flestu, að hún unni
safninu' og umgekkst það af sér-
stakri natni og snyrtimennsku.
Mætti jafna tilfínningum hennar
gagnvart safninu við móðurást, svo
nátengd var hú í öllu óskabami
sínu. Allt, sem dr. Selma kom ná-
lægt, bar þes merki að farið var
nærgætnum höndum um hugðar-
efni, sem áttu rót sína í sérstakri
tillitssemi og næmum listrænum
skilningi hennar. Það er mikið og
merkilegt starf, sem liggur að baki
löngum starfsferli dr. Selmu, hvort
heldur skírskotað er til starfa henn-
ar við Listasafn íslands eða þeirra
rita, er hún lét frá sér fara. Allt
hafði það persónulegan blæ þessar-
ar merkilegu konu.
Dr. Selma Jónsdóttir varð fyrst
kvenna til að veija doktorsritgerð
við Háskóla íslands og var hún um
Flatartungufjalimar. Ramm-ís-
lenzkt efni, sem enginn hafði hreyft
við áður. Og nokkmm ámm síðar
fylgdi í kjölfarið annað rit, einnig
um íslenzka list til foma. Útgáfur
Listasafns íslands, bæði á sýninga-
skrám, hinni merku bók þess og
listaverkakortum bera einnig hand-
bragð forstjóra safnsins og em til
mikils heiðurs fyrir land og þjóð.
Allt er þetta hluti af ævistarfí dr.
Selmu, en hennar fyrsta og annað
boðorð var velferð Listasafns ís-
lands. Safnið á sífellt við ijársvelti
að etja og hefur verið svo frá fyrstu
tíð. Það hefur því eignazt minna
af listaverkum en æskilegt væri,
síðan það varð til í þeirri mynd, sem
það hefur nú. Listamönnum fjölgar
sí og æ með þjóðinni, og fleiri og
fleiri verða útundan hvað varðar
kaup á verkum til safnsins. Á stund-
um má sjá hnútukast í garð safnsins
í íjölmiðlum, einkum og sér í lagi
frá óánægðum listamönnum — en
það væri óeðlilegt ástand í því landi,
þar sem þeir létu aldrei til sín heyra
— og hefur þá tíðum dr. Selmu
verið ómaklega um kennt, en sann-
leikurinn er sá, að það gengur
kraftaverki næst, hveiju var komið
í verk með ekki meira fjármagni
en raun bar vitni, enda má full-
yrða, að embættisferill dr. Selmu
einkenndist af samvizkusemi og
þeim óvenju örugga listræna
smekk, sem var aðalsmerki þessar-
ar merku konu.
Persónulegir töfrar Selmu Jóns-
dóttur lágu ef til vill fyrst og fremst
í glaðværð hennar. Hún gat verið
hrókur alls fagnaðar og kunni vel
að vera í góðum félagsskap. Hún
var gestrisin með afbrigðum og
kunni vel að meta skemmtilegar
samverustundir. Hún var víðlesin í
listasögu og hafði afar næmt auga
fyrir listrænum eigindum bæði eldri
og yngri listaverka, nokkuð sem
áþreifanlega vantar í marga þá,
sem bera titilinn listfræðingar. Dr.
Selma átti sér sérdeilis aðlaðandi
heimili, þar sem maður hennar og
hún tóku höndum saman um
smekkvísi og hlýleik. Það er ekki
langt síðan dr. Selma minntist á
það við mig, að nú væri stutt í
það, að draumurinn rættist. Safnið
yrði flutt á næstunni í ný og glæsi-
leg húsakynni, sem sómdu vel
íslenzkri list. Þegar það væri í höfn,
myndi hún láta af störfum, enda
nálægt sjötugu. En enginnn ræður
sínum næturstað. Ég tel það til
forréttinda í þessu lífí að hafa notið
samfylgdar dr. Selmu Jónsdóttur.
Valtýr Pétursson
Þegar ég læt hugann reika til
bemskuáranna, minnist ég þess, að
í kirkjunni heima á Auðkúlu, þar
sem faðir minn messaði, héngu
uppi töflur, sem voru grafskriftir
3ifír löngu horfnu fólki. Þar vora
taldir upp kostir þess, sem í hlut
átti. Æraprýddur, hjartahreinn,
dánumaður, valmenni vora orð, sem
þar gat oft að líta.
Þegar vinir mínir deyja, verður
mér oft hugsað til þess, hvaða orð
ég mundi setja á slíka töflu til minn-
ingar um þá. Er ég hugsa um Selmu
Jónsdóttur, vinkonu mína, koma
þessi orð upp í hugann: vinföst,
hjálpsöm, glöð, gestrisin. Það var
birta og sólskin í kringum hana.
Fyrir mörgum áram, þegar hún
var að undirbua opnun Listasafns
íslands, var ég oft hjá henni. Ég
gleymi ekki umhyggju hennar fyrir
þessari ungu stofnun. Þar mátti
hvergi vera blettur eða hrakka.
Eiginlega höfðum við Selma
þekkzt ajla ævi gegnum fjölskyldur
okkar. Ég man eftir mynd, sem
amma átti, af tveimur fallegum
bömum. Þetta vora systkini Selmu,
Bjöm og Guðrún, eða Bíbí og Blaka,
eins og þau vora kölluð. En amma
mín og Helga Björnsdóttir, móðir
Selmu, vora vinkonur frá gamalli
tíð og skrifuðust á alla ævi. Þetta
var rifjað upp, þegar ég' kom á
heimili þessa góða fólks. Að vera
gestur á því heimili var að vera
Sjá einnig bls.32
Leitið og þér
munuð finna..
<0
a>
-q Jy
£*°$
Cq C? &
O .<ff
* 6?^
Stendur í nýju símaskránni, og nú er
glataða hljómplatan með hallæris-
legustu hljómsveit landsins,
Bítlavinafélaginu,
loksins fundin.

Dreifing:

FALKftNS