Morgunblaðið - 14.01.1989, Blaðsíða 10

T
10
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. JANÚAR 1989
_____________________________ibtefcfi nÆ
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 470. þáttur
Gagnstæðistengingin en er í
hættu. Sigurður skólameistari
nefndi hana „gáfaðasta orð
tungunnar". Við skulum bregð-
ast við hart, henni til vamar.
Nú skal sýna dæmi þeirrar
hættu sem ég nefndi í upphafí.
Því miður er úr miklu að moða
í fréttum, einkum þegar sagt er
frá úrslitum kappleikja, kosn-
inga og skoðanakannana. En
ekki aðeins þá. Dæmi eitt (úr
texta undir mynd í blaði): „Þeg-
ar upp var staðið hafði KA betur
í 1. deildinni og lenti í 4. sæti á
meðan Þórsarar urðu að sætta
sig við 6. sætið."
Ljótt er. Þama á auðvitað að
vera en, ekki „á meðan", þegar
sagt er frá þeim gagnstæðum
sem em sín hvom megin við
tenginguna. Tókuð þið svo ekki
eftir hinu: „Þegar upp var stað-
ið“? Ætli knattspymumenn 1.
deildar hafí leikið íþrótt sína
liggjandi?
Dæmi tvö: „Alls búa nú
14.197 manns í Hafnarfirði á
meðan íbúar Akureyrar em
13.969 að tölu.“
Sama málheltin aftur; „á
meðan“ skal það vera, ekki hin
gamla og góða gagnstæðisteng-
ing en. Og hvemig skyldi standa
á þessu? Þetta er til komið fyrir
ensk áhrif á menn sem sýnast
vera jafnvondir í ensku og
íslensku. Fer nú að vandast
málið, ef fyrst þarf að kenna
mönnum ensku til þess að
íslenska þeirra geti orðið
skammlaus.
Margir vita að while í ensku
hefur aðalmerkinguna „á með-
an“: Summer is pleasant while
it lasts, en það útleggst: Sumar-
ið er skemmtilegt, (á) meðan það
varir. En while er ekki aðeins
tíðartenging í ensku, heldur líka
aðaltenging, gagnstæðisteng-
ing, og þá á auðvitað að þýða
það með en á íslensku: The eld-
er son had a gift for the arts,
while the younger preferred
sports = eldri sonurinn hafði
listahæfíleika, en hinn yngri
kaus heldur íþróttir.
Nú heiti ég á ykkur öll, og
einkum fréttamenn, að slá
skjaldborg um gagnstæðisteng-
inguna en og láta ekki þá, sem
vondir em í ensku og líkja þó
eftir því máli, rýma henni burtu
með málglöpum sínum. Það
væm dapurleg örlög „gáfaðasta
orðs tungunnar".
En af hveiju skyldi Sigurður
Guðmundsson hafa kallað en
þessu viðhafharmikla nafni? Ég
ætla ekki að svara því beint, en
biðja ykkur, ef ykkur fínnst þið
ekki vita svarið, að gaumgæfa
kvæðið Á Glæsivöllum eftir
Grím Thomsen. Út frá því kvæði
kom nafngift Sigurðar skóla-
meistara, því að sérhvert erindi
kvæðisins klofnar um gagnstæð-
istenginguna en. Framan við hjá
Grími er það sem sýnist, en
aftan við það sem er. Ég tek
hér aðeins eitt erindi sem glöggt
dæmi þessa. Það er lærdómsríkt
að kryíja til mergjan
Áfengt er mungátið
og mjöðurinn er fom,
mögnuð drykkjarhom,
en óminnishegri og illra hóta nom
undir niðri í stiklunum þruma.
★
Forliðurinn Hún- í manna-
nöfíium var býsna algengur að
fomu, auk þess sem Húnn og
Húni koma fyrir ósamsett.
Þessar samsetningar veit ég
um: Húnbjörg, Húnbjörn,
Húnbogi, Húnfastur, Hún-
gerður, Húnljótur ((jótur =
bjartur í mannanöfnum, sbr.
Ijós, e. light) Húnólfur, Hún-
röður, Húnsteinn, Húnvör,
Húnþjófur (þjófúr í mannan.
=þjónn, sbr. þjá og þý).
Þá voru í gamalli dönsku: Hunk-
il, Hunlefí Hunwarth og Hun-
with (sum þeirra komin úr
þýsku). Þessi nöfn væru á
íslensku: Húnkell, Húnleifúr,
Húnvarður og Húnviður.
Af tíðleika þessa forliðar
fínnst mér eðlilegast að hafna
báðum þeim skýringum sem oft-
ast sjást, að þessi nöfn séu ann-
aðhvort af þjóðarheitinu Húnar
(hvemig svo sem á því stendur)
eða af húnn = bjamarungi eða
ungviði yfirleitt. Prófessor Assar
Janzén hefur sett fram þá til-
gátu að Hún- gæti verið af
frumgermanska orðstofninum
hlin- sem getur táknað hæð eða
styrkleika. Á þessa tilgátu fínnst
mér rétt að fallast. Sbr. einnig
kenningar sr. Jóns á Stafafelli
sem leiddi rök að því, að í þess-
um nafngiftum fælist stærðar-
eða styrkleikamerking (Safn til
sögu íslands, þriðjabindi, 620).
Húnbjörg er þá „sterk björg,
áhrifamikil bjargvættur". Það
væri gott valkyijuheiti á rysj-
óttri víkingaöld.
Á íslandi voru Húnbjargir
tvær 1703, flórar 1801, sjö
1845, sjö 1855, ein 1910. Ein
var skírð Húnbjörg á tímabilinu
1921-50, ein er í þjóðskránni
1982. í fæðingarárgöngunum
1982 og 1985 var engin mær
skírð svo.
Húngerður var enn sjald-
gæfara. Það var horfíð 1845 og
virðist ekki hafa verið endumýj-
að.
Húnbjöm hét einn landi okk-
ar 1703. Síðan hvarf það nafn.
Húnbogi var lengi vel enginn,
en kom upp aftur á síðari öldum.
Voru tveir 1910, einn skírður
svo 21-50, a.m.k. Qórir f þjóð-
skrá 1982 og einn skírður svo
af sveinum sem fæddust 1985.
Fellur svo „húntal" að sinni.
★
Áslákur austan kvað:
Hún Jóna var breysklynd og brotleg,
eftir böll var hún stundum hálfrotleg,
úfin og þorstlát
og ónýt við kostát,
en sjaldan beint kindar- né kotleg.
Fyrirlestur um uppgröftiim í Jórvík
ELIZABETH Hartley, yfirfora-
leifafræðingur við Yorkshire
Museum í Jórvík (York), heldur
fyrirlestur í Norræna húsinu,
sunnudaginn 15. janúar kl.
17.00, um uppgröftinn í Jórvík.
Fyrirlesturinn er haldinn í
tengslum við sýninguna „Víkingar
í Jórvík og Vesturheimi", sem opn-
uð verður í Norræna húsinu og
Þjóðminjasafninu, laugardaginn
21. janúar.
Líklega leikur íslendingum mest
forvitni á að kynnast víkingabæn-
um Jórvík, sökum þess hve saga
hans er samofin örlögum sögu-
frægra landa okkar.
Þar orti Egill Höfuðlausn við
hirð Eiríks blóðaxar. Saga Jórvík-
ur er þó miklu lengri, nær allt frá
tímum Rómveija, fram um miðald-
ir og til vorra daga. það sem mesta
athygli hefur þó vakið af því sem
fundist hefur eru ríkulegar minjar
frá víkingatímanum.
Fyrirlestur Elizabeth Hartley,
sem haldinn er á ensku, heitir
„The Archeology of York“ og er
eins konar inngangur að þessari
mestu víkingasýningu sem hér
hefur verið haldin.
Flestir gripanna á sýningunni
hafa einmitt fundist í uppgreftrin-
um í Jórvík. Elizabeth Hartley
kemur hingað með á annað hundr-
að gripa í farteskinu, sem sumir
hveijir eru einstakir í sinni röð og
vart metanlegir til fjár. Hún mun
aðstoða við uppsetningu sýningar-
innar og vera hér við opnun henn-
ar.
Fyrirlesturinn er eins og fyrr
segir kl. 17.00 á sunnudag í Nor-
ræna húsinu. Allir eru velkomnir
og aðgangur er ókeypis.
(Fréttatílkynniog)
21150 - 21370
LÁRUS Þ. VALDIMARSSOIM framkvæmdastjori
LARUS BJARNASON HDL. L0GG. FASTEIGNASALI
Á markaðinn eru aö koma meðal annarra eigna:
Endurnýjuð þakhæð í Laugardal
rótt við Sundiaugamar nánar tittekið 4ra herb. rúmir 100 fm. 3 góö svefn-
herb. (geta veríð 4). Mikið endum. (gler, gluggar, svalahurð, parket o.fl.)
Danfoss kerfi. Góðar sólsv. Geymsluris fyígir. Sanngjamt verð.
Stór og góð við Álfheima
4ra herb. sólrík íb. á 4. hæð 107,4 fm. Nýtt gler. 4 ára innr. í eldh.
og baði. Þarfnast máln. Rúmg. íbherb. í kj. Góð lán fylgja.
Endurbyggð með stórum bílsk.
neðri hæð 3ja herb. á vinsaelum stað á Melunum ekki stór. Vel skipu-
lögð. Allar innr. og tæki ný og vönduö. Þribhús. Góður bílsk. 33,8 fm.
Góð lán fylgja. Laus 1. apríl nk.
Gott steinhús - tvær íb.
í Vogunum nánar tiltekið efri hæð 90 fm með 3ja-4ra herb. íb. og
sólsv. Neðri hæð 113 fm með glæsil. 4ra herb. íb. Kj. 113 fm meö
innb. bílsk., þvottah., geymslum og góðu vinnupl. Miklö af innr. og
tækjum er nýtt. Ræktuö lóö. Mikil og góð lán fylgja.
Ódýr íb. i gamla bænum
Irtil, samþ. 2ja herb. kjib. v/Lindagötu. Nýtt þak o.fl. Stór og góð eignar-
lóð. Góð lán um kr. 1,0 millj. Verð aöeins kr. 2,3 millj.
Vegna flutnings tii borgarinnar
óskar traustur kaupandl eftir einbhúsi um 200 fm sem næst Borg-
arspítalanum. Neðra-Breiðh. og Árbæjarhv. koma til greina. Nánari
uppl. trúnaðarmál.
Opið i dag laugardag
kl. 10.00-16.00.
Fjöldi fjársterkra kaupenda.
AIMENNA
FASTEIGWASM.1N
WUGAVEGM8SÍmÁr2H5I^Í370
Kari Stíansen, Svart nr. 5, 1987. Kveiling. 210x285 cm.
Fimmti veflistar-
þríæringnrinn
Myndllst
Bragi Ásgeirsson
Það er mikil sýning, sem Kjarvals-
staðir hýsa um þessar mundir í báð-
um aðalsölum þeirra og meginhluta
annars rýmis listahússins. Er hér í
fimmta skipti á ferð hinn svonefndi
Norræni veflistarþríæringur eða
Textílþríæringur, svo sem flestir
neftia fyrirbærið. En með sanni fer
fyrirtækið að ganga sér til húðar,
ef svo heldur fram, því að margt
af því, sem getur að líta á sýning-
unni, hefur næsta lítið með hugtakið
vefíarlist að gera, a.m.k. svo sem
menn hafa skilið það til þessa.
Þykir mér sem fleiri listamönnum,
sem ég hef tekið tali, að annað
tveggja verði viðkomandi að halda
sér innan hins afmarkaða ramma
hugtaksins eða finna þríæringnum
annað heiti í samræmi við breytt
stefnumörk.
Þetta er þátttakendum mörgum
hveijum vel ljóst, svo sem fram kem-
ur í viðtölum, enda eru þegar uppi
raddir um að breyta nafninu í sam-
ræmi við hin nýju viðhorf og vinnu-
brögð, sem iðulega hafa ekki par
með vef að gera. Sveija sig frekar
í ætt við flestar aðrar greinar mynd-
listar og þá jafnvel hugmyndafræði-
lega list. Og af hveiju mega verkin
ekki vera eldri en tveggja ára á
þríæringi? Þýðir það ekki að eitt ár
verði útundan? Fer þá málið að vand-
ast því að hér er einmitt jafnan um
yfírlit síðustu þriggja ára að ræða
svo sem nafnið vísar til.
Sú spuming er og einnig áleitin,
hvort hinar feikna duglegu og at-
orkusömu konur séu hér í raun að
ganga inn um bakdymar að öðmm
listgreinum. í öllu falli sjáum við hér
hluti, sem áður hafa sést á flestum
tegundum myndlistarsýninga — frá
skúlptúr og lágmyndum til pop- og
op-, loft- og gólf-listar og jafnvel
málverks og leirlistar með heilmikla
hugmyndafræði í bland.
Það væri kannski í lagi, ef úrsker-
andi frumkraftur og orka væm með
í leiknum, sem því miður er sjaldn-
ast að heilsa, heldur virðist hér um
að ræða víðtæka tilraunastarfsemi,
sem hefur tekið stefnuna burt frá
hinum náttúmlega veg til alls konar
gervieftia nútímans svo og forma
núlista og er hér stíft sótt í smiðju
annarra og iðulega heimskunnra
myndlistarmanna.
í öllu falli em flest formin á sýn-
ingunni manni góðkunn og eina við-
bótin em oftast efnið og vinnubrögð-
in. Og einhvem veginn virkar þetta
svo vélrænt og tilbúið og langt frá
uppmnans æð.
Iðulega er í umfjöllun um listir
vitnað til gamalla sanninda þess efn-
is, að hið mesta, sem sérhver lista-
maður geti höndlað, sé uppmnaleiki
í túlkun sinni, og gildir þá einu,
hvaða listgrein hann stundar. Það
er þá átt við, að ekki sjáist hinn
minnsti vottur einhvers tilbúins og
fyrirfram ákveðins. Heldur náttúru-
leikinn í sinni eðlilegustu mjmd.
Við sáum einmitt dæmi þessa í
sjónvarpinu sl. sunnudag, er Vladim-
ir Horowitz lék á flygil sinn í
Moskvu. Hér var hin fullkomna ein-
beitni listamannsins og samsemd við
miðil sinn nægilegt til að láta hrífast.
Hjálparáhrif, brögð og bægslagang-
ur ekki tíl. Eiginlega helgistund nú
á tímum að sjá slíkan listamann að
störfum... — En nú skal þetta ekki
misskilið því að sá er hér ritar er
einmitt mjög hriflnn af blandaðri
tækni og hvers konar tilraunum í
myndlistum, en það er allt annað
mál...
Það er norræna listamiðstöðin í
Svíavirki (Sveaborg), sem hefur veg
Ribsberjavín og
Yínland hið góða
Blaðinu hefúr borist eftir-
farandi bréf frá Hinrik
Guðmundssyni verkfræð-
ingi:
í Lesbók Morgunblaðsins 7. þ.m.
og í blaðinu 11. þ.m. er rætt um
vínber og Vínland hið góða, sem
Leifur heppni nefndi svo á sinni tíð.
Af þessu tilefni sendi ég yður hjá-
lagt ljósrit úr bók minni Áfengir
drykkir, sem ég lét í bókabúðir í
byijun desember sl. Þar lýsi ég
minni skoðun á þessu máli í um-
fjölluninni um ribsbeijavfn. Fróð-
leikinn fann ég austur í Finnlandi
fyrir allmörgum árum í samtölum
mínum við sænsku-mælandi verk-
fræðinga.
Ribsbeijavín
Ribsber heita vínber á sænsku, nán-
ar tiltekið rauð vínber (röda vin-
bár), og hafa heitið svo frá ómun-
atíð þar í landi og a.m.k. austur til
Finnlands. Ekki er ástæða til að
ætla, að þessi ber hafí heitið ein-
hveiju öðru nafni í Noregi á land-
námsöld, þar sem þá var ein tunga
töluð um öll Norðurlönd og víðar.
Ribsberin fengu nafnið vínber á
þessum slóðum vegna þess, að þau
voru notuð til vínbruggunar í
heimahúsum og er svo enn. í Fær-
eyjum, á íslandi og Grænlandi vaxa
ekki ribsbeijarunnar af sjálfu sér
og því var þar engin vínber að fá