Morgunblaðið - 18.07.1987, Blaðsíða 13

?3*>r tlUi .81 5ÍUOAQ51AOUAJ <<3I<5AJHWJOHOH
MORGUNBLAÐH), LAUGARDAGUR 18. JÚLÍ 1987
Frá Reyðarfírði.
verksmiðjunnar skyldi fram haldið
og var svo á árunum 1983 og 1984.
Forhönnun verksmiðjunnar var lokið
í mars 1984. Stærð og gerð allra
helstu bygginga var ákveðin og þeim
valinn staður á lóð 'Verksmiðjunnar
á Mjóeyri við Reyðarfjörð. Gerð, af-
kastageta og fyrirkomulag allra véla
og tækja verksmiðjunnar var einnig
ákveðið. Á grundvelli forhönnunar
var stofnkostnaðaráætlun endur-
skoðuð og var kostnaður hennar
áætlaður 1.842 millj. króna á verð-
lagi í janúar 1984.
Óhófleg bjartsýni
Á vegum Kísilmálmvinnslunnar
fór einnig fram víðtækt mat á þróun
markaðar fyrir kísilmálm. Á árinu
1982 var leitað til bandaríska fyrir-
tækisins Chase Econometrics um
athugun á hagkvæmni kísilmálm-
verksmiðju á íslandi. Verkefnis-
sijóm iðnaðarráðuneytisins hafði
fyrr fengið breska fyrirtækið
Commodities Research Unit Ltd. til
að gera slíka athugun. Var aftur
leitað til þeirra og þeir beðnir að
endurskoða markaðsspár miðað við
breyttar efnahagslegar forsendur.
Niðurstöður beggja fyrirtækja hnigu
mjög í sömu átt: Bæði töldu að
markaður fyrir kísilmálm færi vax-
andi, verð á markaðnum myndi
ráðast af framleiðslukostnaði nýrra
verksmiðja og að verksmiðja á ís-
landi gæti framleitt á samkeppnis-
hæfu verði. Deildar meiningar voru
þegar í upphafí um áreiðanleika
bandarjsku spánna svo ekki sé fastar
að orðl kveðið. Sumir höfðu á orði
að niðurstöðumar hefðu verið pant-
aðar og tóku á þeim lítið mark. Sú
tortryggni virðist hafa átt fullan
rétt á sér, því að síðar kom á daginn
að spámar byggðust á óhóflegri
bjartsýni um verðhækkun á kísil-
málmi. Sem dæmi um það má nefna
að í aðalspá Chase var því spáð að
markaðsverð kísilmálms yrði 1.730
bandaríkjadalir/tonn á þessu ári og
í svonefndri „varfæmisspá" var gert
ráð fyrir að markaðsverð yrði 1.470
dollarar. Markaðsverð nú er allnokk-
uð undir 1300 dölum fyrir hvert tonn
kísilmálms. Ekki þarf að fara mörg-
um orðum um væntanlegt stórtap
verksmiðjunnar ef af byggingu
hennar hefði orðið á grundvelli þess-
ara markaðsspáa.
Síðan hefur verið fylgst með
markaðsþróun, bæði með öflun
skýrslna um markað fyrir kísilmálm
og athugunum á vegum RTZ og iðn-
aðarráðuneytisins. Ljóst er að
nýjustu áætlanir og spár um þróun
kísilmálmmarkaðarins næstu 10 árin
einkennast ekki af jafn óhóflegri
bjartsýni og fyrri spár. Hagkvæmni-
athuganir og arðsemisreikningar
hafa að jafnaði verið endumýjaðir
til samræmis við breytingar á helstu
forsendum.
Leitað erlendra
eignaraðila
Sverrir Hermannsson iðnaðarráð-
herra ákvað í maí 1983 að eitt af
verkefnum stóriðjunefndar yrði að
leita eftir erlendum eignaraðilum að
Kísilmálmvinnslunni hf. Æ síðan
hefur starfsemi félagsins mótast
mjög af þeirri ákvörðun. Þess var
farið á leit við framkvæmdastjóra
Kísilmálmvinnslunnar, Geir A.
Gunnlaugsson, og tvo stjómarmenn,
þá Geir H. Haarde og Axel Gíslason
að þeir störfuðu með undimefnd
Stóriðjunefndar, þeim Birgi ísleifí
Gunnarssyni, formanni Stóriðju-
nefndar og Guðmundi G. Þórarins-
syni að því máli. Síðari hluta árs
1983 vom áætlanir um byggingu
verksmiðjunnar kynntar fjölmörgum
fyrirtækjum í Ameríku, Evrópu og
Japan. Fyrri hluta árs 1984 var far-
ið til viðræðna við þau fyrirtæki er
óskað höfðu eftir frekari upplýsing-
um. Þá komu og hingað til lands
fulltrúar nokkurra fyrirtækja til
frekari viðræðna og til þess að kynna
sér aðstæður.
í maí 1984 veitti Alþingi ríkis-
stjóminni heimild til að taka ákvörð-
un um að reisa og reka kísilmálm-
verksmiðju við Reyðarfjörð og leita
samvinnu við innlenda og erlenda
aðila um eignaraðild.
í júní 1984 skipaði iðnaðarráð-
herra viðræðunefnd til að hafa með
höndum samningaumleitanir við að-
ila er áhuga hefðu á eignaraðild að
hinni fyrirhuguðu kísilmálmverk-
smiðju.
Fýrri hluta ársins var einkum
rætt við norska fyrirtækið Elkem,
bandaríska fyrirtækið Dow Coming
og austurríska fyrirtækið Voest Alp-
ine án þess að jákvæð niðurstaða
fengist.
Viðræður við RTZ
hefjast
Á miðju ári voru teknar upp að
nýju könnunarviðræður við breska
fyrirtækið Rio Tinto Zink Metals í
Bristol, en áður hafði verið rætt við
það fyrirtæki. Niðurstöður viðræðn-
anna urðu þær að fyrirtækið ákvað
að taka upp formlegar viðræður við
íslensk stjómvöld um hugsanlega
eignaraðild að Kísilmálmvinnslunni
hf.
f janúar 1986 skipaði Albert Guð-
mundsson þáverandi iðnaðarráð-
herra í nefnd þá er síðan hefur haft
með höndum samninga af hálfu ís-
lendinga við RTZ. F'ormaður nefnd-
arinnar er Birgir ísleifur Gunnars-
son. Formlegar viðræður hófust
þegar við RTZ Metals í Bristol. Tólf
viðræðufundir vom haldnir á árinu
1986 og nokkrir fundir hafa verið
haldnir á þessu ári.
Nú er málum svo háttað að hægt
er að ganga frá endanlegum samn-
ingi milli aðila með skömmum
fyrirvara. í hluthafasamningi þeim
er fyrir liggur er gert ráð fyrir að
íslenska ríkið eigi 40% hlutafjár, en
RTZ Metals og Tinto Investments
60%, en í lögum nr. 70/1982 um
kísilmálmverksmiðju á Reyðarfirði
er gert ráð fyrir að meirihluti hlutafj-
ár sé í eigu ríkisins. Ytri aðstæður
em hins vegar mjög óhagstæðar og
hafa komið í veg fyrir undirritun
samninga.
Niðurstöður arðsemisreikninga er
nú liggja fyrir sýna að á gmndvelli
tilboða í verksmiðjuna, núverandi
verðs á aðföngum og markaðsverðs
á kísilmálmi er arðsemi verksmiðj-
unnar eftir sköttun rúm 8%. Hefur
þá verið gert ráð fyrir að heildar-
kostnaður verksmiðjunnar verði
tæplega 100 millj. dala og að vegið
meðalverð á kísilmálmi sé nú um
1.300 dalir á tonn.
Óviðunandi arðsemi
Arðsemin nú telst ekki viðunandi,
enda er hún allvemlega lægri en
þegar hún var metin á árinu 1985,
en þeir útreikningar vom lagðir til
gmndvallar er viðræður við RTZ
hófust í byijun þessa árs. Miðað
hefur verið við að arðsemi eftir
sköttun væri minnst 10% til þess að
ráðlegt væri talið að ráðast í bygg-
ingu verksmiðjunnar. Meginorsakir
þessarar breyttu niðurstöðu á mati
á hagkvæmni verksmiðjunnar má
rekja til þriggja þátta. í fyrsta lagi
gengisfalls bandaríkjadals gagnvart
helstu gjaldmiðlum í Evrópu og þar
af leiðandi hækkunar á aðföngnm
til byggingar og reksturs. í öðm
lagi hækkunar á innlendum bygg-
ingarkostnaði, mældum í banda-
ríkjadölum. Síðasta atriðið, en ekki
það veigaminnsta er að verð á kísil-
málmi hefur haldist óbreytt og
jafnvel lækkað í bandaríkjadölum.
Samanlagt gera þessir þrír þættir
það að verkum að áætluð rekstraraf-
koma verksmiðjunnar hefur versnað
um allt að 30 millj. bandaríkjadala
á þeim tíma sem samningaviðræður
hafa staðið yfír við Rio Tinto Zink
Metals.
Af ofansögðu er ljóst að arðsemi
er ófullnægjandi miðað við núver-
andi aðstæður. Þrátt fyrir þetta em
báðir samningsaðilar sammála um
að vinna áfram að verkefninu og
leita leiða til þess að lækka stofn-
kostnað verksmiðjunnar og kanna
frekar aðrar leiðir til að auka arð-
semi fjárfestingarinnar. I skýrslu
iðnaðarráðherra um stöðu samninga
við RTZ Metals til Alþingis er gefin
var út í febrúar, segir að ekki sé
loku fyrir það skotið að verð á kísil-
málmi hækki á næstu mánuðum
þannig að afkomuhorfur verksmiðj-
unnar batni. Ekki em allir svo
bjartsýnir.
„Fyrirtækjaleikur“
stjórnmálamanna ?
Hvað sem segja má um stöðu
samningaviðræðna em margir efins
um hlutverk ríkisvaldins í stóriðju-
rekstri. Þessir menn segja að
bygging stórfyrirtækja sé nokkuð
sem ríkið eigi að halda sig fjarri,
enda séu stjómmálamenn þess á
engan hátt hæfari en aðrir til að
taka ákvarðanir um slík mál. Þeir
standi í áhættusömum „fyrirtæiqa-
leik“ á kostnað almennings. -
Aukinheldur fari þeir óravegu út
fyrir hlutverk sitt með þátttöku í
samningaviðræðum af þessu tagi,
því hlutverk þeirra sé að setja al-
menn lög en ekki standa í verk-
smiðjurekstri. Sjónarmið þetta á rétt
á sér, ekki síst vegna þess að reynsla
íslendinga af ríkisreknum fyrirtækj-
um er alls ekki jafngóð og efni hafa
staðið til. Nægir þar að benda á
rekstur Jámblendiverksmiðjunnar
og Steinullarverksmiðjunnar. Vart
hefur vakað fyrir stjómmálamönn-
um að reisa verksmiðjur er yrðu
baggi á þjóðarbúinu er ákvarðanir
um byggingu þeirra voru teknar
þótt svo óhönduglega tækist til.
Margir hafa orðið til að gagnrýna
undirbúning að byggingu kísilmálm-
verksmiðju á Reyðarfírði, jafnt innan
þings sem utan, svo sem sjá má af
tilvitnunum að ofan. Við blasir að
staðarval verksmiðjunnar var ekki
byggt á hagkvæmnissjónarmiðum,
heldur var þar um pólitíska ákvörðun
Hjörleifs Guttormssonar að ræða.
Þá fínnast mörgum þau ummæli
Hjörleifs er vitnað var í að ofan um
að verksmiðjan myndi skila meiri
þjóðhagslegri arðsemi en beinni arð-
semi, dularfull í hæsta máta.
Einnig var það gagnrýnt að ekki
skyldi kannað hvort hagkvæmara
væri að stækka verksmiðjuna á
Grundartanga en byggja verksmiðju
frá grunni á Reyðarfirði. Sú gagn-
rýni fellur þó um sjálfa sig, þar eð
Elkem, hinn erlendi eignaraðili verk-
smiðjunnar, var ekki reiðubúinn að
taka þátt í slíkum framkvæmdum.
Hvað sem þessu líður eru flestir
sammála um að ef frumvarp til laga
um Kísilmálmverksmiðju hefði verið
samþykkt óbreytt árið 1982 hefði
verksmiðjan verið rekin með
stórtapi. Bygging hennar hefði því
orðið áfall fyrir þjóðarbúið og minn-
isvarði um óæskileg afskipti stjórn-
málamanna að stóriðjumálum.
Bjart framundan ?
Enn eru margir svartsýnir á að
rekstur kísilmálmverksmiðju hér-
lendis geti borið sig, þótt viðræðu-
nefndir iðnaðarráðherra og RTZ
Metals ráðgeri að endurskoða stöðu
mála í árslok. I breska blaðinu Met-
al Bulletin s.l. haust (9. september
1986) birtist grein þar sem fjallað
var um sölu- og markaðsmál fyrir
kísilmálm. Greinin gefur ekki mikið
tilefni til bjartsýni, en hún er byggð
á erindi tveggja Norðmanna, Ames-
en og Myhre frá Elkem. í spá fyrir
næstu fimm ár er gert ráð fyrir að
heildarframleiðsla verði 90% af há-
marki. Á árinu 1985 var framboðið
í hinum vestræna heimi um 622
þús. tonn en eftirspumin að með-
töldum útflutningi til austantjalds-
landanna var 480 þús. tonn. Því er
spáð að á árinu 1991 hafi framboð-
ið aukist upp í 812 þús. tonn, en
eftirspumin aukist aðeins í 570 þús.
tonn. Ef spáin reynist rétt mun þessi
munur á framboði og eftirspum
koma fram sem verðlækkun á kísil-
málmi og dregur það að sjálfsögðu
úr hagnaðarmöguleikum verksmiðju
á Reyðarfirði, hvað svo sem segja
má um framtíð orkufreks iðnaðar
af öðru tagi hérlendis.
Á næstu áratugum stefnir í raf-
orkuskort í heiminum. Ef til vill
vænkast þá hagur þeirra er bundið
hafa vonir við stóriðju á íslandi.
Línurit er sýnir annars vegar spár Chase Econometrics firá 1982 um verðþróun á kísilmálmi 1982-1995
og hins vegar raunverulegt verð á tímabilinu 1982 -1985. ( Heimildir:Skýrsla stjórnar KÍsilmálmvinnsl-
unnar h.f. er út kom í janúar 1983 og Skýrsla iðnaðarráðherra til Alþingis um stöðu samninga við RTZ
_ Metals um kísilmálmverksmiðju á Reyðarfírði, frá febrúar 1987.)