Morgunblaðið - 24.01.1988, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1988
B 21
er best hæfa áhrifum þeim er sköp-
uðust í sál þeirra. Frumlega
sköpunargáfu — jafnvel þó hún
nálgist endamörk hins skynjaða,
má aldrei kæfa í hrópum meðal-
mensku og skilningsleysis.
Það er hæpin staðhæfing, að ný
listform eigi fyrst rétt á sér, þegar
almenningur hefir viðurkent þau,
verkin öðlist þá fyrst hið sanna list-
ræna gildi, þegar þau eru orðin
almenningseign. - Réttara væri, að
orða það svo, að þá fyrst fái listin
sína lífs- eða tilverumöguleika. —
Listaverkin breytast ekki, heldur
er það þjóðin, sem hefir þroskast
til skilnings á verðmætum þeirra,
og þá ef til vill gegnum þroskaðri
skilning andans manna þjóðarinnar.
— Mætti víst í þessu sambandi
nefna mörg dæmi úr okkar eigin
sögu, og sum þeirra all sorgleg. —
En sem betur fer er löngu liðin sú
tíð þegar stórbrotnir hæfileikar
urðu aðeins blóðfómir á altari list-
arinnar vegna þess eins, að þjóðin
þekti ekki sinn vitjunartíma, veitti
þeim hvorki skjól og yl viðurkenn-
ingarinnar, né önnur vaxtar og
lífsskilyrði —.
Nútímavísindin opna svo að segja
daglega nýjar leiðir, nýjar aðferðir
til að leysa úr læðingi dulin áður
óþekt öfl, til að fegra og bæta
mannlífið. En því miður snúast
tækin stundum svo í höndum þeitra,
sem vilja fegra og bæta, að þau
verða bölvaldur ógna og tortíming-
ar. Maðurinn verður sjálfur fómar-
dýr þeirra krafta, sem sköpuðust
af innsæi vísindamannsins. En listin
— listmaðurinn, sem hefur það göf-
uga hlutverk að formbúa hið
dulskynjaða í listræna tjáningu —
fanga þetta leiftur, sem vel mætti
nefna „endurskin guðdómsins" —
að vísu aðeins eitt lítið bylgjubrot
af hinni voldugu sfskapandi hrynj-
andi lífsbylgjunnar, á hennar
margbreytilegu þróunarstigum. —
Þar stendur ekkert í stað. Allt líf
er hreyfing, þroski, vöxtur. Því „að
vaxa er eðlisins innsta þrá, frá efsta
meiði í traðkað strá“, segir skáld-
spekingurinn Einar Benediktsson.
— Við verðum að búa þannig að
listinni í nútímanum og í allri
framtíð, að dómur sögunnar um
okkur verði ekki sá, að nýjar frum-
legar hugmyndir í hlutverki listar-
innar hafí í okkar höndum aldrei
orðið annað en „traðkað strá.“ —
Þegar þess er gætt, að hér hjá
okkur lá engin myndlistarmenning
að baki, neitt sambærileg við það
sem var hjá öðmm menningarþjóð-
um álfunnar um aldamótin þá hefur
íslenska þjóðin sannarlega ótrúlega
fljótt áttað sig á hinum margbreyti-
legu listformum nútímans. Við
verðum skyndilega þátttakendur í
myndlistinni á hinum mestu um-
brotatímum, sem þekkjast í sögu
listarinnar. Með litla, eða enga kjöl-
festu frá fortíðinni — nema í
bókmentum okkar — stöndum við
allt í einu þátttakendur í straum-
þunga hraðfara breytinga í mynd-
listinni. — Ný viðfangsefni, ný form,
ný verðmæti seidd fram úr djúpum
sálarlífsins með hinum margbreyti-
legustu tjáningarformum. — Áhugi
almennings, yfirleitt, og vilji til
skilnings á verðmætum myndlistar-
innar, er vissulega þjóðinni til
mikils sóma, og samboðið menning-
arerfðum hennar á sviði bókment-
anna.
Ég gat þess hér að framan, að
myndlistarmenn okkar hafi setið
við uppsprettu. fombókmenta okkar
og sótt þangað gnægð hugmynda
og örfandi innblástur. Það hefir þó
ekki birst svo mjög í því að mynd-
skrá merkustu atburði sögunnar,
heldur hefur sá lestur orðið til þess
að örva sköpunargáfu, þroska feg-
urðarskyn og efla hugmyndaflug
við það að kynnast kyngi orðlistar-
innar, sem víða er það svo mikil,
að jafnvel hryðjuverkin öðlast list-
ræna fegurð, þegar þau eru orðin
að „ljóði á skáldanna tungu". Við
þurfiim ekki að fara lengra aftur í
tímann en til aldamótaskáldanna til
að auðga andann og njóta fegurð-
arskyns djúpvitmstu andans höfð-
ingja í orðlistinni —.
Já, ailt er þetta gott og blessað,
við eigum þetta í fallegu bandi og
geymum uppi í skáp. En hvað kem-
ur þetta svo við hinum ýmsu list-
formum nútímans? Myndi einhver
spyrja. — Orðlistin er elsta listform
veraldarinnar, það listform, sem við
öll skiljum, en það verður ekki sagt
um hljómlistina og hin ýmsu tján-
ingarform málara — og mynd-
höggvaralistar nútímans. — Við
eigum að nota leiðsögn skálda okk-
ar og rithöfunda til greiðari skiln-
ings á öðmm listformum. Skáldlist-
in, sjálf sköpunargáfan, er líftaug
allrar listsköpunar, hin hreina upp-
spretta. Hún er birting á hinum
innra heimi, þeirri hugrænu fegurð,
sem öll listsköpun byggir á. Og
þegar komið er að innsta kjama
listarinnar, þá tala þar öll listform
sömu tungu. Við eigum að kynna
okkur verk þeirra manna, sem hafa
hlotið þá náðargáfu að geta
skyggnst inn í leyndardóma þessar-
ar moldu vígðu tilvem okkar, og
færa okkur nýjar hugmyndir, ný
sannindi, víðsýnni og dýpri skilning
á listrænum verðmætum. — Við
eigum að hlusta á þá menn, sem
hafa hin réttu grip á tónfegurð
málsins, svo hver setning verður
þróttmikil og skýr, eins og ljóskrist-
all er dreifir geislabrotum sínum í
ftjóvan huga lesandans, og verður
þar orkugjafi til nýrra átaka í leit
að þeirri hreinu djúpu fegurð og
lífsfylling, sem listin veitir þeim,
sem ganga auðmjúkir og með opn-
um huga á hennar fund. — Við
megum ekki láta ónotaða —
geymda uppi í skáp þá dýrmætu
fjársjóði, sem við eigum í bókment-
um okkar, gömlum og nýjum, þar
sem skyggnigáfa listamannsins og
skapandi þróttur sver sig í ætt við
æðri vitundarstig mannlegs anda —
þar sem orðsnildin lyftir tjaldskör
þeirri sem skilur á milli hins raun-
hæfa, hins sýnilega og hins innri
veruleika, þar sem andans bíða
ónumin lönd fegurðar og visku. —
Þannig verður listin tengiliður á
milli tveggja heima, hún brúar bilið
á milli efnis og anda, því sjálf á hún
í sér eðlin tvenn, hina tæknilegu
formsköpun efnisins og hið lífgef-
andi afl guðlegs sköpunarmáttar —
því vissulega er öll listsköpun í sínu
innsta eðli meira í ætt við þá hátt-
bundnu orku, sem stjómar gangi
himintunglanna, en haglega gerðar
orðasamsetningar eða sálarlausar
endurtekningar á því sem fyrir aug-
un ber. —
Eg gat þess einnig hér að framan
að hin myndræna gáfa hafi geymst
í skáldlistinni og ég fullyrði óhikað:
Hún lifir þar enn. Óteljandi em
dæmi þess að þeir, sem helgað hafa
líf sitt orðlistinni hugsi myndrænt,
myndauðgin skíni gegnum ljóð-
formið. Fegurðarskyn skáldsins í
formi og hugsun [er] svo innilega
tengt náttúrunni, eða tilvist þess
landslags, sem um ræðir, að líkast
er sem orðin stígi af blöðum bókar-
innar og verði „eins og málverk á
þili“. — En náttúruskoðarinn „lista-'
skáldið góða“ yrkir þó ef til vill
öðrum fremur af leiftrandi mynd-
auðgi, og minnist ég í því sambandi
m.a. lítils elskulegs kvæðis, þar sem
skáldið í ljóðrænni hrifningu spann-
ar í einni sýn ógn og tign öræfanna
og unaðsleik þess staðar, sem hann
stendur á.
í stórum breiðum dráttum dregur
hann upp mynd af hálendisvíðátt-
unni: „Efst á Amarvatnshæðum",
þar sem allt er þakið af vötnum og
í skjóli undir norðurásnum raular
lítill lækur við lágan hvannamó.
Og að enginn finnist sá staður er
jafnist á við þennan. — En svipþung
jökulbungan sem hvelfist yfir, setur
þó sterkastan blæ og dulmagnar
þessa sýn og gefur henni andlegt
innihald, því þar efst situr „ískaldur
Eiríksjökull", — eins og dularfult
dómsvald — er „veit allt sem talað
er hér“. Innlifun listamannsins
gæðir hér hið dauða efni listrænu
lífi af sinni eigin ríku sál. —
Fagurt ljóð getur örvað og
ftjóvgað, vakið til lífs blundandi
sköpunarhæfileika hjá lesendum án
þess þar verði um neina stælingu
að ræða. Eins á fagurt málverk að
gefa okkur meira en það sem augað
sér. Það á, eins og öll fegurð, sem
auganu mætir og til eyrans talar,
að tengjast og örva það fagra og
góða, sem býr í sérhverri manns-
sál. — Og það er hlutverk listarinn-
ar, sem skáldspekingurinn á við,
er hann segir „Látum andans orku
draga/ Æðra líf til vor á jörð.“ —
Því eins og móðurástin, jafnvel
í fóm sinni, er ofar öllum lífsfögn-
uði — eins býr listin yfir takmarka-
lausri varanlegri fegurð dýpri öllum
skýringartilraunum. —
Lítill drengur og stúlka deildu
um það eitt sinn, hvort þeirra væri
betur ættað. Drengur bar sig
mannalega og sagðist vera í ætt
við Egil Skallagrímsson.
„Jahá, en mamma segir að ég sé
í ætt við guð,“ sagði sú litla — og
stóð sig.
Allar þjóðir hins siðmentaða
heims játa sömu skoðun og litla
stúlkan og kalla til arfs af þeim
dýra stofni —. Öllum listamönnum
ætti að vera það ljúft að rækta hjá
sér þann eðlisþátt, sem er lífskjami
—, sem er hin máttuga móðurlind
allrar listsköpunar, því öll listform
eiga sér hina sömu lífsuppsprettu í
þeirri dularfullu almættisorku, sem
er uppspretta alls — og án hinnar
skapandi orku andans verður engin
list til.
;'-,7 ‘ ,

THEXSPOmHHET
ÓDÝRT, STERKT OG AUÐVELT AÐ LEGGJA
Tré-x Spónparket hefur alla þá eiginleika sem góðu gólfefni
sæmir. Það er endingargott, fáanlegt á góðu verði og fram-
leitt á Islandi.
Tré-x Spónparket má nota á eldhús, svefnherbergi, stofur,
skrifstofur og verslunarhúsnæði.
Tré-x Spónparket er framleitt hjá Trésmiðju Þorvaldar
Olafssonar hf en þar fara saman reynsla, þekking og tækni.
Tré-x Spónparket er nýtískulegt.fallegt og auðvelt
að leggja sjálfur.
Hafðu samband við sölumenn
okkar í síma 92-14700.
KVNNINGARV
TRÉSMIÐJA ÞORVALDAR ÓLAFSSONAR
IÐAVÖLLUM 6, KEFLAVÍK, SÍMAR: 92-13320 OG 92-14700

(Jf É ‘
M Jí i-I 1