Morgunblaðið - 20.01.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. JANÚAR 1988
+
Jón Leifs
og orgelkonzertinn
eftir Hjálmar H. Ragnarsson
í kvöld verða haldnir í Stokkhólmi tónleikar þar
sem flutt verður eitt það stórbrotnasta tónverk sem
Islendingur hefur nokkurn tímann skapað. Það er
Konzert fyrir orgel oghljómsveit op. 7 eftir Jón
Leifs. Þessi viðburður er enn merkilegri fyrir þá
staðreynd, að þetta tónverk hefur ekki heyrst í
nærri hálfa öld eða frá því að Jón Leifs stjórnaði
því sjálfur á sögulegum tónleikum í Berlín þann
10. mars 1941. Að þessu sinni er það Fílharmonían
í Stokkhólmi sem leikur konsertinn undir stjóm
Andrew Litton. Ungur sænskur orgelsnillingur,
Gunnar Idenstam, leikur á orgelið.
Jón Leifs. Myndin er frá 1921, árinu sem hann lauk námi í Leipzig
Jón Leifs er fyrst og
fremst kunnur á meðal
íslensku þjóðarinnar
fyrir störf sín að félags-
málum listamanna,
enda var hann hér
brautryðjandi á því
sviði. íslendingar hafa hins vegar
forsmáð tónsmíðar Jóns og telst
það til undantekninga ef verk hans
heyrast á opinberum vettvangi.
Mörg tónverka Jóns hafa aldrei
verið flutt og önnur aðeins einu
sinni eða tvisvar.
Ástæður þessa eru eflaust ýms-
ar en líklega kemur helst tvennt
til. Annars vegar má ætla, að
tónsmíðar Jóns hafi goldið fyrir
það hversu umdeild persóna hann
varð fyrir störf sín að félagsmálum
listamanna, en vegna smæðar
samfélagsins hafa íslendingar oft
átt einkar erfítt með að greina á
milli persónunnar, sem gerir verk-
in, og verkanna sjálfra. Þá er ljóst,
að tónsmíðar Jóns féllu ekki að
þeim frekar íhaldssama smekk á
tónlist, sem var ríkjandi hér á landi
fyrr á árum. Til þess var tónlist
Jóns of óvenjuleg og áheyrendur
áttu erfítt með að setja hana í
samhengi við þá meginstrauma
sem ríktu þá í tónlist.
Það er hins vegar ýmislegt sem
bendir til þess að á síðustu árum
hafí alls kyns kreddufesta í tónlist
verið á hröðu undanhaldi og að
virðing fyrir utangarðslist sé að
aukast. Þessi þróun og eins það,
að ekki ríkja lengur deilur um per-
sónu Jóns, hafa leitt til þess að
áhugi á tónlist hans hefur stór-
aukist á síðustu árum, og er þess
vonandi ekki langt að bíða að verk
hans hljóti þá virðingu sem þeim
ber.
- • -
Jón Leifs var aðeins 17 ára gam-
all þegar hann hélt utan til náms
við Landeskonservatorium í Leip-
zig í Þýskalandi. Þetta var árið
1916 og var þá fyrri heimsstytjöld-
in í algleymingi. Fimm árum síðar,
árið 1921, útskrifaðist hann í
píanóleik og kvæntist um líkt leyti
fyrstu konu sinni, Annie Riethoff,
sem einnig hafði stundað píanó-
nám við Landeskonservatorium.
Að undanskildum tveimur árum,
sem þau hjónin bjuggu hér á ís-
landi, þá áttu þau sér heimili ásamt
dætrum sínum tveimur í Þýska-
landi allt til ársins 1944 þegar
þeim tókst að flýja undan valdi
nasismans yfír til Svíþjóðar. Jón
var því orðinn hálffímmtugur þeg-
ar hann settist að fyrir fullt og
allt á íslandi, fullmótaður listamað-
ur sem hafði lifað tímana tvenna
á hinu stríðshijáða meginlandi. Á
ísjandi kvæntist hann eftirlifandi
eiginkonu sinni, Þorbjörgu Leifs,
og eignuðust þau einn son.
Ómögulegt er að tengja tónlist
Jóns Leifs einhveijum ákveðnum
straumum í tónlist þessarar aldar
eða flokka hana undir einhveija
ákveðna tónlistarstefnu. Tónlist
Jóns var einfaldlega straumur út
af fyrir sig, straumur sem lifði og
dafnaði með honum sjálfum án
þess að hafa veruleg áhrif á tón-
skáldskap annarra manna. Hann
fór einförum í tónskáldskap sínum
og forðaðist áhrif annarra tón-
skálda:
„Fyrsta og seinasta markið við
alla mína tónsmíðavinnu er svo að
vera sannur og ég sjálfur, — að
láta ekki framandi áhrif annarra
komast að, enga tilgerð, ekki neyð-
arúrræði kunnáttunnar og stílsins,
... Lygin er einskis virði í listinni
eins og í ástinni, — hversu mikil
sniðugheit og reynsla eða kunn-
átta, sem kann að fylgja." (úr
óbirtri greinargerð, 1960.)
Þótt Jón forðaðist að verða fyrir
tónlistarlegum áhrifum frá
samtímamönnum sínum þá gerði
hann sér ljóst, að hann þyrfti grunn
til að standa á. Þann grunn fann
hann í þeirri menningu sem hann
dáði mest, fommenningu íslend-
inga, sem hann taldi hafa verið
reyrða í dróma á 13. öld vegna
kúgunar erlendra þjóða. Hann vildi
endurreisn þessarar menningar og
taldi hann þá endurreisn vera
helstu von Evrópuþjóða um menn-
ingarlega viðreisn á tímum ríkjandi
niðurlægingar.
Það er ljóst, að Jón taldi sig
geta lagt fram skerf til þessarar
endurreisnar með því að vinna
nýja tónlist úr íslenska tvísöngnum
og rímnalögunum, og sú tónlist
mátti að sjálfsögðu ekki vera und-
ir áhrifum tónskálda af ólíkum
menningarsvæðum. Trú hans á
endumýjunarkraft íslensku þjóð-
laganna efldist með hveiju árínu,
sem hann dvaldist í Þýskalandi,
og var svo komið, þegar hann sneri
aftur tii íslands í stríðslok, að allur
stíll hans og tónsmíðaaðferðir voru
komnar í lítt hagganlegar skorður
sem mótuðust af skilningi hans á
eigindum íslensku þjóðlaganna.
Helstu einkenni þessa stfls, eins
og hann birtist í síðari verkum
Jóns, eru í stuttu máli: samsíða
hreyfíng dúrhljóma í grunnstöðu;
hreyfíng frá einum hljómi til ann-
ars í litlum eða stórum þríundum
(þar af leiðandi eru þverstöður
áberandi); og þungar áherslur á
einstökum taktslögum (áhríf frá
rímnalögunum). Flest síðari verka
Jóns eru tóndrápur sem flokka má
undir svonefnda hermitónlist, en
einkenni slfkrar tónlistar er að hún
tónsetur ákveðið efni (s.s. söguleg-
an atburð, persónu, náttúrufyrir-
bæri, mynd eða ljóð) sem liggur
utan sviðs tónlistar. Um form
tónsmíða sinna segir Jón sjálfur:
„í fyrsta lagi er mín grundvall-
arregla sú að láta hina sálrænu
stefnu ráða forminu og ég reyni
að sameina öll hugsanleg ráð til
að láta „innihaldið" birtast sem
greinilegast og á sem allra áhrifa-
mestan hátt, — en með „innihaldi"
á ég hér við sálarástandið, stefn-
una og þróun hennar — útrásina."
(úr óbirtri greinargerð, 1960.)
Það er þessi formhugsun og
þessi stfll sem líklega flestir tengja
nafni Jóns Leifs og sem margir
hafa látið í veðri vaka (með nokkr-
um rétti) að sé allt að því bamalega
einfaldur og oft á tíðum einstreng-
ingslegur. Þess ber þó að gæta í
þessu sambandi, að listamenn með
eins afdráttarlausar hugsjónir og
köllun eins og Jón Leifs hafði,
þurfa oft á tíðum að vera ein-
strengingslegir í list sinni ef hún
á að lúta þeim innri röddum lista-
mannsins sem eru uppspretta
köllunar hans og hugsjóna.
Þá er þess enn ógetið, að mörg
verka Jóns eru alls ekki eða aðeins
að litlu leyfi í þeim stíl, sem hér
hefur verið lýst, og sanna þessi
verk, að Jón hefur alls ekki verið
eins einhæfur í list sinni eins og í
fljótu bragði má ætla. Þessi verk
eru öll frá árunum sem hann átti
sér heimili í Þýskalandi og er þeirra
stærst og viðamest Konzert fyrir
orgel og hljómsveit op. 7, verkið
sem er tilefni þessarar greinar.
- • -
Ef miðað er við ópusnúmerin á
verkum Jóns má ætla að Konzert