Morgunblaðið - 25.08.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 25. ÁGÚST 1988
íslenzk óskhyggja
eftirSighvat
Björgvinsson
Á örfáum árum hafa tvær mjög
veigamiklar breytingar orðið á eftia-
hagsumhverfí á íslandi. Þessar „um-
hverfísbreytingar" hafa orðið annars
vegar á lánamarkaðinum og hins
vegar á launamarkaðinum. Þessar
breytingar gera það m.a. að verkum,
að stórlega heftir dregið úr öllum
möguleikum til miðstýringar á þess-
um sviðum efnahagslífsins. Sú niður-
staða leiðir svo aftur til þess, að
úrræði og tilskipanir, sem stjómvöld
gátu áður beitt til miðstýrðrar
stefnumótunar í launa- og lánamál-
um, duga einfaldlega ekki lengur.
Fijáls launamarkaður
Sú mikla breyting hefur orðið á
íslenzka launamarkaðinum, að
launagreiðslur ákveðast ekki nema
að takmörkuðu leyti af formlegum
og opinberum samningum verkalýðs-
hreyfíngar við vinnuveitendur. Heild-
arsamtök launþega, ASÍ, BSRB og
BHM svo þau stærstu séu talin,
skipta ekki lengur jafn miklu máli
við lq'araákvarðanir og þau gerðu
fyrrum. Með samningum þeirra við
vinnuveitendur — svokölluðum heild-
arlqarasamningum — er ekki nema
hálf sagan sögð. Annars vegar kem-
ur þar tii viðbótar launaskriðið svo-
kallaða, þ.e.a.s. beinir samningar á
vinnustað milli launþega og vinnu-
veitenda án afskipta stéttarfélaga.
Hins vegar koma svo sérkjarasamn-
ingar, þ.e.a.s. lítt áberandi samning-
ar einstakra stéttarfélaga við fyrir-
tæki og félög um starfskjör tiltekinna
starfshópa eða á tilteknum vinnu-
stöðum. Hvorirtveggju síðarnefndu
"samningamir — beinir samningar
starfsmanna við launagreiðendur
fyfirborganir) og sérkjarasamningar
stéttarfélaga um launagreiðslur til
tiltekinna starfshópa (viðbótarlauna-
samningar) — má heita að séu í
gangi daglega. Þannig hefst t.d.
ekki hin eiginlega samningatöm
margra stéttarfélagaforingja fyrr en
hinni opinberu heildarsamningagerð
er lokið og samningamir, sem þeir
gera þá (sérkjarasamningamir)
ásamt samningum sem launþegar
gera sjálfír beint við launagreiðendur
1 fyfirborganimar), skipta meiru máli
fyrir stóra hópa launafólks en þeir
opinbem heildarlqarasamningar,
sem gerðir eru af samtökum vinnu-
markaðarins.
Með þessu móti hefur verið byggt
upp þrefalt launakerfí á íslandi. Hið
opinbera launakerfí, sem samið er
um í heildarsamningum. Sérkjara-
samningalaunakerfið, sem stéttarfé-
lögin semja um „í hljóði" fyrir til-
tekna starfshópa og sjaldnast fæst
birt opinberlega, og loks yfírborg-
analaunakerfið, sem telst vera einka-
mál viðkomandi.
Eftir fyrstnefnda kerfínu fær
greitt hluti opinberra starfsmanna
svo og margir hópar ófaglærðs
' starfsfólks; sem sé láglaunafólkið og
er það kerfí ráðandi á landsbyggð-
inpi. Eftir síðartöldu kerfunum er
greitt í viðskiptum og þjónustu,
mannvirkjagerð og víðar þar sem
krafíst er sérhæfðrar þekkingár eða
verkkunnáttu. Þessi launakerfí eru
ráðandi á höfuðborgarsvæðinu. Því
meiri sem þenslan er í efnahagslífinu
þeim mun meira skilur á milli opin-
bera launakérfísins og þess óopin-
bera. Er mér nær að halda, að um
2/3 hlutar launþega, jafnvel enn
stærri hópur, hafí tekið laun sín sam-
kvæmt hinum óopinberu launakerf-
um á því þensluskeiði, sem nú er að
taka enda. Veik staða heildarsam-
• taka launafólks skýrist að sjálfsögðu
af þessu. Þegar stór hluti þaunþega
telur sig ná betri árangri kjaralega
ýmiist með beinum samningum við
vinnuveitanda sinn eða með hliðar-
samningum fram hjá heildarsamtök-
um launafólks þá er auðvitað ljóst
að sá hinn sami hluti launþega ber
hvórki mikið traust til né mikla virð-
ingu fyrir heildarsamtökunum sem
missa þá bæði álit og völd.
Áekki lengur við
Með sama hætti er það auðvitað
, augljóst að um leið og heildarsam-
tök launafólks missa getuna til þess
að marka samræmda launastefnu í
Iqarakröfum og kjarasamningum
végna þess að stór hópur launþega,
jafnvel þorri þeirra, sækir laun sín
ýmist með beinum samningum eða
. sérkjarasamningum sem ekki upp-
lýsast þá missa stjómvöld um leið
getuna til þess að marka heildar-
launastefnu með tilskipunum eða
lagasetningúm. Þannig er því auð-
vitað farið bæði um stjórnvöld og
um heildarsamtök vinnumarkaðar-
ins að eínhver „opinber" samþykkt
um launastefnu hefur ekkert að
segja ef launagreiðendur eru fúsir
til þess að ganga lengra. Heildar-
kjarasamningar um að launahækk-
Sighvatur Björgvinsson
„í bréfi, sem mér barst
nýlega, var m.a. sagt
eitthvað á þá leið, að
þegar aðrar þjóðir
fylgdu ýmist félags-
hyggju eða skipulags-
hyggju aðhylltust Is-
lendingar einna helst
óskhyggju.“
anir fari ekki yfír 5% eða lög frá
Alþingi um sama efhi hafa auðvitað
ekkert að s.egja ef launagreiðendur
eru viljugir til að borga meira. Þeg-
ar skynsamleg stefna í heildar-
kjarasamningum er að engu gerð
eða lög um sama efni eru brotin á
bak aftúr er það vegna þess, að
atvinnurekendumir virða ekki hvort
heldur er samningana eða lögin.
Dæmigerðast um þetta eru atburðir
frá síðasta vori. Þá setti ríkisstjóm-
in bráðabirgðalög um launamál
undir þrýstingi frá forráðamönnum
ÍSAL sem töldu að rekstrarstöðvun
og stórfellt tap blasti við fyrirtæk-
inu ef ekkj yrði gripið í taumana.
Fyrgtir til þess að bijóta umrædd
lög voru síðan þeir ISAL-menn
sjálfír — eða svo segir ríkislögmað-
ur. Bæði þessi reynsla svo og
reynslan frá 1983 af tilraun ríkis-
valdsins til þess að marka launa-
stefnu með lögum, sem væri hag-
stæð láglaunafólki, segja okkur, að
slíkar aðgerðir eiga ekki lengur við.
Launamarkaðurinn er ekki lengur
miðstýrður og það er ekki hægt að
miðstýra bonum. Allar slíkar að-
gerðir eru gagnslausar og verða það
svo lengi sem heildarsamtökum
launafólks tekst ekki að ráða við
það viðfangsefni að marka eina,
sarhræmda og opinbera launastefnu
um þau laun sem raunverulega eru
greidd.
Fijáls lánamarkaður
í forystugrein Morgunblaðsins
'sunnudaginn 14. þ.m. er fjallað um
þær breytingar, sem orðið hafa á
efnahagsumhverfi okkar íslendinga
eftir að farið var að gera kröfur
um verðtryggingu inn- og útlána.
Sá tímí er liðinn þegar heimili eða
fyrirtæki gátu lagt út í fram-
kvæmdir án þess að leggja fram
eigið fé í trausti þess, að verð-
bólgan gerði að engu það lánsfé,
sem framkvæmt var fyrir. Fyrir-
tæki eða heimili, sem ekki getur
lagt fyrír — sparað — getur ekki
tekið lán. Sé það gert fer sá hinn
sami einfaldlega á hausinn. Sá, sem
ekki getur sparað af tekjum sínum
getur ekki borgað af lánum. Svo
einfalt ér það.
í forystugrein Morgunblaðsins
er líka réttilega á það bent, að sá
tími er liðinn og kemur aldrei aftur
þegar fyrirtæki, sem áttu orðið
ekki lengur nægilegt eigið fé til
þess að geta staðið undir áfram-
haldandi rekstri, voru endurfjár-
mögnuð með útvegun lánsfjár á
néikvæðum vöxtum. Þetta var hægt
og var gert hér áður og fyrr en nú
búum vjð í öðru umhverfi. Slíkt fjár-
, magn er einfaldlega ekki lengur
'til. Fyrirtæki, sem skortir eigið fé,
Verður að afla sér þess með því að
leita til þeirra sem fjármuni eiga
og vilja leggja þá fram gegn sam-
svarandi hlutafjáreign og rekstrar-
ítökum. Neikvæð eiginíjárstaða
verður ekki lagfærð með lánveiting-
um því lán eru ekki lengur gjafír
eins og var. Fljótlegasta leiðin til
þess að senda fyrirtæki með nei-
kvæða eiginfjárstöðu lóðbeint til
andskotans, svo vitnað sé í orð
Sverris Hermannssonar, er að út-
vega því lán til þess „að rétta sig
af“. Þá fyrst er málið orðið álger-
lega vonlaust. Þetta gengur mörg-
um hins vegar afskaplega erfíðlega
að skilja.
Tilskipanir duga ekki
Sú sama breyting hefur einnig
' orðið hvað varðar lánamarkaðinn
og þær, sem orðið hafa á launa-
markaðk Kjaminn í þeim er sá, að
opinberar tilskipanir duga þar ekki
heldur. íslendingar eru sennilega
eina þjóðin í veröldinni þar sem
háar ávöxtunarkröfur á fjármagni
hafa ekki áhrif á framkvæmda-
áform fyrirtækja og heimila. Fólk
kaupir sér bfla á kaupleigu þó það
geti ekkj greitt íbúðalánin og það
slær sér fyrir utanlandsferð þó það
getf ekki borgað af bílnum. At-
vinnufyrirtæki selja skuldlausan
vélbúnað og leigja hann síðan aftur
til þess að skapa sér greiðslulegt
svigrúm fyrir fyrstu útborgun af
nýjum búnaði, sem líka er keyptur
upp á krít. í slíku umhverfi gagnar
harla lítið að ætla að lækka vexti
með .handafli. Svo lengi sem eftir-
spumin eftir lánsfé er gegndarlaus
og fólk og fyrirtæki em reiðubúin
að borga hvað svo sem upp er sett
þá fínnur fjármagnið sér einfaldlega
þá farvegi, sem tryggja hæstu
ávöxtun, Menn geta svo sem sett
tilskipun um vexti en þá breytist
ávöxtunarkrafan einfaldlega í kröfu
um svo og svo mikil afföll í skulda-
bréfaviðskiptum — og hvemig ætla
menn að stöðva það? Kjami málsins
er þvért á móti sá, að fyrr kemst
ekki jáfnvægi á fjármagnsmarkað
en jafnvægi næst í öðmm þáttum
efnahagsmála og einn liður í því
er að ekki síður en gerðar em kröf-
ur tii lánastofnana verða menn að
gera kröfur til lántakenda.
Blekking eða sjálfsblekking
í umræddri forystugrein Morg-
unblaðsins frá 14. ágúst sl. er þvi
m.a. haldið fram, að stjómmála-
menn hafí ástundað blekkingar með
því að telja fólki trú um að hægt
sé að greiða úr vandkvæðum eins
og þeim, sem hér hefur verið vikið
að, með „hókus-pókusaðgerðum"
og þannig komið í veg fyrir að fólk
horfíst í augu við staðreyndir. Sjálf-
sagt eíga stjómmálamenn hér ein-
hverja Sök en staðreynd er það líka,
að í þessum efnum er ákaflega
auðveit að blekkja íslendinga af
þeirri einföldu ástæðu að þeir vilja
láta blekkja sig. Fólk upp til hópa
er auðvitað það greint, að það veit
vel að þjóðin lifir um efni fram, að
gjafafé íiggur ekki á lausu, að lán
verður að borga, að laun verða ekki
bundin með lögum, að gengisfelling’
hlýtuf að valda verðhækkunum og
verðhækkanir aftur vaxtahækkun-
um o.sírv. Fólk veit þetta allt sam-
an mætavel — en það vill ekki vita
það. Hitt er svo miklu einfaldara
að telja sér trú um töfrabrögð og
trikk — og geta svo skammað þessa
helv. pólitíkusa þegar þeir geta
ekki dregið gullhringina úr nefi
manna og kanínur úr höttum þeirra.
Menn tala oft mikið um isma og
hyggjur. I bréfí, sem mér barst
nýlega, var m.a. sagt eitthvað á þá
Ieið, að þegar aðrar þjóðir fylgdu
ýmist félagshyggju eða skipulags-
hyggju aðhylltust íslendingar einna
helst óskhyggju. Það hefur margt
vitlausara verið sagt en þetta.
Höfundur er alþingismaður.
LANGAR ÞiG I
SPORTBÍL OG SPÍTTBÁT ?
VERZLUNARSKÓLIÍSLANDS
ÖLD UNGADEILD
Innritun á haustönn öldungadeildar Verzlunarskóla
íslands fer fram dagana 25., 26., 29. og 30. ágúst
frá kl. 09.00-18.30.
Kenndar verða eftirfarandi námsgreinar:
Auglýsingasálfræði Reksturshagfræði
Bókfærsla Ritvinnsla
Bókmenntir Saga
Danska Stærðfræði
Efna- og eðlisfræði Tölvubókhald
Enska Tölvufræði
Farseðlaútgáfa Vélritun
Ferðaþjónusta Verslunarréttur
Franska Þýska
fslenska
Áföngum ofangreindra námsgreina er hægt að safna
saman og láta mynda eftirtalin prófstig:
Prófafbókhaldsbraut.
Prófafferðamálabraut.
Prófafskrífstofubraut.
Verslunarpróf.
Stúdentspróf.
Umsóknareyðublöð og námslýsingar fást á skrifstofu skólans,
Ofanleiti 1.