Morgunblaðið - 18.07.1987, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. JÚLÍ 1987
Alexander Fleming
og Winston Churchill
__________Mynt_____________
Ragnar Borg
Á myntsafni Seðlabankans og
Þjóðminjasafnsins er breskur
crown-peningur frá 1965. Peningur
þessi var sleginn til minningar um
þann mikla mann, sir Winston
Spencer Churchill.
Af Churchill fara óteljandi sögur
og um hann hefur verið ritaður
flöldi bóka í mörgum löndum. Sjálf-
ur ritaði hann mikið og ég minnist
þess hvílíkt dálæti faðir minn hafði
á honum og bókum hans. Oft hefi
ég sagt frá því, að einn lítill pening-
ur getur sagt merka sögu. Peningur
með mynd af sir Winston gæti auð-
vitað sagt ótal margar, en hér er
ein þeirra:
Saga vor hefst, er enskur dreng-
ur heimsækir sveitahérað í Skot-
landi. Hann leggur til sunds í einu
vatnanna, en fær krampa á sund-
inu, spölkom frá landi. Hann hrópar
á hjálp, og ungur bóndasonur, sem
er við vinnu skammt frá, heyrir
hrópin. Sá hleypur til, stingur sér
til sunds, dröslar unga Englend-
ingnum á land og lífgar hann við.
Englendingurinn hressist fljótt og
að afloknu leyfi sínu þama nyrðra
snýr hann aftur til Lundúna. Mörg
ár líða áður en drengimir hittast
aftur. Þá var það, að borgardreng-
urinn kemur norðureftir, og spyrst
fyrir um áhugamál sveitadrengsins
og framtíðaráætlanir. Áhugamálið
var læknisfræði og frá því var geng-
ið, að fjölskylda Lundúnadrengsins
kostaði námið í þakklætisskyni fyr-
ir björgunina. Tíminn líður. Læknis-
fræðin heillar og ungi Skotinn tekur
glæsilegt próf. Helgar sig svo
vísindastarfsemi innan læknisfræð-
innar. Árið 1928 uppgötvar hann
penisillin á rannsóknarstofu sinni.
Meðal, sem síðar hefir bjargað millj-
ónum mannslífa. Sveitadrengurinn
var nefnilega enginn annar en Dr.
Alexander Fieming.
Lundúnadrengurinn fór ungur að
hafa afskipti af stjómmálum. Vetur
einn, er hann er á ferðalagi um
Austurlönd nær, veikist hann hast-
arlega af lungnabólgu. Er þá gripið
til lyfsins, sem nýlega var upp-
Crown-peningur til minningar
um Sir Winston Churchill frá
1965.
HftmEÍM œdID
Umsjónarmaður Gisli Jónsson 396. þáttur
Halldór Kristjánsson frá
Kirkjubóli hefur sem fyrri dag-
inn nokkuð til málanna að
leggja. Hann segir í bréfi til mín:
„Allar stundir góðar.
Eg heyrði talað um radarstöð
á Stigahlíð vestra. Enda þótt ég
sé lítt fróður um þá byggingu
held ég mig vita að henni sé
ætlaður staður uppi á fjallinu
en ekki í hlíðum þess. Og þá er
hún á Stiga en ekki Stigahlíð.
Fjallið heitir Stigi eða fullu
nafni Stigagnúpur. Vera má að
það sé sjaldan nefnt svo í seinni
tíð, þar sem oftar mun vera tal-
að um hlíðina en fjallið sjálft.
Það getur þó ekki breytt því að
hlíðin verði fjallið allt. Fjöll hafa
hlíðar en em meira en þær einar.
Ég segi og skrifa stjómarvöld
en ekki stjómvöld. Dæmi em
þess að því hafi verið breytt fyr-
ir mér þegar orð mín komast á
prent. Því kann ég illa.
Mér er ljóst að fyrir nokkmm
ámm var deilt um það á Alþingi
hvort segja skyldi heyrnleysi eða
heymarleysi. Þeir urðu í meiri-
hluta sem vildu tala um heym-
leysingjaskóla. Hér finnst mér
að tilfinning fyrir hrynjandi
málsins megi koma til. Bemm
saman tvö dæmi:
Stjórnskrá heymskertra
stjórnvalda eða stjórnarskrá
heyrnarskertra stjórnarvalda.
Ég hygg að seinna dæmið
muni verða þjálla og þíðara í
flestra munni. Hitt minnir mig
á það sem Sigurður Kristófer
nefndi hröngl og hrynbijóta í
bók sinni um hrynjandi íslenskr-
ar tungu.
Það hefur lengi verið talað
um stjórnarskrá, stjórnarbót,
stjórnarhætti, stjórnarfar. Em
þá nokkrir meinbugir á því að
tala um stjórnarvöld?
Hér leita ég úrskurðar.
Staðar numið að sinni en
þætti gott að mega eiga þig að.
Lifðu heill.“
★
Ég þakka Halldóri þetta snöf-
urlega og vel stflaða bréf. Feginn
vil ég eiga hann og aðra góða
bréfritara að. Ég kann ekkert
til málanna að leggja um stað-
hætti og örnefni fyrir vestan.
Þar er hann mörgum sinnum
kunnugri en ég. En þar sem
hann leitar beins úrskurðar um
orðið stjórnarvöld, þá er þar
skjótt til að taka: Á því em eng-
ir meinbugir nema síður sé.
Stjómarvald virðist reyndar
vera miklu eldra í máli okkar
en stjómvald. Hið fyrmefnda
orðið hefur tvenns konar merk-
ingu, mismunandi huglæga. í
sem skemmstu máli merkir það
annaðhvort vald hinna æðstu
stjómenda eða sjálfa handhafa
þess. Bæði stjómarvald og
stjórnarveldi er þekkt úr fom-
bókmenntum, en stjórnvald
ekki. I Byskupasögum er frá
því greint hvemig Þorlákur helgi
Þórhallsson neytti þess sijóra-
arvalds (stjómarveldis) er
„honum var af guði gefið í vígslu
sinni". I Blöndalsorðabók er orð-
ið stjórnarvald einnig tilfært í
fleirtölunni stjóraarvöld og þýtt
á dönsku með „Regering(en);
Autoriteter(ne)“. í sömu orða-
bók er einnig greind orðmyndin
stjórnvald, aðeins í eintölu, og
þýtt á dönsku með „Statsmagt".
Ég skil því vel að Halldór
Kristjánsson kunni því illa að
misvitrir menn „leiðrétti“ mál
hans með því að breyta stjórn-
arvöld í stjóravöld, enda þótt
síðari orðmyndin hafi um sinn
orðið algengari í kerfís- og
fréttamáli.
★
Það helgast svo auðvitað af
smekk og venju hvort við temj-
um okkur laust samsett orð
(eignarfallssamsetningar) eða
fast samsett orð (stofnsam-
setningar). Stjórnarvald og
heyrnarleysi eru dæmi um fyrri
flokkinn, stjórnvald og heyra-
leysi um hinn síðari. Ég er
reyndar ekki sáttur við að flokka
þetta undir það sem Sigurður
Kristófer Pétursson kallaði
hröngl og hrynbrot í sínu mikla
verki um hrynjandi íslenskrar
tungu.
Um þetta efni, laust eða fast
samsett orð, hef ég fjallað mjög
ýtarlega, einkum í þáttum
289—293, og þá með góðri hjálp
Baldurs Jónssonar prófessors
sem ég lít á sem sérfræðing í
þessu efni. Hér verðum við að
fara með mikiili gát og forðast
einstrengingsskap. Til þess að
stytta mál mitt um þetta mikla
efni vitna ég til tveggja máls-
greina Baldurs Jónssonar, þeirra
sem ég tók á sínum tíma upp í
291. þætti:
„Ekki verður annað séð en
báðar samsetningaraðferðirnar
séu góðar og gildar og svo hafi
verið frá fomu fari." Og: „Mér
er ekki fyllilega ljóst, og ég veit
ekki til að fullkannað sé, hvaða
regla gildir eða hvort unnt er
að gefa nokkra reglu um þessi
atriði."
En svo að umsjónarmaður
taki aðeins eitt dæmi úr bréfi
Halldórs Kristjánssonar, þá þyk-
ir honum fara betur að tala um
heymarskert fólk en heymskert,
og kemur þá líklega til hversu
mörg örðug samhljóð fara í einni
röð í samsetningunni heyra-
skertur.
★
Salómon sunnan sendir mér
bréf eftir langa þögn og þar með
klausu af baksíðu þessa blaðs
12. júlí sl. Leturbreytinar em frá
Salómon:
„Heyskapur er víða langt á
veg kominn og sums staðar á
landinu er honum lokið. Hey-
skaparhorfur eru ágætar og
heyjað hefur verið fyrr en venjan
er.
Jónas Jónsson búnaðarmála-
stjóri sagði... að heyskapur
hefði gengið best um sunnanvert
landið. Þurrkar hefðu dregið úr
sprettu á öllu landinu. Á Norð-
ur- og Austurlandi áttu bændur
við þurrk að etja lengi vel
framan af sumri, en á Vestur-
landi og jafinvel á Vestijörðum
hafa þurrkar jaftivel háð sprett-
unni...“
Salómon biður mig að spytja
lesendur hvort þeim þyki ekki
neitt athugavert við málfar þess-
arar fréttaklausu, og klykkir
síðan út með þessari vísu:
Þegar heyið er komið í hlöðu,
eru horfur til öflunar töðu
glansandi góðar, -
nema gauðir og slóðar
eins og vant er í vonlausri stöðu.
Dr. Alexander Fleming
götvað og flugvél send með nokkra
skammta til sjúklingsins. Meðalið
virkaði á nokkrum klukkutímum.
Nú hafði Alexander Fleming í ann-
að sinn bjargað Winston Churchill
frá bráðum bana.
Án efa eru til margir minnispenn-
ingar um Alexander Fleming, en
ég minnist þess ekki að hafa rekist
á neinn þeirra. Sjálfsagt eru þó til
minnispeningar um hann meðal
íslenskra lækna.
Það voru slegin 19.640.000 ein-
tök úr nikkel af peningi Churchills.
Hvert eintak hefir sjálfsagt sína
sögu, en mér er til efs að margir
kunni þá sögu, sem hér var sögð.
Sérréttir laugardagskvöld:
Piparsteikarsúpa.
Fiskur með Tofu (soyabaunamauk) og
ostrusósu.
Verið velkomin.
Kínverska veitinga- og tehúsið Sjanghæ,
Laugavegi 28b. Sími: 16513.