Morgunblaðið - 26.04.1989, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. /PRIL 1989
JMtoijginiMfiMfe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 80 kr. eintakið.
Húsbréfin, Alþingi
og fi*amkvæmdavaldið
Um stjórn fiskveiða við ísland:
Núgildandi
kvótakerfi
A greiningur er á Alþingi um
xl frumvarp til laga um svo-
kölluð húsbréf eða nýskipan á
opinberri fjármögnun húsnæðis-
mála. Hér er ekki ætlunin að
fjalla um efnisþætti málsins,
enda ekki öll kurl komin til graf-
| ar í þeim efnum, heldur hina
formlegu og pólitísku. Jóhanna
Sigurðardóttir félagsmálaráð-
herra hefur gefið til kynna, að
hún meti framgang þessa frum-
varps á því þingi sem nú situr
svo mikils, að hún vilji standa
og falla með því sem ráðherra.
Þessi yfirlýsing ráðherrans hefur
leitt til kreppu í stjómarsam-
starfínu vegna þess að ýmsir
stjórnarsinnar á þingi segjast
ekki geta stutt húsbréfafram-
varpið í núverandi mynd og þar
er Alexander Stefánsson, þing-
maður Framsóknarflokksins og
fýrrverandi félagsmálaráðherra,
fremstur í flokki. Eins og kunn-
ugt er hefur ríkisstjórnin ekki
meirihluta í neðri deild Alþingis
og hefur því alls ekki efni á að
missa nokkurn mann úr sínu liði.
Steingrímur Hermannsson for-
sætisráðherra talar á hinn bóg-
inn á þann veg, að stjórn sín eða
einstakir ráðherrar séu ekki í
neinni hættu vegna þessa máls.
Hann brosir í kampinn og segir
að það muni leysast á farsælan
hátt.
Hér skal ekkert fullyrt um
framvindu eða lyktir húsbréfa-
málsins. Augljóst er að innan
veggja þingsins er lögð höfuð-
áhersla á að beija saman ein-
hvers konar meirihluta, svo að
Jóhanna Sigurðardóttir geti set-
ið áfram í ríkisstjórninni. Er til
að mynda höfðað sérstaklega til
þingmanna Kvennalistans með
þeim rökum, að þær geti ekki
verið þekktar fyrir að bregða
fæti fyrir framvarpið og reka
þannig einu konuna úr ríkis-
stjórn landsins!
í Morgunblaðsfrétt í gær um
afgreiðslu húsbréfamálsins stóð
meðal annars: „Stjórnarliðar
vinna nú af ákafa við að ná sátt-
um um málið og er einkum rætt
um að Iögfesta það á þessu
þingi, en síðan starfi milliþinga-
nefnd í sumar að nánari út-
færslu þess. Talin er góð von
um að samstaða náist um að
fara þessa leið og verði frum-
varpið afgreitt þannig með full-
tingi Stefáns Valgeirssonar og
Kvennalista."
Rétt er að staldra við og íhuga
hvað í hinum tilvitnuðu orðum
felst. Er líklegt að þingmenn
samþykki framvarp um jafn
mikilvægt mál og hér um ræðir
1 með þeim fyrirvara að lögin taki
ekki gildi fyrr en milliþinganefnd
hafí ákveðið, hvað í frumvarpinu
felst? Er það veijanlegt sam-
kvæmt stjórnlögum okkar að
þingið framselji vald sitt með
þessum hætti af þeirri ástæðu
að ekki er samstaða innan
veggja þess um úrlausn á við-
kvæmu deilumáli? Sæmir ekki
ráðherra betur að sætta sig við
að framvarp hans nái ekki fram
að ganga á þingi en setja stól
sinn að veði og knýja þá þing-
heim til jafn klúðurslegrar af-
greiðslu og raun ber vitni? í
stuttu máli: bera ekki ráðagerðir
af þessu tagi því vitni, að valds-
mennimir era til þess búnir að
fara á svig við eðlilega stjórnar-
hætti til þess eins að halda völd-
unum? Ætlar stjómarandstaðan
að leggja þeim lið við þetta? Að
vísu munu þessi dæmi, að veiga-
miklir lagabálkar hafi áður verið
afgreiddir með svipuðum hætti,
þ.e. lagaframvörp samþykkt en
þá þegar stefnt að endurskoðun
til að sníða af ágalla. Jafnvel
þótt fordæmi séu fyrir slíkum
vinnubrögðum breyta þau ekki
þeim grandvallaratriðum, að
slíkt hlýtur að vera andstætt
löggjafarstarfi. Og þá tekur úr
steininn, þegar það er gert til
að koma í veg fyrir stjórnar-
kreppu, þ.e. að menn samþykki
stórlega gagnrýnd lagaframvörp
með þeirri fyrirætlun að breyta
þeim að samþykkt lokinni án
þess að reynsla sé komin á hin
nýju lög.
Síðan sú stjórn settist að völd-
'um sem enn situr og nýtur nú
dæmalauss lítils stuðnings sam-
kvæmt skoðanakönnunum hafa
ýmsir ráðherrar haldið þannig á
málum að engu er líkara en þeir
geri sér enga grein fyrir tak-
mörkum valds síns. Fjármála-
ráðherra afturkallaði áfrýjun á
viðkvæmu máli eftir að það var
komið fyrir Hæstarétt. Sami ráð-
herra lýsti yfír því að framlagn-
ing framvarps á Alþingi jafngilti
því að ný lög hefðu verið sett í
landinu. í þessu felst yfirgangur
af hálfu framkvæmdavaldsins
gegn bæði dómsvaldi og löggjaf-
arvaldi. Stjórnskipan okkar
byggist á hæfilegu jafnvægi
milli þessara þriggja þátta og
af sögulegum ástæðum en einnig
lagalegum hefur jafnan verið Iit-
ið þannig á hér á landi að fram-
kvæmdavaldið ætti að lúta í
lægra haldi fyrir bæði dómsvaldi
og löggjafarvaldi.
Virðing Alþingis er ofarlega í
huga þingmanna að minnsta
kosti á hátíðarstundum. Sam-
þykki þingmenn frumvarp um
húsbréf á þeim forsendum sem
að ofan greinir era þeir ein-
vörðungu að þóknast fram-
kvæmdavaldinu.
eftir Gylfa Þ.
Gíslason
I.
Islendingar munu nú sem betur
fer yfirleitt vera sammála um, að
stjórn fiskveiða við Island sé nauð-
synleg. Fiskifræðingar hafa sann-
fært þjóðina og ráðamenn hennar
um, að óheftar veiðar mundu stofna
mikilvægum fiskistofnum í hættu
og takmörkun á sókn sé því nauð-
synleg. Ekki virðast allir hins vegar
vera sammála um, hvernig veiðun-
um skuli stjórnað. Þær raddir heyr-
ast því miður, að þær stjórnarað-
ferðir, sem beitt var með „skrap-
dagakerfinu“ svonefnda, hafi verið
heppilegri en „kvótakerfið", sem
nú er beitt. Hitt er ekki óeðlilegt,
að menn séu ekki á eitt sáttir varð-
andi einstök framkvæmdaatriði
kvótakerfisins.
Það er athyglisvert, að sú stjórn,
sem smám saman hefur verið tekin
upp á einstökum sviðum íslenzkra
fiskveiða (síldar, loðnu, krabbadýra,
botnfisks), hefur jafnan verið hafin
vegna aðvarana fiskifræðinga um
ofveiði. Rannsóknir fiskifræðinga
hafa verið grundvöllur þeirra ráð-
stafapa, sem gripið hefur verið til.
Þjóðin á þeim mikið að þakka. En
niðurstöður fiskifræði, eins og ann-
arra tæknivísinda, lúta að magn-
stærðum. Þær segja til um, hversu
mikið megi veiða, án þess að fiski-
stofnar skerðist. Tiltölulega ný
grein innan hagfræði, fiskihagfræð-
in, fjallar hins vegar um vandamál
fiskveiða frá öðru sjónarmiði, þ.e.
um kostnað og afrakstur veiðanna,
um það, hvernig hagkvæmast sé
að stunda veiðarnar, — hvernig þau
framleiðsluöfl, sem notuð eru,
vinnuafl, framleiðslutæki og fiski-
mið, megi hagnýta á sem hag-
kvæmastan hátt, — hvemig skapa
megi sem mestan hreinan afrakstur
framleiðsluþáttanna. Þessum sjón-
armiðum hefur ekki enn verið gef-
inn nógu mikill gaumur við mótun
fiskveiðistjórnarinnar. Hér er að
vísu um flókin vandamál að ræða,
en þegar til framtíðar er litið, er
hér um að ræða einhver mikilvæg-
ustu úrlausnarefni, sem við er að
etja í íslenzkum þjóðmálum, við
hlið baráttunnar gegn verðbólg-
unni. Allir sérfróðir menn, sem bor-
ið hafa saman stærð fiskveiðiflota
þjóðarinnar nú og það magn, sem
ríkisvaldið leyfir að veiða á þessu
ári, eru sammála um, að flotinn sé
of stór og að veiða mætti leyft
magn með minni tilkostnaði. Tals-
vert ber á milli í áætlunum um
það, hversu umframstærðin sé mik-
il, enda geta ólíkar forsendur komið
til greina við mat á því. En yfirleitt
eru áætlanirnar á bilinu 20-50%. í
fyrra má telja, að heidarútgerðar-
kostnaður hafi numið um 30 mill-
jörðum króna. Þar af munu laun
og aflahlutur hafa numið um 12
milljörðum. Lækkun annars útgerð-
arkostnaðar um aðeins 20% hefði
numið rúmum 3,5 milljörðum króna
fyrir þjóðarbúið. Enginn vafi er og
á því, að of mikið fé er bundið í
fiskvinnslustöðvum. Þar mætti
einnig ná fram verulegum sparn-
aði. Það er því ekkert smámál, að
stefnt sé að því með markvissum
og skipulegum hætti, að sá afli, sem
óhætt er að sækja á land, sé veidd-
ur og unninn með sem hagkvæm-
ustum hætti. Það ætti að vera
markmið fiskveiðistjórnarinnar.
Rannsóknir hafa og leitt í ljós,
að virði þeirra fiskveiðikvóta, sem
nú eru afhentir ókeypis, er geysi-
mikið. Kemur það fram í því, að
útgerðarmenn hagnýta sér að sjálf-
sögðu — og sem bétur fer — þá
heimild, sem þeir hafa í Iögum til
þess að eiga viðskipti með kvóta. í
fylgiskjali með frumvarpi ríkis-
stjórnarinnar að núgildandi lögum
um fiskveiðistjórn skýrir helzti sér-
fræðingur hér á landi um mat á
virði fiskveiðikvóta, Ragnar Árna-
son dósent við Viðskipta- og hag-
fræðideild Háskólans, frá því, að á
árunum 1984-1986 hafi þjóðhags-
legt virði kvótanna verið á bilinu
5,9-8,6 milljarðar króna, miðað við
verðlag í september 1987. Hann
hefur og skýrt frá því, að í fyrra
megi telja, að þjóðhagslegt virði
kvótanna hafi numið allt að 5 millj-
örðum króna, og að virði þeirra, ef
það tækist að minnka flotann í
hagkvæmustu stærð, gæti numið
uim 15 milljörðum króna. Hér er
því um stórkostlega þjóðarhags-
muni að tefla.
Ég hef skrifað þrjár greinar til
•þess að vekja athygli á þeim sjónar-
miðum, að nauðsynlegt er að taka
stóraukið tillit til hagkvæmnis- og
réttlætissjónarmiða við hlið fisk-
verndarsjónarmiða yið mótun fisk-
veiðistjórnarinnar. í þessari fyrstu
grein er fjallað um núgildandi
kvótakerfi. I annarri grein verður
fíallað um þtjár endurbætur, sem
nauðsynlegar eru á kvótakerfinu
frá sjónarmiði fiskihagfræði. Og í
þriðju greininni verður fjallað um
helztu mótbárur, sem hefur verið
hreyft gegn því, að gjald sé greitt
fyrir veiðileyfi.
II
í ársbyijun 1988 samþykkti Al-
þingi lög þau, sym nú gilda um
stjórn fiskveiða á íslandsmiðum (lög
nr. 3/1988). Verða hér rakin helztu
atriði laganna.
Fiskistofnar á íslandi eru sam-
eign íslenzku þjóðarinnar. Markmið
lagasetningarinnar er að stuðla að
verndun og hagkvæmri nýtingu
þeirra og tryggja með því trausta
atvinnu og byggð í landinu. Árlega
skal sjávarútvegsráðherra, að
fengnum tillögum Hafrannsókna-
stofnunarinnar, ákveða með reglu-
gerð þann afla, sem veiða má úr
helztu botnfisktegundum við ísland
á komandi ári, og skulu heimildir
til botnfiskveiða miðast við það
magn. Hið sama á við um þann
afla, sem veiða má úr öðrum ein-
stökum stofnum sjávardýra á
ákveðnu tímabili eða vertíð.
Sérstök leyfi þarf til að stunda
eftirtaldar veiðar: Botnfiskveiðar,
rækjuveiðar, humarveiðar, skelfisk:
veiðar, síldveiðar ög loðnuveiðar. í
reglugerð má ákveða, að aðrar veið-
ar eða veiðar í ákveðin veiðarfæri
skuli háðar leyfum. Veiðileyfin eru
veitt skipum, og koma til greina
þau skip, sem leyfi fengu til botn-
fiskveiða 1985 og ekki hafa horfið
varanlega úr rekstri, og einnig ný
og nýkeypt skip, sem koma í stað
skipa, sem leyfí fengu 1985.
Leyfi til botnfiskveiða fiskiskipa,
sem eru 10 brúttólestir eða stærri,
fela ýmist í sér heimild til að veiða
tilgreint magn af ákveðnum botn-
fisktegundum, og er þá talað um
botnfiskleyfi með aflamarki, eða
heimild til þess að stunda botnfisk-
veiðar í ákveðinn dagafjölda, botn-
fiskleyfi með sóknarmarki. Svigrúm
er tii færslu aflamarks milli ára.
Botnfiskveiðar báta minni en 10
brúttólestir eru takmarkaðar með
sérstökum hætti.
Um framsal veiðileyfa gilda þær
reglur, að heimilt er að færa árlegt
aflamark milli skipa sömu útgerðar
eða skipa, sem gerð eru út frá sömu
verstöð eftir því, sem hlutaðeigandi
útgerðaraðilar koma sér saman um,
og gildir hið sama um skipti á afla-
marki milli skipa, sem eru ekki
gerð út frá sömu verstöð, enda sé
um jöfn skipti að ræða að mati sjáv-
Morgunblaðið/Silli
Enn er vetrarlegt um að litast á Húsavík þótt tæp vika sé liðin af sumri. Þessi mynd var tekin þar á sumardagimi fyrsta.
MORGtíNBLÁÐlÉ'tólbÍlklÍDÁb'Ók 2Ó: ÁPRÍE 1989
« r
23
AF INNLENDUM
VETTVANGI
eftir ÞÓRHALL JÓSEFSSON
Málamiðlanir bjarga
húsbréfefinmvarpinu
Deilt um leiðir til að viðhalda sjálfseignarstefnunni
HÚSBRÉFAFRUMVARP Jóhönnu Sigurðardóttur er nú í biðstöðu hjá
félagsmálanefnd neðri deildar Alþingis. Þaðan átti að afgreiða það
síðastliðinn mánudag, en af því varð ekki eftir að kvisaðist að meiri-
hluti væri í neíhdinni til að vísa því til ríkisstjórnar. Þá frestaði nelndar-
formaður afgreiðslu þess og nú nota stjórnarliðar tímann til að ná sam-
komulagi. Jóhanna hafði sagt að hún legði ráðherradóm sinn undir að
frumvarpið verði að lögum á þessu þingi. Hefði fiumvarpinu verið vísað
til ríkisstjórnarinnar hefði á það reynt. Komið hefur firam málamiðlunar-
tillaga þess efhis að frumvarpið öðlist lagagildi nú, en gildistöku þess
verði frestað til 1. nóvember, í stað 1. september, og í sumar starfi
nefnd við að sníða af frumvarpinu þá galla sem á því kunna að vera.
Jóhanna segist geta sæst á þessa lausn, en er ekki örugg um að frum-
varpið fái nægan byr. Það kemur í ljós í vikulokin, nefndin afgreiðir
það líklega fyrir helgina. Þetta frumvarp hefur valdið miklum deilum
og allir vilja fá eitthvað fyrir tilslökun af sinni hálfu, verður jafhvel
lítið eftir af upphaflegum tillögum þegar upp er staðið.
Gylfi Þ. Gíslason
„Enginn vafi á að þurfa
að leika á því, að kvóta-
kerfið hefiir reynzt til
bóta frá því, sem áður
var. Það hefur stuðlað
að minnkun sóknar í
fiskistofiia. Hitt er ann-
að mál, hvort enn hefur
verið gengið nógu langt
í þá átt að vernda og
efla fiskistofiia. Það er
hlutverk fiskifræðinga
að leggja mat á það.“
arútvegsráðuneytisins. Tilkynna
skal ráðuneytinu fyrir fram um
framsal veiðiheimilda. Það er ný-
mæli í síðustu lagasetningu, að nú
er heimilt að sameina varanlega
aflamark skips, sem tekið er úr
rekstri, aflamarki annars skips.
III
Kerfið það til stjórnar á fiskveið-
um við ísland, sem nú hefur verið
lýst í aðalatriðum, er eflaust betur
til þess fallið að ná þeim árangri,
sem að er stefnt, en kerfið, sem
það Ieysti af hólmi, „skrapdagakerf-
ið“, að ekki sé talað um þær frjálsu
fiskveiðar, sem ríkjandi voru áður
en „skrapdagakerfið" var tekið upp.
Þetta kemur skýrt fram í fylgiskjöl-
um, sem birt voru með frumvarpi
ríkisstjórnarinnar 1987. Sjávarút-
vegsráðuneytið fór þess á leit við
Þjóðhagsstofnun og sérfræðinga
við Raunvísindadeild Háskólans og
Viðskipta- og hagfræðideild Há-
skólans, að þeir legðu sjálfstætt
mat á áhrif kvótakerfisins, sem tók
gildi í ársbyijun 1984. Helztu heild-
arniðurstöður athugananna urðu,
að úthald við botnfiskveiðar hafi
dregizt talsvert saman, að afli á
úthaldseiningu og sóknarafköst
hafi verið meiri en hefði mátt
vænta, sé miðað við sóknarárangur
á skrapdagatímabilinu, og að kostn-
aður á hvert aflatonn hafi lækkað
á kvótaárunum. Meginniðurstaða
vinnuskjals, sem Snjólfur Ólafsson
sérfræðingur og Þorkell Helgason
prófessor í Raunvísindastofnun
Húsavík.
JAFNFALLINN siyór, 5 cm
djúpur, var á Húsavík í gær-
morgun og heldur vetrarlegt
yfir að líta þó um vika sé liðin
af sumri.
Víða í húsagörðum eru um eins
metra háir skaflar og finna má
tveggja metra háa skafla ofan á
haustsánum vorlaukum og í kart-
öflugörðum svo að útlit er fyrir
að ekki verði hægt að setja niður
kartöflur fyrr en seint á þessu vori.
Háskólans sömdu í september 1987,
var, að afköst við botnfiskveiðar
hafi aukizt um a.m.k. fimmtung hjá
bátaflotanum á árunum 1984-1986
miðað við næstu tvö ár á undan.
Afköst hafi einnig aukizt hjá togur-
unum, en þó minna. Breytilegur
útgerðarkostnaður hafi minnkað.
En heildarsókn sé þó enn allmiklu
meiri en hagkvæmast sé. Helztu
niðurstöður Ragnars Árnasonar
varðandi verðmæti kvótanna voru
þær, að kvótamarkaðurinn væri vel
virkur, og hafi færslur milli kvóta
numið allt að 25% úthlutaðra kvóta.
Að framan var skýrt frá niðurstöð-
um hans varðandi þjóðhagslegt
virði kvótanna.
Enginn vafi á að þurfa að leika
á því, að kvótakerfið hefur reynzt
til bóta frá því, sem áður var. Það
hefur stuðlað að minnkun sóknar í
fiskistofna. Hitt er annað mál, hvort
enn hefur verið gengið nógu langt
í þá átt að vernda og efla fiski-
stofna. Það er hlutverk fiskifræð-
inga að leggja mat á það. Virðist
það skoðun flestra þeirra, að æski-
legu marki í þessu efni hafi ekki
verið náð enn. En kvótakerfið veitir
stjórnvöldum fullkomna aðstöðu til
þess að ganga lengra á þessu sviði,
ef hugur stendur til þess.
IV
Að framan var þess getið, að
fræðilegar rannsóknir sýndu, að
sókn í fiskistofnana sé enn of mik-
il, þ.e. að hægt sé að veiða þann
afla, sem veiddur er, með minni
flota og minni tilkostnaði. Hér hlýt-
ur auðvitað sú mikilvæga spurning
að vakna, hvort kvótakerfið, eins
og það er nú, sé líklegt til þess að
leiða til þeirrar niðurstöðu, að afli
sá, sem heimilað er að sækja, verði
veiddur með sem minnstum til-
kostnaði.
Þeirri skoðun hefur verið haldið
fram, að væru þær breytingar gerð-
ar á núgildandi kvótakerfi, að veiði-
leyfi væru veitt til margra ára, við-
skipti með þau væru algjörlega
fijáls og fullkominn markaður fyrir
þau næði að þróast, mundi kerfið
geta leitt til slíkrar niðurstöðu.
Aðrir — og er höfundur þessarar
greinar í þeim hópi — telja, að þess-
ar breytingar væru ekki nægilegar,
auk þess sem mjög hæpið sé, að
markaður fyrir veiðileyfi gæti hér
orðið nægilega fullkominn, ekki
fyrst og fremst vegna þess, að bú-
ast megi við ýmiss konar markaðs-
bresti vegna smæðar markaðarins,
heldur frekar vegna hins, að stjórn-
völd teldu sér nauðsyn að hafa af-
skipti af honum vegna byggðasjón-
armiða og ýmiss konar hagsmuna-
gæzlu. Auk þess hlyti þróun á þessu
sviði að verða tiltölulega hægfara
og það því taka langan tíma, að
markmiðið næðist, jafnvel þótt gert
væri ráð fyrir því, að ekki yrðu
hindranir í vegi.
í annarri grein mun ég gera grein
fyrir því, hvaða breytingar ég tel
nauðsynlegt að gera á núgildandi
kerfi, til þess að um hagkvæmni —
og réttlæti yrði að ræða.
Höfundur er fyrrverandi mennta-
málaráðherra og prófessor við
Háskóla íslands.
Ótíð þessi hefur varað síðan í
byijun þorra og undanfarna viku
hefur verið allt að 10 stiga frost
um nætur og hitastig ekki farið
nema niður undir núllið þó sól
hafi skinið í heiði. Þrestirnir hafa
lítið að éta og eru mjög gæfir við
húsadyr þar sem þeim er víða
gefið.
Nú vona menn að fari að hlýna
svo þessu vetrarríki linni og vor-
verk geti hafist.
- Fréttaritari
Athyglisvert er, að þeir sem hafa
lagst hvað harðast gegn húsbréfa-
frumvarpinu eru sömu menn og voru
guðfeður núgildandi húsnæðislána-
kerfis, sem var samið um í kjara-
samningum árið 1986. ASÍ þing
síðastliðið haust ályktaði gegn hús-
bréfakerfinu, miðstjórn ASI hefur
ítrekað þá ályktun. Landssamband
verslunarmanna hefur lagst gegn
frumvarpinu. Hins vegar hefur
Verkamannasambandið lýst stuðn-
ingi við það. Á meðal hörðustu and-
stæðinga húsbréfanna eru nokkrir
þingmenn Framsóknarflokksins með
Alexander Stefánsson fyrrverandi
félagsmálaráðherra í broddi fylking-
ar. Hann var ráðherra þessa mála-
flokks þegar núgildandi kerfi var
leitt í lög.
Óljóst á Alþingi
Á Alþingi eru línur ekki fyllilega
ljósar. Álþýðuflokksmenn fylkja sér
að baki Jóhönnu, Alþýðubandalagið
fylgir með fyrirvara um breytingatil-
lögur. Framsókn er tvískipt, sumir
fylgjandi, aðrir harðir andstæðingar.
Borgaraflokkurinn hefur flutt tillög-
ur um annað kerfi og vill ekki þetta.
í Sjálfstæðisflokki og Kvennalista
er stuðningur við frumvarpið, en hins
vegar vilja þingmenn þessara flokka
fara varlega og ekki hrapa að sam-
þykkt nýs kerfis.
Athyglisvert er, að deilan virðist
að litlu eða engu leyti snúast um það
grundvallaratriði, hvort gera eigi öll-
um almenningi kleift að eignast eig-
in íbúð eða ekki. Um það virðist vera
eining.
Sjálfseignarstefnan
Svokölluð sjálfseignarstefna hefur
verið ríkjandi í húsnæðismálum ís-
lendinga undanfarna áratugi. Um
85% ijölskyldna búa í eigin húsnæði,
sem er mun hærra hlutfall en í flest-
um nálægum löndum. Til þess að
viðhalda þessari sjálfseignarstefnu
þarf að niðurgreiða íbúðarverð með
einum eða öðrum hætti. Þeir tekju-
lægstu hafa ekki haft bolmagn til
þess einir og óstuddir að kaupa eigið
húsnæði og því fengið til þess að-
stoð. Fyrr á árum var þessi aðstoð
meðal annars í formi neikvæðra
vaxta af lánum og fengu þá reyndar
ekki aðeins tekjulágir, heldur allir
þeir sem gátu fengið lán, það var á
svonefndu „gjafvaxtaskeiði" á
íslenskum ijármagnsmarkaði. Því
lauk með verðtryggingu samkvæmt
Ólafslögum 1979. Þá hafa menn
fengið vexti dregna frá skatti og nú
eru vextir af húsnæðislánum einfald-
lega niðurgreiddir. Og njóta allir sem
fá lán, án tillits til efna eða tekna.
Niðurgreiðslur
Með húsbréfakerfinu fylgja
ákvæði um vaxtabætur, sem eiga að
niðurgreiða íbúðaverð til hinna tekju-
lægri og þannig að viðhalda sjálfs-
eignarstefnunni. Hugmynd félags-
málaráðherra er, að húsbréfin taki
við á hinum almenna íbúðamarkaði,
en byggingasjóðirnir haldi áfram að
fjármagna svonefndar félagslegar
íbúðir, það er verkamannabústaði og
kaupleiguíbúðir. Félagslegar íbúðir
eru í reynd nafngift fyrir íbúðir
handa þeim þjóðfélagshópum, sem
njóta meiri niðurgreiðslna en allur
fjöldinn. Af sjálfu leiðir, að ef hér á
að viðhalda sjálfseignarstefnu með
85% fjölskyldna í eigin húsnæði, þá
verður ekki um leið lögð mikil áhersla
á byggingu leiguíbúða, þótt sveitar-
félög séu farin að feta sig út á þá
braut í ríkari mæli en áður, einkum
með tilkomu kaupleiguíbúða. Og
vandséð er reyndar að núverandi
stjórnarmeirihluti geti lagt áherslu á
annað en sjálfseignarstefnuna, þar
sem skattlagningu á íbúðarhúsnæði
er þannig háttað, að það er ekki
fýsilegt að eiga íbúðir til útleigu.
Kostir og gallar
Eins og rök með og á móti hús-
bréfakerfi hafa verið kynnt, má segja
að kostir þess og gallar séu í höfuðat-
riðum eftirfarandi.
Kostirnir eru að seljendur lána
kaupendum, markaðurinn fjármagn-
ar sig að einhveiju leyti sjálfur, í
stað þess að binda fjármagn til dæm-
is lífeyrissjóðanna eins og nú er.
Kerfið leiðir til verðlækkunar til
lengri tíma litið, vegna minna fjár-
magnsflæðis inn á markaðinn. Kerfið
jafnar greiðslubyrði, þar sem ekki
verður sama þörf og áður fyrir
skammtímalán fyrstu árin eftir kaup.
Kerfið auðveldar eldra fólki að breyta
eignum sínum í örugga peninga, þar
sem húsbréf verða söluhæf á mark-
aði og gengi þeirra skráð opinber-
lega. Kerfið beinir aðstoð við kaup-
endur í einn farveg, í gegn um
skattakerfið. Og, ekki má gleyma
þeim átta þúsundum sem í dag bíða
eftir láni og hafa ekki fengið lánslof-
orð. Þeir geta losnað úr biðröðinni.
Ókostir húsbréfakerfis eru meðal
annars að ef skipt er alveg yfir, þá
er það stórt stökk og ekki séð fylli-
lega fyrir endann á afleiðingum þess.
Sumir segja það glannaskap og vilja
fara hægar. Vextir af húsnæðislán-
um munu hækka, þar sem húsbréf
bera markaðsvexti. Líkur eru sagðar
á að greiðsluerfiðleikar aukist og
vaxtaniðurgreiðslur verði ómarkviss-
ar, hætta verði á lægra hlutfalli eig-
in húsnæðis, fastir vextir dragi úr
endursöluhæfni bréfanna, verðsveifl-
ur aukist á markaði og þegar kerfið
verði tekið í notkun, hækki íbúðaverð
fyrsta kastið vegna auðveldari fjár-
mögnunar en áður. Þá hefur verið
nefnt að húsbréfin séu opin leið til
að opna svikamyllu í viðskiptum, vin-
ir og kunningjar geti skipt á íbúðum
og náð þannig út lánsfé með hús-
bréfum, að húsbréfin séu ígildi pen-
inga og verði því verðbólguhvetjandi
á sarna hátt og aukið peningamagn
í umferð. Margt fleira mætti tína til
um kosti og galla kerfisins, en hér
að framan voru aðeins talin nokkur
helstu rökin sem hafa verið áberandi
í umræðu upp á síðkastið.
Andstæðingar húsbréfanna vilja
viðhalda skyldu lífeyrissjóðanna að
lána Húsnæðisstofnun 55% af ráð-
stöfunarfé sínu. Húsbréfahugmyndin
byggir hins vegar á því, að þeirri
skyldu verði aflétt. Þetta er eitt
þungvægasta atriðið í málamiðlunar-
umræðunum nú. Til að byija með
er líklegt að 55% reglan gildi og af
því megi 10% fara til húsbréfakaupa.
SvörJóhönnu
Jóhanna Sigurðardóttir vísar á
bug að kerfið hvetji verðbólguna, hún
segir að gengi bréfanna muni laga
sig að markaðnum og innri fjármögn-
un kerfisins verði um fjórir milljarðar
króna á meðan sala bréfanna á mark-
aði verði þrír til fjórir milljarðar. Hún
bendir á að í dag séu búnir til pening-
ar með sölu lánsloforða og að hús-
bréfin skapi allt önnur skilyrði á fjár-
magnsmarkaði þegar kaupskylda
lífeyrissjóðanna verði afnumin. Það
hafi síðan áhrif til lækkunar vaxta ,
þegar framboð eykst á fjármagns-
markaði. Þá vísar hún á bug að
vaxtabætur séu óvissar, hver ríkis-
stjórn hafi ákvörðunarvald um það,
eins og nú um vaxtaniðurgreiðsluna.
Ríkisstjórnir muni hugsa sig tvisvar
um áður en vaxtabætur verði minnk-
aðar. Þá segir hún að með húsbréfa-
kerfinu losni um fé til að styrkja
félagslega íbúðakerfið enn frekar.
Hún er ekki hrædd um að húsbréfa-
kerfi fylgi meiri hætta á misnotkun
en núverandi kerfi, segir auðveldara
að leika á kerfið nú með lánsloforðum
og sölu þeirra.
Jóhanna segist ekki vera ánægð
með að hafa tvö kerfi samhliða, eins
og reyndin verður í fyrstu, verði.
frumvarpið að lögum. Hins vegar
náðist ekki samkomulag á Alþingi,
innan stjórnarmeirihlutans, um að
loka núverandi kerfi. Því verður
kleift að velja á milli og Jóhanna
segist trúa því að biðröðin langa í
Húsnæðisstofnun muni grisjast veru-
lega þegar fólk á kost á því, að ganga
strax til íbúðakaupa í húsbréfakerfi
í stað þess að bíða í allt að 37 mán-
uði eins og nú horfir. Loks segir hún
það ekki rétt að flaustrað sé að þessu
máii, frumvarpið hafi verið vel undir-
búið, það var tilbúið til framlagning-
ar í desember og í því er gert ráð
fyrir endurskoðun fyrstu árin.
Endurskoðun í sumar
Húsbréfafrumvarpið mun að
líkindum verða að lögum á þessu
þingi, gildistöku þess verður frestað
um tvo mánuði, nefnd mun yfirfara
það í sumar og þá er spurningin:
Hvers konar húsbréfakerfi lítur
dagsins ljós eftir þá yfirhalningu?
Því verður ekki svarað hér. Hitt er
rétt að minna á, að þegar núgildandi
húsnæðislánakerfi var kokkað í
kjarasamningunum 1986, þá var lítil
andstaða gegn því, það var keyrt
áfram í flýti og um það rætt sem
nánast hina „endanlegu lausn.“
Fljótt komu þó í ljós á því verulegir
annmarkar og tillögur fylgismanna
þess um úrbætur eru svo róttækar,
að yrðu þær að veruleika er harla
lítið eftir að upphaflega kerfinu. Því
verður að líta svo á að flas sé ekki
til fagnaðar í þessum efnum. Betra
að flýta sér hægt og skoða möguleik-
ana, kostina og gallana, vel, áður
en af stað er farið, fremur en að
þurfa að tjasla saman úrbótum eft-
irá.
Vetrarlegt á Húsa-
vík í sumarbyrjun