Morgunblaðið - 20.08.1988, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 1988
21
göngu fímm árum síðar. Slík áhrif
hafði koma Helga, 18 vetra sveins,
á framtíð pilts á fermingaraldri vo-
rið 1907, þá er hann hélt heim um
Hnappadal.
Að lokinni skólagöngu á Hvítár-
bakka ræðst Helgi til inngöngu í
Kennaraskólann. Þar sóttist honum
námið vel, enda áhuginn mikill og
greindin góð. Þó hafði hann §ár-
hagsáhyggjur þungar. Á heimleið
verður Helgi samskipa Sæmundi
kaupmanni Halldórssyni. Hann
spurði um skólavist viðskiptamanns
síns, er ungur hafði undrast Napó-
leon ríða krapið í Rússlandi og hlust-
að — með hvað mestri athygli á
málpípuna, er lá upp í skrifstofu í
Sæmundarbúð og gleymdi aldrei
síðan. Sæmundur kaupmaður fór
vinsamlegum orðum um frama hins
unga manns og þéraði hann „og var
það út af fyrir sig viðburður". Skóla-
systir Helga er var honum samskipa
hafði lánað honum smámsaman
„stórfé", sem nam alls 18 krónum,
en var í háska, nema hún fengi fé
sitt áður en þau Helgi skildu. Sætti
Helgi lagi á þilfari skipsins og spurði
Sæmund hvort viðlit væri að fá pen-
ingalán til hausts. „Ekki aftók hann
það.“ Bauð nú Helgi skólasystur
sinni kjötsúpu, „og sú kjötsúpa var
harla góð“. Helgi var svo lánsamur
að njóta hjálpar Oscars Clausens er
leiddi hann að dyrum Sæmundur er
í Stykkishólm kom. Sæmundur fór
í vasa sinn, vissi erindi Helga, „tók
upp 20 króna gullpening" og rétti
verðandi skáldi og skólanema.
„Þetta er eini gullpeningurinn, sem
ég hef eignast um ævina, ef eign
skyldi kalla," ritaði Helgi í minning-
argrein um Sæmund Halldórsson.
Gekk nú Helgi suður Kerlingar-
skarð, fagra vomótt, en hafði áður
kvatt með kossi skólasystur sína,
lánardrottin og kjötsúpunaut, um
leið og hann galt henni skuldina, af
miklu stórlæti, með gullpeningi Sæ-
mundar kaupmanns.
Það duldist engum sem hlýddi á
mál Helga Hjörvar að þar fór kenn-
ari og fræðari, sem hafði full tök á
viðfangsefni sínu og talaði eins og
sá sem valdið hafði. Hann gerir
glögga grein fyrir mismun þeim sem
kann að verða á árangri. „Þó að
tveir kennarar t.d. segi eða skýri
jafnmikið báðir, geta þeir gert það
svo mjög á tvennan hátt, að annar
geri fremur að rugla nemenduma
en að leiðbeina þeim; hann er ef til
vill óskýr í máli eða þvöglumæltur,
og hefir það ákaflega mikla þýðingu
við stafsetningarpróf. Og ef hann
gerir glögga og skarpa grein fyrir
prófínu og fer með hvert orð hárrétt
og skýrt, geta tvær deildir frá upp-
hafí staðið mjög ójafnt að vígi.“
Lýsing Helga Hjörvar á skóla-
starfí í Miðbæjarskólanum í
Reykjavík er minnisstæð og um
margt átakanleg. Hann kemur þang-
að ungur maður fullur starfsgleði
og eftirvæntingar, haustið 1911.
Roskinn starfsbróðir hans heilsar
honum glaðlega og segir, að mikill
sé munurinn á kjörum kennara en
fyrr hafí verið. Helgi átti eftir að
kynnast annarri hlið mála. Það kom
snemma í hans hlut að vera í for-
ystu kennarasamtaka, sækja og
vetja mál stéttarinnar með margví-
slegum hætti. í máli Helga verður
stundum vart sárinda og beiskju.
Hann átti við rótgróna vanþekkingu
flárveitingarvalds og almúga að gtja.
Kennslustörf ekki talin til vinnu og
lítilla launa verð, en samt fullyrt af
einum helsta manni í stjómarráðinu
að Helga áheyrandi „að þessar
helvítis kerlingar við barnaskólann
hefðu ráðherralaun", enda trúin á
það, að bamakennarar séu hálaun-
aðir menn á þeim árum, þótt raunin
væri önnur.
Helgi nefnir dæmi um furðulega
framkomu þeirra er réðu bæjarsjóði.
Hann veiktist, en kennir „ungur og
ótrauður nokkra daga, mikið las-
inn“. Skólastjóri, Morten Hansen,
segir honum að fara varlega, „ekki
vera að þessu". Helgi fór að ráðum
Mortens Hansen og lá einn laugar-
dag og sunnudaginn. Frá launum
hans er voru 72 krónur vom dregn-
ar 5 krónur 25 aurar. Af því dró
Helgi þá ályktun að sú stofnun, sem
„smánaði æskuáhuga minn og bætti
þar á ofan illum kjörum og margri
mótgerð síðar ætti enga kröfu til
áhuga né trúmennsku." Niðurstaða
Helga verður að „sultarlaunamenn-
irnir kenni á kreppu og erfiðleikum
Rósa og Helgi Hjörvar með börnum sínum í mars 1951. Guðrún Kjarval við hlið móður sinnar og Sol-
veig Hjörvar við hlið föður síns. Fyrir aftan þau synirnir: Gunnar, Þormóður, Egill, Daði, Tryggvi og
Úlfur.
..FrÚ RÓSa VaF *JÓS augna hanS til
hinstu stundar.
„Eina dýra gjöf voitti lífið honum
m 'tf*' If JBBhKB ]e heila og óskipta; ástríki góðrar konu
um langa ævi og allt til dauðans“
hafði hann sjálfur ritað í minningar-
F Étar *■ * •áwV'S* ÆBKBKKm'fi mKMH| grein. Stundum vék rómantík og
skáldlegt hugarfíug fyrir raunsæi
og skörungsskap í ræðu Helga og
f\ Jf *»* r>li- Á sumardaginn fyrsta talaði
%. /4- vWáf- '.J hann á útihátíð Sumargjafar, barna-
vinafélagsins, er þá starfrækti
I I arnah'■ im111 i lh vkiavik ..g lilvnnti
með ýmsum hætti að reykvískum
‘ börnum. Þar kveður hann skýrt að
m. \EsjalBMfeg orði sem endranær.
„Móðurinni eru ekki ætlaðar
nýtískuíbúðimar, ekki fallegu stof-
umar, ekki bílamir, sem málsmet-
andi Reykvíkingar aka í til þess að
stytta sér leið milli Hafnarstrætis
og Áusturstrætis. Reykvíska móðirin
er yfírleitt fátæk og dæmd til fá-
tæktar af lögum og blindum venjum
glapsýnnar kynslóðar, af rangsnú-
inni tímans rás. Hún finnur, að jafn-
vel húsameistarar Reykjavíkur eru
beygðir svo undir ok tímans, að þeir
skapa hina nýju Reykjavík eins og
fína óbytju. Hér rísa upp heil bæjar-
hverfi, ný og fögur. En þar~ má
hvergi fæðast bam, þá er íbúðin
ónýt.“ Síðar segir Helgi í ræðu sinni:
„Hvemig má gæfa þessarar þjóðar
verða heil, meðan móðirin, húsfreyj-
an er ambátt þjóðfélagsins, eins og
nú er?“
Eigi verður vikist undan því að
nefna blaðagreinar Helga Hjörvar,
þær er fjölluðu um bókmenntir og
málaralist. Flestir þeir er ritað hafa
um ævi og störf hans luku lofsorði
á smekkvísi hans og glöggskyggni.
Á fyrstu árum fjórða áratugar
kom hver skáldsagan af annarri er
Halldór Kiljan Laxness hafði ritað
og vöktu hvað mestar deilur í blöðum
og á mannfundum. Hvarvetna skip-
uðu menn sér í flokka, og kvað raun-
ar svo rammt að andúð á skáldinu,
að HKL hefír lýst því, að þess voru
mörg dæmi, að honum væri synjað
inngöngu á sveitabæjum og því bo-
rið við, að ekki væri símatími. Þá
spöruðu kennarar, margir hveijir,
ekki aðfínnslur og gagnrýni á rit-
hætti skáldsins og stíl. Fundu þar
margt til foráttu. Einn var sá er tók
af tvímæli um snilld hins unga
skálds. Það var Helgi Hjörvar. í
grein sinni S Alþýðblaðinu ritar hann
af spámannlegri andagift hinn 11.
nóvember 1934:
Helgi Hjörvar í erindum útvarps erlendis.
eins og aðrir, en þeir fá aldrei góð-
æri“. Og hér fer sem fyrr, „að marg-
ur hinn besti maður munað síðustu
formæla í hjarta s(nu þeirri stofnun,
sem sleit út kröftum hans, en galt
með skömm og svíðingshöndum og
sveik frá honum lífíð".
Þótt Helgi tæki svo djúpt í ár-
inni, sem sjá má af þessum orðum
hans, glataði hann eigi trúnaði fé-
laga sinna, né heldur stjómvalda.
Hann var kjörinn fyrsti heiðursfélagi
kennarasamtaka og falin trúnaðar-
störf á vegum stjórnvalda, m.a.
gegndi hann starfi fræðslumála-
stjóra um hríð.
Helgi vann af vitsmunum og at-
orku að útgáfu námsbóka. Þar, sem
annars staðar, naut hann smekkvísi
og glöggskyggni sinnar. Þá vann
hann að samningu gHmubókar er
út kom árið 1916. Einnig ritaði hann
fjölda greina um íslenska glímu og
fomar íþróttir. Um þau efni, sem
önnur er vöktu áhuga hans, aflaði
hann sér fróðleiks og leitaði víða
fanga.
„Þessar krónur sem bæjarsjóður
gerði sér að gróða á mér ungum,
orkuðu þv( að gera að lakara starfs-
manni áhugasaman mann, sem þó
var að byija lífsstarf sitt fyrir bæjar-
félagið."
Ólíkt höfumst við að hefði Helgi
mátt segja og mæla fyrir munn
kennara og ávarpa bæjarsjóð
Reykjavíkur. „Kennarar bundust
samtökum um að gera deild af burt-
hröktum bömum og kenna þeim all-
an veturinn ókeypis. Það voru
óskólaskyld böm, sem bæjarsjóður
vék sér undan að veita kennslu.
Enginn talaði skörulegar máli
móður og húsfreyju en Helgi Hjörv-
ar. Kom þar margt til. Hann unni
eiginkonu sinni og bar fyrir henni
djúpa virðingu. ‘
Þeim, sem mættu þeim hjónum á
fömum vegi, duldist eigi gagnkvæm
umhyggja þeirra og tigin framganga
og ástríki. Án þess að frú Rósu sé
getið í ferðaminningum er Helgi rit-
ar frá Svíþjóð má fara nærri um
hvar hugur hans dvelur er hann
skráir eftirfarandi frásögn: „Á aust-
urhimni dró upp mjúkan skýjaboga
yfir nætursortanum, sem færðist
upp á himinhvolfið. Tindrandi
stjama blikaði þar í dimmunni yfír
brimhvítum skóginum, alein og hljóð
og fékk mér margt að hugsa þar
sem ég sat einn í vagnklefanum og
horfði út, á himininn og jörðina."
„Af hvetju var stjaman ein? —
Af því að þú ert alein á mínum
himni, og ef þú hverfur mér, þá er
ekkert jjós framar fyrir mínum aug-
um. —
„HKL kemur inn í bókmenntir
okkar með nýjustu stílkunnáttu
hinna bestu ritsnillinga nútíðarinnar,
og þessa hárfínu kunnáttu heims-
borgarans vefur hann saman við
íslenskt alþýðumál, við stíl Jónasar
og Þorsteins Erlingssonar, með inni-
legri og undursamlegri snilld HKL
er að skapa öldungis nýjan stíl og
nýja frásagnarlist í íslenskum bók-
menntum, þar sem hinar málandi
lýsingar taka öllu því fram, sem við
áður áttum, að blæbrigðum ljósi og
lífi. Hér er að vaxa upp meiður,
sterkur og ærið fagur; undir lauf-
krónu hans mun æska framtíðarinn-
ar safnast og teyga gnótt unaðar
úr ilmi síns fagra móðurmáls.
í þessari sömu grein, sem hér er
vitnað til, lætur Helgi falla orð um
skáldið, sem einnig gætu gilt um
hann sjálfan sem höfund: „ ... hann
er eins og ijörgammurinn, og eins
og afburðaskáldið; þegar hann leikur
á kostunum, þá gleymist allt nema
snilldin."
Það mun hafa verið í ársbytjun
1944, að Helgi Hjörvar hóf að lesa
Bör Börsson, sögu eftir norska
skáldið Johan Falkberget. Að tillögu
Pálma Hannessonar tók Helgi Hjör-
var að sér að þýða söguna og lesa
í útvarp. Er skemmst frá því að segja
að lestri Helga og þýðingu var tekið
með kostum og kynjum.
Ekki hafði Helgi lengi lesið er ljóst
varð, að þótt deilt væri um bók-
menntagildi sögunnar, var fylgst
með lestri af slíkum áhuga, að undr-
um sætti. Félagsmálagarpar og
fundarboðendur urðu þess brátt var-
ir með áþreifanlegum hætti, að eigi
þýddi að boða til mannfunda þau
kvöld, sern sagan var á dagskrá út-
varps. „Ég varð hissa á ráðsettum
mönnum, sem neituðu afdráttarlaust
að koma á fundi meðan stóð á lestri
Börs,“ sagði Halldór á Kirkjubóli í
fréttabréfí úr sveit sinni, Önundar-
firði. Við Breiðafjörð voru þau tíðindi
sögð, að verkamenn fengjust ekki
til þess að vinna eftirvinnu á föstu-
dögum, og gilti einu hvað boðið var.
Dansleikjum var aflýst, hvarvetna
þar sem til spurðist, kvikmyndahús
felldu niður sýningar, heimboðum
og kaffísamdryklq'u var slegið á
frest, harðsæknustu formenn í ver-
stöðvum létu lóðir og bjóð lönd og
leið og gengu frá beitingu með allt
sitt lið, til að hlusta á Bör Börsson.
Tveggja ára böm norður í Ólafsfírði
töluðu um Bör. Háöldruð kona, blind
og örvasa beið dauðans á Landspít-
ala og bað þess lengstra orða að lífið
treindist nógn lengi til þess að hún
gæti hlýtt lokalestri sögunnar. Lög-
regluþjónar leituðu í var og létu af
gæslustörfum og götueftirliti.
Aflogaseggir, öldrykkjumenn og
ökufantar hurfu af strætum höfuð-
borgarinnar. Hvarvetna datt á dúna-
logn og alþjóð lagði við eyra sem
aldrei fyrr.
Fögnuður hlustenda og viðtökur
þær er þeir veittu sögunni skýrist
ekki hvað síst þegar haft er í huga,
að einmitt um þessar mundir sprett-
ur upp stétt nýríkra manna í skjóli
hermangsgróða og umsvifa ýmissa,
er leiddi af vem erlendra hetja. Þótt-
ust menn sjá líkingu með atvikum
og sögupersónum og var óspart jafn-
að saman og spáð og spjallað um
Bör, fröken Isaksen, Ola í Fitjakoti,
Jósefínu og Öldurstað, og hvað þær
hétu persónur sögunnar og staðir,
sem við sögu komu. Helgi Hjörvar
var „hetja dagsins", eins og Páll
ísólfsson komst að orði í samtali.
Nú hefír Bör Börsson sigrað íslensku
þjóðina," sagði Jón úr Vör,_ skáld og
ritstjóri, í blaðagrein. í Útvarpstí-
ðindum er Helga þökkuð „frábær
túlkun". Sagan verði í höndum hans
„að hreinni gersemi".
Helgi Hjörvar lauk lestri sögunnar
19. mai 1944. Lestur hans verður
ógleymanlegur. Helgi kvaðst hafa
tekið þann kost að þýða söguna laus-
lega fyrir útvarpið. „Mestu örðug-
leikamir liggja í því að ná hinum
gamansama blæ sögunnar, en hann
liggur töluvert í mállýsku norskunn-
ar.“
Þeim, er hlýddu á lestur Helga
Hjörvars, var flestum ljóst, að hann
átti hvað mestan þátt í vinsældum
sögunnar. Oft er spurt hvort lestur
Helga sé eigi varðveittur í segul-
bandasafni Ríkisútvarpsins. Svarið
verður neitandi. Margur harmar það.
Á hitt er að líta að e.t.v. er það
guðsþakkarvert. „Hið mikla geymir
minningin," sagði Fomólfur I \jóði
sínu. „Mér eru fornu minnin kær.“
Höfundur sögunnar, Johan Falk-
berget, og þýðandi og upplesari,
Helgi Hjörvar, mega báðir vel una
hlutskipti; að vera sessunautar sögu-
safni þjóðarinnar.
í nóvembermánuði 1945 hóf Helgi
að lesa Sturlungu í útvarp. Las hann
meginþætti en skeytti saman I stuttu
máli veigaminni atriði bókarinnar.
Mun það mál manna að einnig hin
„veigaminni" atriði hafí hljómað svo
í eyrum hlustenda að þeir hafí vel
við unað. Sverrir Kristjánsson sagn-
fræðingur er sjálfur var í hópi snjöll-
ustu fyrirlesara og manna dómbær-
astur á málfar og sagnalestur sagði:
„Mér er til efs að meira afrek hafi