Morgunblaðið - 06.11.1988, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1988
C 19
sovézki herinn að afhenda alla
brezka þegna, sem hann bjargaði.
Þetta ákvæði var túlkað þannig að
það næði til allra sovézkra borgara,
sem höfðu barizt með Þjóðveijum.
Brezka stjórnin taldi ekki að
rússneskir hvítliðar, sem höfðu
sloppið undan bolsévíkum eftir bylt-
inguna 1917, fyrir stofnun Sov-
étríkjanna, væru sovézkir borgarar.
Flóttamenn frá Eystrasaltslöndun-
um og pólskum, finnskum, tékkn-
eskum, rúmenskum og þýzkum
yfirráðasvæðum, sem Stalín hrifs-
aði eftir 1939 og eftir 1945, voru
ekki heldur taldir sovézkir borgarar.
Bretar höfðu fyrst tekið rússn-
eska málaliða Þjóðveija til fanga í
Frakklandi í júní 1944. Þá vildi
Anthony Eden utanríkisráðherra
ekki að Bretar tækju við þeim, þar
sem það mundi „vekja tortryggni
Stalíns". Þó var vitað að þeir yrðu
skotnir, ef þeir yrðu sendir til Rúss-
lands. Churchill reyndi að hamla
gegn því að slíkir fangar yrðu af-
hentir Rússum, en heimsending
þeirra hófst í árslok 1944.
Brezka stjórnin gerði sér grein
fyrir því að flestir „kósakkarnir“ í
Klagenfurt mundu streitast gegn
því að þeir yrðu sendir til Rúss-
lands. En hún lagði mikið kapp á
að fá afhenta þá brezku stríðs-
fanga, sem Rauði herinn hafði
bjargað, og ákvað því að standa við
ákvörðunina frá Jalta án undan-
tekninga.
Leyniskipun
Tolstoj hélt því fram að Mae-
millan hefði vitað að ekki stæði til
að að afhenda rússneska stríðs-
fanga, sem báru erlend vegabréf,
og haft að engu fyrirmæli um að
sjá til þess að þeir yrðu um kyrrt.
Um leið staðhæfði hann að Mac-
millan hefði gefið Keightley hers-
höfðingja leynilega skipun um að
senda „hvítliðana" úr borgara-
stríðinu til heija Tolbúkhíns á þeirri
forsendu að það væri í samræmi
við stefnu brezku stjórnarinnar. Að
sögn Tolstojs gerðist þetta á
tveggja tíma fundi Macmillans með
Keightley í aðalstöðvum hans í
Klagenfurt 13. maí 1945, þar sem
þeir fjölluðu aðallega um- Júgó-
slavíu, en um „kósakkana“ í lokin.
Samkvæmt kenningu Tolstojs
hundsaði Macmillan líka fyrirmæli
um að enginn júgóslavneskur fangi
skyldi afhentur Tító. Tolstoj taldi
sig einnig geta sýnt fram á að
Macmillan hefði reynt að fela fyrir
brezku stjórninni og Alexander
marskálki að „hvítliðar“ yrðu af-
hentir um leið og aðrir rússneskir
fangar. Hann fullyrti að Macmillan
hefði talið . Alexander trú um að
nauðsynlegt væri að framselja
hvítliðana tii að tryggja að Rússar
skiluðu brezkum stríðsföngum og
reynt að varpa ábyrgðinni á hann.
Tolstoj sagði einnig að engin fanga-
skipti hefðu farið fram og þar af
leiðandi hefði enginn brezkur fangi
verið látinn laus. „Ef Macmillan
hefði ekki skorizt í leikinn hefði
70.000 mannslífum verið bjargað,“
sagði hann.
Cowgill-nefndin segir hins vegar
að yfirmenn V stórfylkisins hafi
ekki vitað um „hvítliðana" í Klag-
enfurt og þá ósk Tolbúkhíns að
þeir yrðu framseldir fyrr en 12.
maí. Macmillan frétti ekki um
rússnesku stríðsfangana fyrr en
hann kom daginn eftir og e.t.v. var
honum ekki sagt frá hvítliðunum.
Það eina sem hann sagði Keightley
var að samkvæmt Jalta-samningn-
um bæri að afhenda rússneska
stríðsfanga. Um leið lagði hann til
að farið yrði fram á afhendingu
brezkra stríðsfanga þegar rætt yrði
við Tolbúkhín um afhendingu
rússnesku fanganna.
Nefndin telur að þannig hafi
Macmillan aðeins greint frá stefnu
brezku stjórnarinnar í málum sem
þessum og segir: „Þetta var í fullu
samræmi við þá meginhugsun, sem
bjó á bak við þá ákvörðun Breta
að undirrita Jaita-samninginn."
Macmillan skrifaði í dagbók sína:
„Ef við afhendum þá dæmum við
þá til þrælkunar, pyntinga og
líklega dauða. Ef við neitum móðg-
Dauðasveitir
um við Rússa og bijótum Jalta-
samninginn. Við höfum ákveðið að
afhenda þá.“
Samsæriskenning
Sagnfræðingurinn og hermála-
fréttaritarinn John Keegan (The
Face of Battle), sem hér er einkum
stuðzt við, segir í Daily Telegraph
að Tolstoj hafi ekki getað sannað
að Macmillan hafi gefið Keightley
leynifyrirmæli á fundi þeirra 13.
maí. Hann hafi heldur ekki getað
rökstutt hvers vegna Macmillan
skyldi hafa gefið slík fyrirmæli.
Helzt sé á Tolstoj að skilja að Mac-
millan hafi af einhveijum ástæðum
viljað þjóna markmiðum Stalíns og
samsæriskenning hans hvíli á þeirri
gefnu forsendu.
Nefnd Cowgills bendir á að í
fylgd með Macmillan voru stað-
gengill hans, Philip Broad, yfirmað-
ur herráðs Áttunda hersins, Benson
hershöfðingi, og yfirmaður her-
stjórnar Bandamanna á Italíu. Ke-
egan segir: „Samsæri, sem skrif-
stofa Macmillans sjálfs, fjölmenn-
asti liðsafli Breta og æðsta borgara-
lega yfirvaldið í þessum hluta álf-
unnar tóku þátt í frá byijun, er
augljóslega ekkert samsæri."
I fyrstu reyndu hermenn V stór-
fylkisins að blekkja rússnesku og
júgóslavnesku stríðsfangana og fá
þá þannig til að sætta sig við nauð-
ungaflutningana. Þeim var sagt að
þeir yrðu fluttir til Ítalíu, en þegar
í ljós kom að það var ósatt beittu
brezku hermennirnir valdi og sýndu
mikinn hrottaskap. Kósakkarnir
sögðu þeim að þeir yrðu drepnir
þegar þeir kæmu til Rússlands.
Nokkrir þeirra sviptu sig lífi.
Hluti rússnesku fanganna var
yfirheyrður áður en þeir voru flutt-
ir burtu. Tvær af sex liðssveitum
þeirra fengu að vera eftir í sam-
ræmi við Jalta-samninginn, en ekki
tókst að hafa upp á öllum þeim
kósökkum, sem ekki átti að senda
heim samkvæmt samningnum, og
þeir voru því fluttir nauðugir austur
á bóginn. Það var raunar ekki fyrr
en Alexander marskálkur kom í
heimsókn til V stórfylkisins 4. júní
að skipun var gefin um að allir
kósakkar skyldu yfirheyrðir fyrir
brottför og þá höfðu flestir rússn-
esku og júgóslavnesku fangarnir
verið fluttir nauðugir yfir landa-
mærin.
í skipun Alexanders sagði einnig:
„Undir engum kringumstæðum má
beita valdi við flutningana." For-
ingjar herráðs hans vissu ekki að
fanngarnir höfðu verið blekktir og
beittir valdi þvert ofan í bann, sem
hafði verið lagt við slíkum aðferðum
í upphafi.
KEIGHTLEY:
Stríð við Tító vofði yfir.
JALTA 1945
Churchill, Roosevelt og Stalín í Jalta: Samningurinn brotinn.
TOLBÚK-
HÍN:
Vildi alla
„hvítliða“.
ALEXANDER:
Greip of seint í taumana.
ÖNGÞVEITI
Slóvenskur leiðtogi biður Alexander að koma í veg fyrir heimsendingu
6.000 flóttamanna.
Cowgill-nefndin viðurkennir að V
stórfylkið hafi sýnt yfirgang. Hún
játar líka að mörgum júgóslavnesk-
um andstæðingum Títós hafi verið
snúið við á landamærunum og að
aðrir hafi verið fluttir til Júgó-
slavíu. Hins vegar hafi það verið
UPPGJÖFIN
Kósakkar, sem börðust
með Þjóðverjum, afhenda
Bretum vopn sín áður en
þeir eru sendir í
dauðabúðir Stalíns.
stefna brezku stjórnarinnar að leyfa
ekki Júgóslövum að fara inn í Aust-
um'ki, þar sem óttazt hafi verið að
það gæti leitt til þess að skæruliðar
Títós gerðu innrás.
Tolstoj leiddi rök að því að flest-
ir júgóslavnesku flóttamannanna
hefðu verið skotnir til bana nánast
um leið og þeir fóru aftur yfir landa-
mærin. Nokkrum þeirra tókst að
forðast dauðasveitimar og flýja inn
í Austurríki á ný. Þegar brezkir liðs-
foringjar heyrðu þá lýsa fjölda-
morðunum báðu sumir þeirra um
að verða leystir frá störfum.
Jafnframt sýndi Tolstoj fram á
að flestir kósakkanna, sem voru
framseldir, hefðu ýmist verið teknir
af lífi eða sendir í vinnubúðir Gúl-
agsins. Fáir sluppu lifandi þaðan.
Cowgill-nefndin vefengir þetta
ekki. Hún viðurkennir að Rússar,
sem voru ekki sovézkir borgarar
og bám erlend vegábréf, hafi verið
fluttir til Sovétríkjanna með valdi
þvert ofan í ákvæði Jalta-samnings-
ins, en telur að ástæðan hafi verið
ringulreið og mikið álag í lok
stríðsins. Erfitt hafi verið fyrir
50.000 brezka hermenn að ákveða
örlög hundruða þúsunda flótta-
manna á örfáum vikum. Á móti
hafi komið að nokkrir sovézkir
borgarar hafi fengið hæli. Tilviljan-
ir virðist hafa ráða örlögum flölda
fólks á þessum vikum.
Það sem gerðist í Klagenfurt var
ekki einsdæmi. Alls vora um
2.750.000 sovézkir borgarar víðs
vegar í Evrópu afhentir sovézkum
hernámsyfirvöldum, myrtir og
sendir í nauðungarvinnubúðir.
Flestar hlutlausar þjóðir tóku þátt
í þessum leik, m.a. Svíar, sem munu
hafa fengið eina milljón- lesta af
pólskum kolum fyrir að neyða fólk
frá Eystrasaltslöndunum til að snúa
aftur.
Eina undantekningin var dverg-
ríkið Liechtenstein, sem tók við
rússneskum flóttamönnum. Þegar
Alexander Solzhenítsyn var rekinn
frá Sovétríkjunum lét hann það
verða eitt sitt fyrsta verk að fara
til Vaduz til að færa Franz Jósef
fursta II þakkir.
Skjölin sem fundust
Cowgill-nefndin tekur harðar á
ásökunum Tolstojs um svokallað
„Klagenfurt-samsæri". Nefndinni
tókst að finna eða semja upp á
nýtt öll þau skjöl, sem hann stað-
hæfði að hefði verið stungið undir
stól, eytt eða breytt. Mikilvægast
var að nefndin fann 40 síður úr
frumriti dagbóka Macmillans, sem
Tolstoj fullyrti að hefðu týnzt,
ásamt öðram dagbókum hans úr
stríðinu. „Týndu" dagbókarblöðin
voru í meginatriðum samhljóða því
sem Macmillan birti seinna á prenti.
Skjöl, sem Tolstoj sagði að hefðu
vísvitandi verið eyðilögð, fundust
einnig á sínum stað. Ásakanir hans
um að Macmillan hefði gefið
Keightley hershöfðingja ótilhlýði-
legar skipanir og haldið gerðum
sínum léyndum fyrir Churchill og
stjórn hans byggðust aðallega á
þessum skjölum, sem hann fann
ekki. John Keegan segir að ef hann
hefði fundið öll skjölin hefði hann
ekki getað ásakað Macmillan —
skjölin, sem fundust, geri tilgátur
hans að engu. Hann telur bók
Tolstojs stórgallaða og skoraði á
hann að draga ásakanir sínar til
baka til að bjarga fræðimanns-
heiðri sínum, en Tolstoj virðist ófá-
anlegur til þess.