Morgunblaðið - 04.09.1988, Blaðsíða 31

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER 1988
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, ÁrniJörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, ÁgústlngiJónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu-70 kr. eintakið.
Nýleið
yfir Ölfusá
Igær rættist langþráður
draumur margra, þegar
tekin var í notkun ný brú yfír
Ölfusárósa. Um þessa stór-
framkvæmd eins og flestar
aðrar í landinu hefur oft verið
hart deilt. Hefur hún á stund-
um verið nefnd þegar menn
telja að opinberu fé megi veija
með skynsamlegri hætti en
gert er. Þrátt fyrir gagmýni
hafa baráttumenn fyrir
brúnni ekki látið deigan síga
og í tíu ár hafa staðið yfír
framkvæmdir sem tengjast
brúnni og vegagerð vegna
hennar. Sjálf brúarsmíðin
hófst hins vegar ekki fyrr en
snemma árs 1987 þannig að
henni hefur vel miðað frá því
til verksins var markvisst
gengið. Brúin tengir saman
byggðina frá Þorlákshöfn til
Eyrarbakka og Stokkseyrar.
Þannig styttist leiðin milli
Þorlákshafnar og Eyrarbakka
úr 44 km í 16 km eða sem
svarar úr leiðinni frá
Reykjavík til Keflavíkur ann-
ars vegar í leiðina frá
Reykjavík í Mosfellsbæ hins
vegar, svo að tekið sé dæmi
af þéttbýlasta homi landsins.
Sjá allir að munar um minna.
Samgöngumannvirki hafa
jafnan mikil áhrif á þróun
byggðar. Hefur það sannast
ágætlega við Ölfusá. Nú líður
brátt að því að 100 ár séu
síðan fyrsta brúin yfír ána var
vígð en það var gert 8. sept-
ember 1891. Þá streymdi
múgur og margmenni á mæli-
kvarða þess tíma að brúnni
við Selfoss, en talið er að
1.800 manns hafí safnast þar
saman. Var það þá einhver
Qölmennasta samkoma sem
haldin hafði __ verið utan
Reylgavíkur í Islandssögunni
ef frá er talin þjóðhátíðin á
Þingvöllum 1874, þegar hald-
ið var upp á þúsund ára af-
mæli byggðar í landinu. Hafði
þó verið hart deilt um fram-
kvæmdina í áratugi. Brúin
jrfír Ölfusá, sem var lang-
stærsta og veglegasta mann-
virki sem þá hafði verið gert
í landinu, leiddi til þess að
krossgötur mynduðust í landi
býlisins Selfoss og við þær
risu síðan þjónustustöðvar og
verslanir. 1946 samþykkti
Alþingi lagafrumvarp um
sameiningu Selfossbyggðar í
eitt hreppsfélag og nú er
byggð Ijölmennust á Selfossi
ef litið er á suðurlandsundir-
lendið og íbúamir tæplega
4.000,
Enginn fer í grafgötur um
að allt öðru vísi væri umhorfs
þar sem Selfosskaupstaður
stendur nú, ef Ölfusárbrú
hefði ekki verið smíðuð á
sínum stað. Talið er að brúin
yfír Ölfusárósa hafí í för með
sér nýja stefnu í þróun byggð-
ar og atvinnustarfsemi á Ar-
borgarsvæðinu svonefnda. Nú
er komin hringtenging um
svæðið á milli bæjanna við
ströndina annars vegar og
Selfoss og Hveragerðis hins
vegar. Brúin kann einnig að
leiða til þess þegar fram líða
stundir að umferðin um
hringveginn eða austur á land
frá höfuðborgarsvæðinu fær-
ist á Þrengslaveg þar sem er
snjóléttara en á Hellisheiði og
niður á ströndina þar sem
ekki er eins vindasamt og
undir Ingólfsfjalli svo að
dæmi sé tekið. Þessi nýja leið
opnar ný tækifæri eins og
aðrar leiðir og tíminn einn á
eftir að sýna hvemig þau
verða nýtt.
Á landsmælikvarða er ekki
eins mikið um dýrðir þegar
brúin yfír Ölfusárósa er tekin
í notkun og þegar Ölfusárbrú
var vígð 1891. Á þessum
tæpu hundrað árum hefur
þjóðin tekið svo stórt stökk í
samgöngumálum og fram-
kvæmdum að tilkoma glæsi-
legs mannvirkis af þessu tagi
vekur ekki jafn mikla al-
menna athygli og áður. Það
segir hins vegar ekkert fyrir
um notagildi mannvirkisins
og áhrif þess til lengri tíma.
Reynslan segir okkur að
bættar samgöngur hafa al-
mennt haft í för með sér auð-
veldari aðdrætti, bætt lq'ör og
þægindi. Pramkvæmdir á því
sviði eru vafalaust betur til
þess fallnar að stýrlg'a stöðu
þjóðarbúsins og byggð í
landinu til langframa en flók-
in dæmi um lausn stundar-
vanda í efnahagsmálum. Brú-
in yfír Ölfusárósa á vonandi
eftir að staðfesta það.
Eftir helgina hefjast við-
ræður fulltrua ríkis-
stjómarinnar og ASÍ til
könnunar á því, hvort
samstaða geti tekizt
milli þessara aðila um
ráðstafanir í efnahags-
málum. Það er orðið
nokkuð langt síðan Alþýðusambandið hef-
ur leikið svo stórt hlutverk á vettvangi
stjómmálanna. Sú var tíðin, að slíkar við-
ræður milli ríkisstjóma og forráðamanna
ASÍ voru lykillinn að lausn margra vanda-
mála. Það átti sérstaklega við á Viðreisnar-
ámnum. Segja má, að Alþýðusambandið
hafí náð hápunkti valda og áhrifa veturinn
1978, þegar þáverandi ríkisstjóm og
stjómarflokkar urðu að láta undan síga
fyrir sameiginlegu áhlaupi ASÍ og stjóm-
arandstöðuflokkanna.
Næstu árin á eftir urðu hlutverkaskipti.
Vinnuveitendasambandið náði fmmkvæði
í kjarasamningum ár eftir ár og hefur
haldið því fram á þetta ár m.a. vegna
þess, að hugmyndimar hafa komið frá
vinnuveitendum en innan ASÍ hefur verið
stöðug sundrang. Nú er hins vegar komin
upp ný staða. Þingflokkur sjálfstæðis-
manna samþykkti að kanna niðurfærslu-
leið með því skilyrði að samstaða næðist
um framkvæmd hennar með Alþýðusam-
bandi íslands. Þessi samþykkt Sjálfstæðis-
flokksins opnaði Alþýðusambandinu leið
inn í hringiðu stjómmálanna á nýjan leik.
Fróðlegt verður að sjá hvert framhald verð-
ur á því.
Stjómarflokkamir em enn að tala um
niðurfærsluleið og hugsanleg framkvæmd
hennar verður væntanlega eitt helzta
umræðuefni ráðherra við forsvarsmenn
ASÍ. Það em afar skiptar skoðanir um
þessa leið í efnahagsmálum, bæði innan
ríkisstjómarinnar og utan. Það fer ekki á
milli mála, að hún nýtur víðtæks stuðnings
meðal forystumanna í sjávarútvegi og
sjálfsagt í öðmm útflutningsgreinum. Það
er skiljanlegt. Með niðurfærsluleið er tekin
til baka kauphækkun, sem þessir sömu
aðilar hafa samið um við sína starfsmenn.
Útgjöld útgerðar og fískvinnslu lækka og
atvinnugreinin hefur meiri möguleika á
að standa undir sér.
Miklar efasemdir em hins vegar uppi
um niðurfærsluleið meðal ýmissa verka-
lýðsforingja, eins og sjá má á grein eftir
Magnús L. Sveinsson, formann Verzlunar-
mannafélags Reykjavíkur, í þessu tölublaði
Morgunblaðsins. Þeir verkalýðsforingjar,
sem efast um gildi þessarar aðgerðar fyr-
ir láglaunafólk spyija einfaldlega, hvemig
hægt sé að lækka lægstu launin um t.d.
9%. Þeir em ekki einir um það. í hópi
atvinnurekenda em margir launagreiðend-
ur, sem segjast með engu móti geta lækk-
að laun starfsmanna sinna, sem þessu
nemur, af þeirri einföldu ástæðu, að þeir
muni missa þá í önnur störf.
Margir aðrir em þeirrar skoðunar, að
niðurfærsluleið sé óframkvæmanleg vegna
þess, að ekki sé hægt að tryggja niður-
færslu verðs á vöm og þjónustu. Sennilega
em ráðherrar á borð við Jón Baldvin
Hannibalsson og Steingrím Hermannsson
þeirrar skoðunar, að þetta eigi að gera
með lagasetningu. Ráðherrar sjálfstæðis-
manna og þingflokkur eiga áreiðanlega
eftir að hugsa sig vel um áður en þeir
fylgja slíkri löggjöf. Menn þurfa ekki ann-
að en fylgjast með þeirri verðstöðvun, sem
er í gildi í þessum mánuði og framkvæmd
hennar til þess að átta sig á þeim álitamál-
um, sem eiga eftir að koma upp á yfirborð-
ið í sambandi við niðurfærslu verðlags.
Sterkustu rökin fyrir niðurfærsluleið em
einfaldlega þau, að annar kostur sé ekki
fyrir hendi. í þeim efnum vísa menn til
hinna misheppnuðu efnahagsaðgerða í
maímánuði, þegar gengið var fellt án þess
að það skilaði nokkmm sýnilegum árangri
fyrir sjávarútveginn. Auðvitað em til aðrar
leiðir í efnahagsmálum en niðurfærsla og
gengislækkun. Það er óneitanlega var-
hugavert að láta umræður um efnahags-
mál snúast eingöngu um niðurfærsluleið.
Þótt ráðgjafamefnd ríkisstjómarinnar hafi
rætt aðra möguleika í þaula og þess vegna
komizt að þessari niðurstöðu er ljóst, að
hvorki ríkisstjóm, þingflokkar né almenn-
ingur hafa rætt aðrar leiðir að nokkm ráði.
Þau sjónarmið em t.d. til meðal sérfræð-
inga og áhrifamanna, að með skipan ráð-
gjafamefndarinnar og því, sem á eftir
hefur fylgt, hafí verið efnt til of mikils
uppnáms um efnahagsmál þjóðarinnar.
Ástandið sé einfaldlega ekki eins alvarlegt
og menn hafí talið og ekki þörf á jafn
víðtækum aðgerðum og ýmsir ráðherrar
og forsvarsmenn atvinnuvega hafa talið
nauðsynlegar. Það væri því ekki úr vegi
að opna þessar umræður svolítið, þannig
að fleiri kostir verði ræddir en niðurfærsl-
an ein.
Frelsi á villigötum?
Það er augljóst, að tilhneigingin í efna-
hagsaðgerðum nú er til. aukinnar miðstýr-
ingar og að horfíð verði frá frjálsræðis-
stefnu f efnahags- og atvinnumálum að
nokkm leyti. Nú um þessi mánaðamót var
t.d. sett á verðstöðvun, að vísu í skamman
tíma. Sú var tíðin, að verðstöðvun var al-
gengt ráð en afleiðingin yfírleitt sú, að
eftir nokkra mánuði brast mikil verð-
hækkunarstífla.
Þá er auðvitað ljóst, að bankamir fengu
nánast fyrirskipun um að lækka vexti. Sú
hótun lá í lofti, að Seðlabankinn mundi
grípa til einhliða aðgerða til þess að lækka
vexti, ef bankamir gerðu það ekki sjálfír.
Fijálsræðið í vaxtamálum hefur auðvitað
verið lykilþáttur í þróun efnahagsmála hin
síðari ár. Nú hafa menn séð fyrstu merki
þess, að hugsanlega verði snúið við á
þeirri braut. Auðvitað geta engin ríkis-
stjóm og enginn stjómmálaflokkur
ríghaldið í ákveðna gmndvallarstefnu á
tímum, sem þessum. Engu að síður er
nauðsynlegt að menn átti sig á því hvert
stefnir. Það er augljóst, að það er á ferð-
inni visst fráhvarf frá fijálsræði í efna-
hags- og atvinnumálum.
Sumir em þeirrar skoðunar, að frelsið
hafí verið misnotað. Athyglisverð rödd um
það hefur komið úr Sjálfstæðisflokknum.
María E. Yngvadóttir, einn af varaþing-
mönnum Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík
og formaður Sjálfstæðiskvennafélagsins
Hvatar, segir í ræðu, sem hún flutti á
fundi Sambands ungra sjálfstæðismanna
fyrir skömmu og birt var í Morgunblaðinu
í gær: „Með frjálsri verðlagningu átti sam-
keppnin að blómstra, en raunin varð sú,
að nú vannst frelsi til að halda uppi verði
á vömm. í stað þess að koma á hag-
kvæmari rekstri til að verða samkeppnis-
færari er verðlagi haldið uppi og þar með
smæð markaðarins nýtt, ekki í hagnaðar-
skyni, sem hefði verið skiljanlegt, heldur
til að halda uppi bmðlinu. Og hveijir em
það svo sem borga brúsann? Það emm
við, almenningur í landinu. Við sitjum
uppi með. okkar eigin óráðsíu, en einnig
þeirra, sem leggja á okkur skattana og
selja okkur vöra og þjónustu."
Þetta er býsna þungur áfellisdómur yfír
því frelsi, sem Sjálfstæðisflokkurinn hefur
lengi barizt fyrir í efnahags- og atvinnu-
málum. Hitt er svo alveg ljóst, að María
E. Yngvadóttir talar þama fyrir munn
margra, sem telja, að frelsið í verðlagningu
hafí alls ekki skilað sér í aukinni sam-
keppni og lægra verðlagi. Efasemdir um
gildi þessa fíjálsræðis em meiri en oft
áður. Um þetta má margt segja.
Varla blandast nokkmm manni hugur
um, að frelsi í verðlagningu og sú sam-
keppni, sem af því frelsi hefur leitt, hefur
orðið til þess að verðsamkeppni milli mat-
vömverzlana er mjög mikil. Einhver sagði
að Pálmi í Hagkaup hefði gert meira til
þess að bæta kjör láglaunamanna en flest-
ir verkalýðsforingjar. Það má færa sann-
færandi rök fyrir því, að þetta sé rétt.
En hefur frelsi í verðlagningu skilað sér
í lægra vömverði annars staðar? Um þetta
má endalaust deila. Einn af viðmælendum
höfundar Reykjavíkurbréfs benti á, að tíð
eigendaskipti á tízkuverzlunum í borginni
bentu til þess, að samkeppni væri þar
mikil. Jafíi augljóst er, að verðlag á marg-
víslegri vöm og þjónustu er ótrúlega hátt
hér miðað við það, sem tíðkast í nálægum
löndum. Nú geta menn ekki lengur bent
á háa tolla, sem skýringu á því.
Þá benda efasemdarmenn um frelsið á
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER 1988
31
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 3. september
Morgunblaðið/Þorkell
Frá Ólafsfirði.

þá staðreynd, að raunvextir hafa rokið upp
og ekkert lát á og spyija hvenær komi
að því, að markaðurinn leiði til raunvaxta-
lækkunar. Talsmenn vaxtafrelsis segja
hins vegar, að menn verði að hafa biðlund
til þess að lofa vaxtafrelsinu að sýna sig
í verki, staðreynd sé, að ekkert lát hafí
verið á eftirspum eftir lánsfé þrátt fyrir
háa vexti og þá sé ekki við því að búast,
að markaðsöflin kalli á raunvaxtalækkun.
Þessar umræður sýna, að nú er að hefj-
ast visst mat á þeirri fíjálsræðisstefnu, sem
hefur mtt sér til rúms í athafnalífí og fjár-
málalifí á sl. fímm ámm eða svo. Að því
hlaut að koma að slíkt endurmat færi fram.
Vel má vera, að þær umræður leiði til
þeirrar lækkunar á verði vöra og þjón-
ustu, sem markaðsöflin ein hafa ekki ráð-
ið við að framkalla!
Engin spuming er um það, að frelsi í
viðskiptum og athafnalífí leiðir til bættra
lífskjara. Löng reynsla margra þjóða sýnir
það. En frelsi er hægt að misnota og þær
efasemdir, sem hér er vísað til. benda til
þess, að sú skoðun eigi nokkum hljóm-
gmnn, að það hafí gerzt hér. Verkefnið
er þó ekki að draga úr frelsinu heldur
koma í veg fyrir misnotkun þess.
Að lifa mannsæmandi lífi
Annars er eftirtektarvert, að María E.
Yngvadóttir minnti líka í fyrmefndri ræðu
á láglaunafólkið með þessum orðum: „Við
viljum byggja hér gott þjóðfélag, ekki
aðeins fyrir flesta, heldur alla. Launamis-
munur er eðlilegur o^ virkar sem hvatning
til menntunar og ábyrgðar. En við verðum
að gæta þess, að lægstu laun dugi ávallt
til framfærslu meðalfjölskyldu. Það er erf-
itt að hlusta á þau rök, að hin og þessi
atvinnugrein beri ekki hærri laun. Sam-
vizka atvinnurekenda hlýtur að rúma
býsna margt, ef þeir geta haldið slíku fram.
Laun era ekki afgangsstærð, heldur fjár-
festing í vinnuframlagi fólks, sem leggur
sig því betur fram, sem umbunin er meiri.
Það á að vera metnaður atvinnurekenda
að framleiða góða vöm eða þjónustu á sem
hagkvæmastan hátt og það næst ekki
nema með góðu hráefni og góðu samstarfs-
fólki og fyrir hvort tveggja þarf að borga.
Þetta á ekkert síður við hjá opinberam
fyrirtækjum en einkafyrirtækjum. Við
megum ekki gleyma því, að í okkar litla
landi, má segja, að fyrirfinnist í hverri fjöl-
skyldu fulltrúi hverrar atvinnugreinar. Ég
tel það mjög varasamt, ef hér fær að
skjóta rótum stétt, sem á enga möguleika
á að lifa mannsæmandi lífí og er þá jafn-
vel þröngvað til að bjarga sér á annan
hátt. Aðrar þjóðir berjast við að bæta sitt
velferðarkerfi til að losna við undirrót alls
kyns spillingar. Við getum ekki stuðlað
að slíku með vanhugsuðum aðgerðum."
Þetta em orð í tíma töluð. Því miður
hafa ekki heyrzt margar slíkar raddir í
Sjálfstæðisflokknum á síðustu ámm. En
þetta er gmndvallaratriði. í góðæri síðustu
ára hafa þeir, sem betur mega keppst um
að ná til sín hagnaði af miklum uppgangi
í atvinnulífínu. Þá hafa gjaman gleymzt
þeir, sem minna mega sín. Það er tími til
kominn, að jafnvægi komizt á að nýju.
Of mikill efnamunur getur aldrei gengið
á íslandi til lengdar. Návígið og fólks-
fæðin er slík, að mikill efnamunur kallar
jrfír okkur verra þjóðfélag.
Það er ánægjulegt, að það skuli einmitt
vera einn af varaþingmönnum Sjálfstæðis-
flokksins, sem minnir á þessar staðreynd-
ir. Það sýnir, að enn em til þau öfl, sem
frá upphafí hafa skapað eðlilegt jafnvægi
í þessum stóra flokki milli nokkuð ólíkra
skoðana. Það yrði Sjálfstæðisflokknum til
farsældar og fýlgisaukningar, ef fleiri full-
trúar hans töluðu á sama veg og María
E. Yngvadóttir í þessari ræðu.
Hvernig á að ráða við
ríkisútgjöld?
Starf Ríkisendurskoðunar, sem nú heyr-
ir beint undir Alþingi, er mikilvægur þátt-
ur í að veita ráðherram og embættismönn-
um aðhald í meðferð almannafjár, eins og
raunar er vikið að í forystugrein Morgun-
blaðsins í dag, laugardag. En ýmsar at-
hafnir Jóns Baldvins Hannibalssonar, fjár-
málaráðherra, og hans manna í fjármála-
ráðuneytinu, hafa vakið upp spumingar
um það, hvernig bezt verði unnið að því
að hemja útgjöld ríkisins.
Fjármálaráðherra virðist hafa komizt
að þeirri niðurstöðu, að eina leiðin til þess
að ná einhveijum tökum á ríkisfjármálum
væri að efna til meiriháttar áhlaups á ein-
staka stofnanir á vegum ríkisins. Væntan-
lega vill hann með þvi vinna tvennt: í
fyrsta lagi að hafa þau áhrif á forráða-
menn viðkomandi stofnunar, að þeir fari
varlegar í framtíðinni í meðferð ríkisfjár-
muna og í öðm lagi að hafa þau óbeinu
áhrif á forráðamenn annarra stofnana á
vegum ríkisins, að þeir gæti betur að sér
til þess að forðast að verða fyrir slíkri
opinberri gagnrýni.
Vel má vera, að þetta sé rétt hugsað
hjá fjármálaráðherra. Það getur vel verið,
að ríkiskerfíð sé svo þungt í vöfum, að
opinbert áhlaup af þessu tagi sé eina leið-
in til þess að ná árangri. En þá verður
að framkvæma áhlaupið, sem gert er í
nafni skattborgaranna, með réttum hætti.
Það er Pósti og síma ekki til minnkunar,
hvemig staðið var að launagreiðslum til
starfsmanna þeirrar stofnunar um þessi
mánaðamót. Það er fj ármálaráðherra og
starfsliði hans hins vegar ekki til sæmdar.
Aðalatriðið er að ná árangri. Fyrst er
að reyna með góðu. Hefur það verið gert?
Ef ráðherra kemst að þeirri niðurstöðu,
að opinbert áhlaup sé það eina, sem dug-
ar, verður hann að fýlgja orðum sínum
eftir að því loknu. Hefur það verið gert?
Næstu vikur munu ráðherrar og þing-
flokkar einbeita sér að fjárlagagerð. Hún
er mikilvægur þáttur í efnahagsaðgerðum
núverandi ríkisstjómar. Hafa ráðherrar
tekið til hendi við niðurskurð hjá sér?
Hafa þeir fylgt fordæmi Jóhönnu Sigurðar-
dóttur og skorið niður ferðakostnað? Hafa
þeir skorið niður risnu? Hafa þeir skorið
niður alls kyns forréttindi æðstu embættis-
manna? Um leið og þetta hefur verið gert
mun þjóðin fylgja þeim fast eftir.
„Þau sjónarmið
eru t.d. til meðal
sérfræðinga og
áhrifamanna, að
með skipan ráð-
gjafarnefndar-
innar og því, sem
á eftir hefur
fylgt, hafi verið
efnttilof mikils
uppnáms um
efnahagsmál
þjóðarinnar.
Astandið sé ein-
faldlega ekki eins
alvarlegt og meníi
haf i talið og ekki
þörf á jafn
víðtækum aðgerð-
um og ýmsir ráð-
herrar ogfor-
svarsmenn at-
vinnuvega hafa
talið nauðsynleg-
ar.“
’