Morgunblaðið - 20.08.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 1988
Helgi Hjörvar
Utvarpsmaður
aldarinnar
20. ágúst 1888 — 20. ágúst 1988
eftir Pétur Pétursson
Eg ann þínum mætti í orði þungu
eg ann þínum leik í hálfum svöram
grætandi mál á grátins tungu
gleðimál í ljúfum kjöram.
Eg elska þig málið undurfríða
og undrandi krýp að lindum þínum
eg hlýði á óminn bitra, blíða
brimhljóð af sálaröldum mínum.
(íslands ljóð)
Enginn íslendingur gat með meiri
rétti en Helgi Hjörvar tekið sér í
munn þessi orð Einars Benedikts-
sonar og gert þau að sínum. Enginn
var honum málfimari.
Þótt undarlegt megi virðast, þá
er Helga Hjörvar eigi fyrst getið
lofsamlega á bókum né blöðum fyrir
mál eða stíl, svo mjög sem hann
þótti af öðrum bera um hreint og
fagurt tungutak. Það er ómetanleg
aðstoð við einn'merkasta jarðfræð-
ing 20. aldar, dr. Helga Pjeturss,
sem verður til þess að nafn hans
kemst á afrekaskrá og ber hróður
hans úr héraði. Það er ekki mál
hans og orðsnilld, heldur fágæt
heppni, athyglisgáfa og hyggjuvit
ásamt atorku og áræði, sem verður
til þess að vekja athygli eins merk-
asta jarðfræðings 20. aldar á at-
gervi piltsins, sem hann ræður til
aðstoðar, þá er hann freistar þes að
ráða rúnir jarðsögu íslands og renna
stoðum undir nýstárlegar kenningar
um söguleg kapitulaskipti.
Dr. Helgi Pjeturss hefir lýst í rit-
gerð sinni um Yoldialagið í Búlands-
höfða á Snæfellsnesi dvöl sinni og
rannsóknarferð þar vestra er hann
leitar hafskeljabrota, hyggur að
„móbergsmyndan“, ísrákuðum
steinum og ræðst til uppgöngu um
einstigi blágrýtishjalla norðan til á
Mávahlíðarfjalli, „þar sem það geng-
ur fram að sjónum; eru þar famar
brattar skriður, en skömmu austar
liggur gatan á blágrýtishjalla eða
þrepi; þar upp af eru enn blágrýtis-
hamrar, en svo tekur „móbergs-
myndanin" við“.
Þannig lýsir dr. Helgi Pjeturss
leit sinni að hafskeljabrotum um það
bil 600 fetum yfir sjávarmáli. „Bjóst
ég svo lítið við að finna sjávarskeljar
þama hátt upp í hömrum, að ég
hugði í fyrstu, að hvítu blettimir,
sem sáust nokkuð álengdar, væm
allt annað, enda hafa sjódýraleifar
ekki fundist áður hér á landi hærra
en hér um bil 200 fet yfir sjávar-
máli.“
Dr. Helgi heldur áfram lýsingu
sinni með svofelldum hætti:
„Klettar og hamrar eru fyrir flest-
um, sem á þá horfa, ekkert annað
en eitthvert uppgnæfandi fast jarð-
efni, og þeir þegja eins og steinar."
Það varð gæfa þeirra nafnanna
tveggja, dr. Helga Pjeturss og Helga
Salómonssonar, að hittast í Mávahl-
íðarfjalli í aldarbyijun og eignast
gagnkvæman trúnað. Þótt aldurs-
munur þeirra væri 16 ár og Helgi
Pjeturss hefði í smíðum doktorsrit-
gerð sína, var honum fullvel ljóst
hvers virði honum var atorka og
vitsmunir fylgdarmanns á ferming-
araldri, er hann hafði ráðið til könn-
unarferða um brattar skriður og jök-
ulfægðar hlíðar við bráðan Breiða-
fjörð, í leit að dýmm skeljum, lang-
þráðum vísindagögnum um loft-
slagsbreytingar frá fímbulkulda
ísaldar. Dr. Helgi segir:
„Ég sýndi Helga Salómonssyni í
Mávahlíð, sem er mesti greindarpilt-
ur, skeljalagið og beiddi hann að
safna þar skeljum; er mér skylt að
geta þess með þakklæti, að hann
hefír leyst það verk vel af hendi;
fann hann auk annarra skelja,
ágæt eintök af Portlandia arctica,
betri en það, sem ég hafði fund-
ið.“ í þessum orðum dr. Helga Pjet-
urss, þeim er hann ritar um föst
jarðefni, þegjandi steina, skeljaleit í
bröttum hlíðum og fundvísi greind-
arpiltsins Helga Salómonssonar
koma fram, líkt og í ljósbroti, ein-
kennisrúnir Helga Hjörvar, að leita
hins besta í skauti fóstutjarðar
sinnar, í bókmenntum, list og sögu,
og færa fram í dagsbirtu þjóðarinn-
ar og heyrenda hljóð, slá töfrasprota
á þögla kletta, að þeir megi mæla,
en hræðast hvergi einstigi né brattar
brekkur.
Jarðfræðingurinn margfróði, dr.
Helgi Pjeturss, hafði gleymt „Eyr-
byggju" og þótti það miður að hafa
eigi héraðssögu tiltæka. Þá gekk
fram greindarpilturinn Helgi Salóm-
onsson og þuldi heilu kaflana. Var
þá einskis að sakna, nema síður
væri, er ljóslifandi eintak gekk djarf-
mannlega fram á sögusvið og mælti
af munni fram.
Séra Árni Þórarinsson, sem hvað
frægastur er fyrir sóknarlýsingar
af Snæfellsnesi og mannlífí þar, seg-
ir um veru sína þar vestra:
„Þar var að sönnu guðstrú, en
hlýðni engin, tungan háskaleg og
náungans kærleiki lítill. Tvö voru
þó heimili með öðrum brag, og ann-
að þeirra var heimili Salómons Sig-
urðssonar." Salómon bóndi, sá er
séra Ámi lýsti með þessum hætti,
hafði flust sunnan af Mýrum í harð-
ærunum eftir 1880, að Drápuhlíð í
Helgafellssveit. Fór hann nauðugur,
úr átthögum sínum, að sögn Helga
sonar hans. Gerði það vegna konu
sinnar, Guðrúnar Sigurðardóttur, er
þráði bemskustöðvar sínar. Á frum-
býlisárum átti Salómon eitthvert
sinn við mikla þröng í búi og fór
þá ofan í Hólm. Sæmundur kaup-
maður Halldórsson leysti vandræði
bónda með slíku veglyndi að aldrei
gleymdist. Salómon bóndi í
Drápuhlíð efnaðist um nokkurt skeið
og lét Sæmund njóta viðskipta. Varð
Sæmundarbúð dýrðarheimur
bemsku Helga Salómonssonar er
hann komst þar í reikning, drakk
kaffí í stofu kaupmannsins, skoðaði
silfurkönnu og ker á borði, stórvaxin
blóm í stofu píanó á gólfí og mynd
Napóleons á vegg, að ríða krapið á
flóttanum frá Rússlandi og síðast
en ekki síst dvaldist hugur sveinsins
við „eyra á veggnum; þaðan lá pípa
upp í skrifstofu Sæmundar sjálfs
uppi á loftinu. Ef blístur heyrðist,
fór einhver búðarmaðurinn og lagði
eyra sitt við málmeyrað á veggnum
og heyrði þá, hvað talað var uppi.
Allt þetta skynjaði bamshugurinn
og gleymdi aldrei síðan.“ Má vera
að hér hafí upplokist sá töfraheimur
fjarskipta, er síðar leiddi til áhuga
Helga Hjörvar á því að flytja mál
sitt með þeim hætti að alþjóð legði
við eyra í allsheijarbúð landsins er
Helgi Hjörvar við hljóðnemann,
ari hlustendahóp.
Enginn útvarpsmaður átti fjölmenn-
Á menntaþingi SÞ. Helgi Hjörvar situr að baki Kristjáns Albertssonar og ritar minnisgrein.
útvarpið ómaði á hveijum bæ líkt
og pípan flutti mál manna milli
hæða í Sæmundarbúð.
Sæmundur Halldórsson vakti
áhuga Helga á myndlist. Gaf honum
eirstungur, eftirmyndir frægra
verka, er hann átti lengi og þótti
góð eign. Kann að vera að þá hafí
kviknað áhugi er síðar kemur fram
5 glöggum dómum Helga um mynd-
list og næmu auga fyrir því sem vel
fór á mynd.
Enn lifir sagan um ungan vaskan
svein, er smeygði sér úr smalaskón-
um og gekk fram bæjargöngin er
hann hafði búist eftir föngum, söðl-
aði hest sinn, tók sér í hönd taum
annars reiðskjóta, steig á bak og
hvatti hestana. Það var rétt eins og
í ljóðinu fræga: Þá er til ferðar fák-
um snúið tveimur, frá rausnargarði.
En hér hleypti einn úr hlaði og garð-
urinn var ekki hár, eins og í Hlíðinni,
né heldur var sá hávaxinn, sem um
taumana hélt. En við rausn var búið
hjá Salómon bónda og konu hans
Guðrúnu, þótt kjörin væru fyrrum
kröpp, og bömin mörg, þá var mark-
ið sett hátt og menntun allra bama
þeirra ráðin. Hér bjóst sonurinn
Helgi úr foreldrahúsum og hafði tvo
til reiðar. Honum svall móður í
bijósti, að hleypa nú heimdraganum
og knýja dyra á menntasetri í sögu-
frægu héraði, þar sem fjöllin blánuðu
við frægðarhimin og hetjur höfðu
áður sofíð á hverjum bæ, en aldamó-
takynslóð bjó sig nú til þess að rísa
úr svefnrofum á þjóðlífsvori, til
starfs og dáða. För Helga var heitið
að Hvítárbakka.
Þaðan hafði hann spurt þau tíðindi
•.X
MM
r
m

Helgi Hjörvar við hlóðarhellu Hallveigar? Enginn lét sér jafn annt og Helgi um varðveislu fornminja
í Reykjavík Ingólfs.
að Lýðskóli væri þar stofnaður og
honum kynni að fylgja nýtt líf og
ljós, eins og sagt var um danska
lýðskóla í anda Gmndtvigs. Ungling-
ar, sem þráðu einhverja mentun,
„einhveija framtíðarvon", eins og
Helgi Hjörvar orðaði það síðar,
beindu nú von sinni til skólans, að
liðnum reynsluvetri. Foreldrar
þeirra, margir hveijir, töldu að
skólavistin yrði þama hvað ódýmst
og ólu þá von að bömin hyrfu þeim
ekki alveg burt, út í heiminn.
Helgi Hjörvar lýsti skólavist sinni
í héraðsskóla Borgfirðinga á Hvítár-
bakka, er hjónin Sigurður Þórólfsson
og kona hans, frú Ásdís Þorgríms-
dóttir, höfðu þar stjóm. Skólastjór-
inn var vinsæll af nemendum og
naut fullrar virðingar og hugarhlýju,
slapp við öll áföll í skólastjóm.
„Hann brann af sárri þrá eftir að
fræða og upplýsa.“ „Þessi þrá var
það, sem gaf hina einu von mörgum
unglingi, sem til hans kom og sá
fyrst af sjónarhóli hins fátæklega
skóla inn í vonarheim betra lífs.“
En Sigurður Þórólfsson stóð ekki
einn. Hann leitaði í hveijum vanda
„þess fulltingis, sem víst var mikið
og fágætt, en það vom ráð og stoð
hinnar ungu og friðu húsfreyju".
Stefán Jónsson námsstjóri Iýsti
því í minningargrein er Helgi Hjörv-
ar kom á lognkyrru kvöldi, fótgang-
andi langa dagleið frá skólavist sinni
á Hvítárbakka að Snorrastöðum í
Hnappadal. Helga var vel fagnað
og honum boðin gisting. Allt heimil-
isfólkið safnaðst saman í baðstof-
unni og hófust viðræður við gestinn.
„Þótt Helgi væri aðeins 18 ára gam-
all, þetta umrædda vor, þá átti hann
þegar þessa glæsilegu samtalsgáfu
og beitti henni af mikilli leikni. Er
málsnilld hans og fagurt málfar mér
enn í minni frá þessu kvöldi." Síðan
greinir Stefán frá því er hann fylgir
Helga vorbjartan dag frá Snorra-
stöðum að Litla-Hrauni. Keður hann
löngun sína til skólagöngu hafa
kviknað þennan dag og logað innra
með sér uns tækifæri gafst til skóla-