Morgunblaðið - 16.01.1988, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JANÚAR 1988
Borginni stj órn-
að með valdboði
eftir Ingibjörgu
Sólrúnu Gísladóttur
„Það er fátt eins aumkunar-
vert eins og menn sem í orði
kveðnu vUja báknið burt, en á
borði gera þeir báknið að ókleif-
um múr andspænis borgarbúum.
í skjóli múrsins sitja þeir svo
og leika sér að valdinu eins og
barn sem hefur komist yfir leik-
fang sem það er staðráðið í að
deila ekki með neinum."
Allt frá því borgarstjóm sam-
þykkti þann 1. október sl. að heija
byggingu ráðhúss í norðvestur-
homi Tjamarinnar hafa staðið
látiausar deilur um þá ákvörðun.
Þær hafa átt sér stað á fundum
borgarstjómar, borgarráðs, Al-
þingis og skipulagsstjómar ríkis-
ins, f fjölmíðlum og samkvæmum,
á mannamótum og biðstofum og í
flestum þeim umræðum sem eiga
sér stað þegar maður hittir mann.
Hafa fá borgarmál, ef nokkur,
hlotið jafn mikla og almenn at-
hygli á undanfömum ámm.
í ljósi þess að almenningur lætur
sig mál þetta miklu varða er það
mjög dapurleg staðreynd, að sjálf-
stæðismenn í borgarstjóm virðast
staðráðnir í að láta skoðanir meiri-
hluta borgarbúa sem vind um
eyrun þjóta. Þeir hafa, hvar sem
því verður við komið, túlkað lög
og reglugerðir eins þröngt og þeim
er nokkur kostur, með það fyrir
augum að takmarka rétt aJlra sem
utan borgarstjómar standa til
áhrifa á gang borgarmála. Með
því að beita meirihlutavaldi sínu
af fullkomnu skeytingarleysi, ætla
þeir að troða upp á borgarbúa
milljarðkróna mannvirici á við-
kvæmasta stað í borginni. Þetta
gera þeir þrátt fyrir að þeir hafí
ekki mrnnst einu orði á ráðhús í
bláu bókinni sem þeir gáfu út fyr-
ir kosningar, hvað þá í kosninga-
yfírlýsingum, greinum eða
loforðalistanum sem þeir birtu í
Morgunblaðinu. Þetta gera þeir í
þeirri vissu þess sem valdið hefur,
að þegar upp verði staðið muni
fólkið kyssa vöndinn.
Réttur borgarbúa
Deilumar um ráðhúsið snúast
að mínu mati aðallega um tvennL
í fyrsta lagi um það hvort byggja
eigí ráðhús út í Tjömina, og í öðru
lagi um það hvort sá réttur sem
borgarbúum er tryggður í skipu-
lagslögum og reglugerð hafi verið
virtur.
Þessí réttur er að mínu mati
mjög ótvíraeður. Þegar uniúð er
deiliskipulag eiga borgaryfirvöld
að gera uppdrátt sem sýnir m.a.
lóðamörk, staðsetningu bygginga,
stærð þeirra og hæð. Þegar um
er að ræða nýtt skipulag í þegar
byggðu hverfí eiga þau að augiýsa
uppdráttinn með formlegum hætti,
hann á að hanga uppi almenningi
til kynningar í ákveðinn tíma og
gefa á fólki tækifæri til að gera
athugasemdir við hann innan til-
tekins frests. Uppdrátturinn öðlast
svo gildi með staðfestingu félags-
málaráðherra.
Ég fullyrði að skipulag ráðhúss-
lóðar hefur ekki fengið þá form-
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
legu meðhöndlun sem iög og
regiugerð kveða á um. Gegn þess-
ari fullyrðingu minni hafa borgar-
fulltrúar Sjálfstæðisflokks,
borgarsijóri og ýmsir embættis-
menn hans beitt tvenns konar
rökum. I fyrsta lagi segja þeir að
samkvæmt skipuiagslögum beri
þeim engin skylda_ til að ráðfæra
sig við borgarbúa. Í öðru lagi segja
þeir að ráðhúslóð hafí verið hluti
af augiýstri deiliskipulagstillögu
Kvosarinnar og þvi hafí þeir í raun
gefíð borgarbúum kost á að tjá sig.
Eitt skal yfir alla ganga
Um fyrri rökin er það að segja
að skipulagsreglugerð, sem félags-
málaráðherra setti árið 1985, tekur
af öll tvímæli um þetta atriði. Þessi
regiugerð var sett öllum til eftir-
brejdni, líka borgaryfírvöldum.
Efíst sjálfstæðismenn um ágæti
þessarar reglugerðar eiga þeir að
láta á hana reyna með öðrum
hætti en þeim, að réttur borgarbúa
sé fyrir borð borinn. Sjálfstæðis-
menn í borgarstjórn eiga ekki bara
að ganga erinda sijómvaldsins
heldur eru þeir þangað kosnir tfl
að gæta hagsmuna borgarbúa. Það
er fátt eins aumkunarvert eins og
menn sem í orði kveðnu vflja bákn-
ið burt, en á borði gera þeir báknið
að ókleifum múr andspærús borg-
arbúum. I skjóli múrsins sitja þeir
svo og ieika sér að valdinu eíns
og bam sem hefur komist yfír leflc-
fang sem það er staðráðið í að
defla ekki með neinum.
Tilbúin réttlæting-
Síðari rökin standast engan veg-
inn því í Kvosartillögunni er ekki
orð að fínna um lóðarstærð ráð-
hússins. Ekki er heldur orð að finna
um bílastæði á lóðinni né aðkomu
að þeim. Þegar þess er gætt að
tillaga að Kvosarskipuiagi var aug-
lýst og hékk uppi almenningi tál
kynningar frá 4. febrúar til 1. apríl
1987, en niðurstöður úr samkeppni
um ráðhús lágu ekki fyrir fyrr en
þann 12. júní 1987, þá er þetta
ofur eðlilegt. Þegar Kvosartillagan
var auglýst voru sjálfstæðismenn
íslensk matyæli
og neytandinn
eftir Margréti
Þorvaldsdóttur
„Þið neytendur eruð besta mat-
vælaeftirlitið," sagði forsvarsmað-
ur heilbrigðiseftirlits, er hann eitt
sinn var spurður um opinbert eftir-
lit með framleiðslu og sölu
matvæla hér á landi. — Það er
ykkar að veita aðhald, þið eigið
ekki að taka við svikinni vöru
möglunarlausL — Margir hafa tek-
ið undir þessi snjöilu orð, enda vilja
menn gjaman trúa því að ástand
í meðferð matvæla væri mun betra
en það er nú, væru íslenskir neyt-
endur ekki svona fádæma áhuga-
iausir og tómlátir þegar þeim hefur
verið seld svikin eða skemmd mat-
væli.
Reynsla neytenda er talsvert
önnur. Viðbrögð framleiðanda
gagnvart neytendum sem kvarta
vegna svikinnar matvöru komu
mjög vel í ljós um áramótin þegar
kvartað var vegna kaupa á þráum,
þ.e. „sviknum jólamat". Mönnum
beinlínis „sáma ummæiin", (Mbl.
5. jan.). Menn verða einfaldlega
sárreiðir. — Að neytendur skuli
voga sér að bera fram kvartanir
og það á opinberum vettvangi! —
Þessi viðbrögð þekkja neytendur
vel enda er lítið með slíkar kvartan-
ir gert, þess vegna kvarta fáir.
Hér á landi hefur áhersla verið
lögð á hið svokallaða „innra eftir-
lit“, þ.e. að framleiðendur hafa
eftirlit með sjálfum sér. Sú stefna
gerir stöðu neytenda nánast von-
lausa. Það kemur best fram þegar
neytendur verða fyrir því að kaupa
óneysluhæf matvæli, — þau eru á
ábyrgð hans sjálfs. Beri neytendur
fram kvartanir þá er það fellt und-
ir öskammfeilni, en kvarti þeir
ekki eru þeir sakaðir um áhuga-
leysi og kæruleysi í eigin málum.
Það eru ekki mörg vestræn lönd
önnur sem ieggja ábyrgð eftirlits
á herðar neytenda á sama hátt og
gert er hér. Enda er flestum ljóst
hve óraunhæft það er, þar sem
neytendum er illmögulegt að fylgja
kvörtunum eftir.
Þess má geta í sambandi við
kvörtun greinarhöfiindar vegna
„svikins jólamatar", að kvörtun var
komið á framfæri strax eftir jól, í
versluninni þar sem kjötið var
keypt. Sambandsleysi innan fyrir-
tækisins virtist koma í veg fyrir
að kvörtunin færi lengra. Svo virkt
reyndist „innra eftirlitið". Það kom
aidrei til umræðu að senda af-
ganga af jólamatnum til sýnatöku,
enda fóru þeir sömu leið og fjalla-
lambið, „á haugana".
Á „haugunum" endar einnig
talsvert magn af áleggi þessar vik-
umar, áleggi sem ekki virðist hafa
neitt geymsluþol. Það er rétt sem
slegið var fram í grein í síðasta
Neytendablaði, að neytendur læði
skemmdu áleggi frekar í ruslaföt-
una en að standa í stríði við
kaupmanninn, enda er sökin ekki
alltaf hans. Það væri reyndar hægt
að krefjast rannsóknar á áleggs-
framleiðslunni. En fyrir neytendur
kæmi sennilega lítið út úr slíkri
rannsókn, þar sem rannsókn og
eftirlitið er í höndum sömu aðila
og framleiða vöruna. Það er ekki
líklegt að framleiðandinn teldi sig
hafa hag af því, að láta neytendum
í hendur niðurstöður rannsókna
varhugaverðra matvæla. Þannig
að þetta „innra eftirlit" er í raun
óvirkt gagnvart neytendum.
Þeim sem verða fyrir því að
kaupa varasama matvöru mætir
engin sérstök vinsemd þegar þeir
bera fram kvartanir. Einn viðmæl-
andi minn, nejúandi, sagðist eiga
erfitt með að sætta sig við að vera
meðhöndlaður sem sakamaður
þegar hann bæri fram kvartanir.
Þær athugasemdir sem neytendur
fá oftast að heyra við slflcar að-
stæður eru þær, að matvaran hafí
ekki verið geymd við rétt hitastig,
eða þá að neytandinn hefði átt að
lesa betur dagsetningamar á um-
búðunum.
Dagsetningar á umbúðum mat-
væla eru oft mjög villandi og virðist
þar ekki fylgt neinum ákveðnum
reglum. Þær segja neytendum lítið
um framleiðsludag vörunnar. Á
umbúðir er annað hvort stimplaður
pökkunardagur eða síðasti sölu-
dagur. Þar er e.t.v. komin skýring
á þv! hvers vegna matvara helst
oft ekki óskemmd fram á síðasta
söludag.
Svo tekið sé dæmi: Ekki veit ég
hvað komið hefur fyrir appelsínu-
safann sem keyptur var nú fyrir
áramót. Dagstimpillinn gaf til
kynna að safínn hefði geymsluþol
til 14. janúar. Þegar gæða átti sér
á innihaldinu nú 6. janúar rann
úr femunni stór myglukökkur.
Fyrir nokkru var keypt hakkað
nautakjöt í einni stærstu matvöru-
verslun bæjarins. Kjötið stóð í
kæli óinnpakkað í 12 tíma og
breytti ekki um lit eins og eðlilegt
hefði verið, heldur hélst það fallega
rautt. Það var síðan geymt í kæli
í 5 daga og breytti ekki liL
Þar sem þessi litur gat þýtt að
hakkið væri blandað saltpétri var
hringt til Heilbrigðiseftirlits
Reykjavíkur og síðan til Hollustu-
vemdar með rannsókn og vísaði
hvor á annan. Þar sem engar slíkar
rannsóknir voru fyrirhugaðar, en
saltpétursrannsóknir eru dýrar,
fékkst kjötið rannsakað með öðru
á Rannsóknastofu landbúnaðarins.
Kjötið reyndist innihalda saltpétur
en ekki yfír hættumörkum. Sam-
kvæmt reglugerð má ekki setja
saltpétur í kjöt, hakkað kjöt eða
kjötfars eða annað slíkt kjötmeti
sem haft er á boðstólum sem nýtt.
íslenskir neytendur eru í rejmd
gjörsamlega óvarðir, bæði gagn-
vart óvönduðum matvælum og
íblöndun allskyns efna í mat, þvi
hér viðgengst nánast hvað sem er.
Hver fylgist með efnainnihaldi inn-
fluttra matvæla eins og kökum og
grautum sem stannda hér í hillum
verslana mánuðum saman? Minnis-
stæð er saga sem sögð var í verslun
þar sem á boðstólum voru danskir
grautar. Þeir voru komnir marga
mánuði fram yfir síðasta söludag.
Kvartanir leiddu til þess að inn-
flytjandinn var kvaddur á staðinn.
Hann kvað mistök hafa orðið hjá
danska fyrirtækinu, síðasti sölu-
dagur hafí átt að vera framleiðslu-
dagur og svo var vörunni gefínn
nýr dagstimpill!
Staða verslunareigenda gagn-
vart slíkri sölumennsku er óljós á
Margrét Þorvaldsdóttir
„íslenskir neytendur
eru í reynd gjörsam-
lega óvarðir, bæði
gagnvart óvönduðum
matvælum og íblöndun
allskyns efna í mat, því
hér viðgengst nánast
hvað sem er.“
meðan engin lög ná yfír innflutn-
inginn — en neytendur eru þar
gjörsamlega óvarðir.
Opinbert eftiriit með framleiðslu
og meðferð matvæla er víða um
lönd mjög strangt, það hefur verið
gert af illri nauðsyn — neytendum
til vamar. Reglur um gerð og
meðferð matvæla þurfa að sjálf-
sögðu að vera mjög strangar, enda
er heilbrigði neytenda stefnt í
hættu ef mistök verða í framleiðsl-
unni. Það nægir því ekki að treysta
á „innra eftirlit" fyrirtækjanna
sjálfra. Gagnvart neytendum þá
er það ekki virkt.
Taka verður tillit til fleiri mikil-
vægra þátta þegar metið er öryggi
„sjálfseftirlitsins" fyrir neytendur.
Á síðustu árum hafa orðið miklar
breytingar í matvælaframleiðsl-
unni. Nú er framleitt mun meira
af tilbúnum og hálftilbúnum mat-
vömm en áður var gert. Markaður
er fyrir þessar vörur, þar sem úti-
vinnandi fólk hefur lítinn tíma til
matargerðar. Það treystir á gæði
tilbúinnar matvöru, t.d. fyrir skóla-
böm þar sem ekki er boðið upp á
heitar skólamáltíðir í skólum hér
í þéttbýlinu.
í þessar matvörur er notað mun
meira af íblöndunarefnum en áður
var gert. Þetta eru litarefni, bragð-
efni, bindiefni, mygluvamarefni,
þráavamarefni og rotvamarefni
o.fl. Þessi efni hafa þann tilgang
að gera matvöruna lystugri, gimi-
legri og auka geymsluþolið. Flest
eru þessi efni skaðlaus neytendum
séu þau notuð rétt og í hæfilegu
magni, þó er ofnæmi eða óþol gegn
mörgum þeirra vaxandi vandamál.
Eki séu sum þessara efna eins og
rotvamarefni (saltpétur) notað I
of mfldu magni getur það um-
breyst í krabbameinsvalda.
Skaðlegir gerlar, hættulegir
heílsu manná, hafa einnig tilhneig-
ingu til að komast inn í matvælin,
bæði í framleiðslu þeirra og við
matargerð. í því sambandi má
minna á hinar mörgu salmonellu-
sýkingar sem komið hafa upp hér
á landi að undanfömu.
Röng notkun sterkra hreinsiefna
í matvælaiðnaði getur ekki síður
verið afdrifarík fyrir neytendur,
komist þau í matvælin. Það er Ld.
ekki traustvekjandi að koma inn í
matvöruverslun eins og fískverslun
þar sem loftið er mettað klór.
Þar sem opinbert eftirlit er í
lágmarki hér á landi og neytendur
verða að treysta á „innra eftirlit-
ið“, verður að gera þá kröfu að
þeir sem við matvæli starfa hafí
grunnþekkingu á meðferð hinna
margvíslegu efna sem notuð eru
við matvælaframleiðslu. Það er því
nauðsynlegt að þeim, sem við mat-
vælaiðnað starfa eða við sölu
matvæla, verði gert skylt að sækja
námskeið, þar sem veitt er kennsla
um eiginleika íblöndunarefna í
matvælaiðnaði og skaðsemi hættu-
legra efna og gerla fyrir heilsu
neytenda.
Námskeið þessi ættu að vera
skipulögð og undir stjóm sérfræð-
inga í efna- og gerlafræðum. Þau
ætti að vera auðvelt að setja upp
á sama hátt og námskeið Stjómun-
arfélagsins. Prófskírteini frá
slíkum námskeiðum ættu að veita
þátttakendum góða umbun í laun-
um.
Þar sem ekki er fyrirsjáanlegt
að áhugi ráðamanna muni í náinni
framtíð aukast fyrir nauðsyn
heitra skólamáltíða fyrir böm í
skólum munu foreldrar og aðrir
neytendur verða að treysta á gæði
tilbúinna matvæla. En þá verður
að tryggja neytendum betur viðun-
andi eftirlit með framleiðslu og
innflutningi matvæla. Neytendur
verða að geta treyst því að matvæl-
in séu hollustuvara. Á þann hátt
verður best stuðlað að heilbrigði
íslenskra neytenda.
Höfundur sér um þáttinn „Rétt
dagsins “ í Morgunblaðinu.