Morgunblaðið - 20.08.1989, Qupperneq 12

fr2 % MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SÍINNUDAGUR 20: ÁGUST 1989
MATUR OG DRYKKUR///iwá geristþegarperlum er
kastab fyrirsvín?
Babettes gæstebud
Enn er verið að sýna í Regn-
boganum úrvalsmynd danska
leikstjórans Gabriels Axel, Bab-
ettes gæstebud, sem byggð er á
samnefndri sögu danska rithöf-
undarins Karenar Blixen (1885-
1962). I verkum sinum Ijallar
Blixen mikið um samband lifs og
listar, og sjálf hélt hún því fram
að forsenda þess að hún gat gef-
ið sig skáldskapnum á vald (eða
öfugt) hafí verið samningnr sem
hún gerði við djöfúlinn: Hún hafi
gefið sig honum á vald með því
skilyrði að hann umbreytti allri
skynjun hennar í sögur.
Listanorn og borðhaldssvín
*
Iathyglisverðri grein um nomir
fyrr og nú í síðasta tölublaði
Mannlífs farast Lisu von Schmal-
ensee svo orð um þá hugmynd sem
Karen gerði sér af djöflinum:
„Það er þó at-
hyglisvert að í
augum Karenar
Blixen vora Guð
og Djöfullinn einn
og hinn sami. Hún
taldi þá vera tvær
hliðar á sama máli
og jafn stórkost-
legar. Þeir væra
ekki andstæður eins og kristnin
hefur kennt okkur. Hún hallaðist
að þeirri skoðun sem Goethe setti
fram að heimurinn hefði orðið til
vegna veðmáls Guðs og Djöfulsins.
Þeir hafi veðjað um það hvort lífs-
eða dauðahvöt mannsins væri
sterkari og enn séu úrslit veðmáls-
ins ekki ráðin heldur fáum við bæði
skemmtun og hvatningu til dáða
út úr því að taka þátt í leiknum.
Henni fannst það skipta meginmáli
að leika hlutverk sitt í þessari til-
raun eins vel og hægt væri,
ídjúpriog fullri einlægni gagnvart
eiginleikum sínum. Þar með ein-
kenndist afstaða hennar til mann-
lífsins af alvöra.“
Babettes gæstebud fjallar m.a.
um þann sársauka eða þá refsingu
sem listamaður uppsker ef hann
„kastar perlum fyrir svín“, ástundar
list sína meðal fólks sem ber ekk-
ert skynbragð á hana.
Babette, mesti listakokkur París-
arborgar, flýrtil dansks sjávarþorps
og sér um árabil um fábrotinn kost
ofan í tvær trúaðar prófastsdætur
og safnaðarsystkini þeirra. Þegar
hún vinnur umtalsverða íjárapphæð
í happadrætti ákveður hún að bjóða
þeim í „almennilegan, franskan
kvöldverð" þar sem ekkert er til
sparað og sköpunargáfa hennar
getur notið sín til fullnustu. En
gömlu safnaðarsystkinin, sem sáu
hana færa heim skjaldböku og önn-
ur furðufyrirbæri, halda að hún
ætli e.t.v. að bragga þeim djöfulleg-
an nornaseið. Sá eini sem ber skyn-
bragð á kúnst Babette er lífsreynd-
ur sænskur hershöfðingi sem fyrir
tilviljun ergestkomandi á staðnum.
Að gamni mínu þýddi ég eftirfar-
andi kafla úr Babettes gæstebud
lesendum til umþóttunar — og
hvatningar til að sjá samnefnda
kvikmynd. — Allir ættu reyndar að
hafa lent í þeim leiðindum að kasta
perlum fyrir svín, við matborðið eða
á öðram vettvangi. Hver þekkir t.d.
ekki borðhaldssvín sem heimta tóm-
atsósu út á allt, sama hversu listi-
leg^ur maturinn er?!
Skjaldbökusúpa og
kampavín í dönsku
sjávarþorpi
Þegar hinn rauðhærði aðstoðar-
piltur Babette opnaði borðstofu-
dyrnar og gestirnir frá Fossum
stigu hægt inn fyrir þröskuldinn,
slepptu gömlu safnaðarsystkinin
höndum hvers annars og þögnuðu.
En þögnin var af hinu góða því
andinn leiddi þau enn og söng.
Babette hafði komið fyrir kertum
eftir endilöngu borðinu miðju og
logi þeirra skein á svörtu frakkana
og kjólana og skartlatsrauði ein-
kennisbúningurinn endurspeglaðist
í björtum, dálítið votum augum.
Loewenhielm hershöfðingi virti
fyrir sér andlit Martínu í skini
kertaljósanna, rétt eins og þegar
þau kvöddust fyrir þijátíu árum.
Hvemig hafði þijátíu ára dvöl í
þessu friðsæla þorpi breytt því?
Gullið hárið var nú slegið silfruðum
röndum, blómsturijótt ennið hafði
smám saman orðið mjólkurhvítt.
En hve heiðskírt og göfugt' var
þetta enni — augnaráðið milt og
fullt trúnaðartrausts og munnurinn
svo sætur og hreinn, rétt eins og
aldrei hefði nokkurt hnjóðsyrði
hrokkið af þessum vöram!
Þegar allir vora sestir bað sá
elsti í söfnuðinum borðbæn með
orðum sjálfs prófastsins:
„Megi brauð mitt næra líkama
minn í dag, megi líkami minn vera
þjónn sálarinnar, megi sál min
göfgast, guði til dýrðar." Orðið
„brauð“ minnti gestina öldnu, sem
sátu niðurlútir með spenntar greip-
ar, á loforðið um að víkja ekki einu
einasta orði að matnum, og þeir
endurnýjuðu loforðið í hjörtum
sínum — þeir skyldu ekki einu sinni
hugsa um hann. Þeir voru saman
komnir við borðið til þess að inn-
byrða málsverð — það sama höfðu
menn gert við brúðkaupið í Kana-
an. Og hafði ekki heilagur andi
kosið að opinberast þar — já, meira
að segja í sjálfu víninu?
Aðstoðarpiltur Babette hellti í
lítil glös við disk hvers og eins. Þau
báru glösin hátíðlega að vörum sér
— sem staðfestingu á loforði sínu.
Loewenhielm hershöfðingi, sem
hafði vissar efasemdir gagnvart
víninu í þessu húsi, dreypti varlega
á glasi sínu. Svo kipptist hann við
— bar glasið fyrst upp að nefinu
og síðan augunum og lagði það frá
sér, undrandi og ringlaður. En
merkilegt! hugsaði hann. Amont-
illado! Og besta Amontillado sem
ég hef nokkra sinni drukkið! Til
þess að reyna skilningarvit sín tók
hann eftir andartaks umhugsun
skeiðarfylli af súpunni — þá aðra
og lagði svo skeiðina frá sér. Stór-
merkilegt! sagði hann við sjálfan
sig. Þetta er greinilega ekta skjald-
bökusúpa — og hvílík skjaldböku-
súpa! — Hann varð gripinn kyn-
legri hræðslu og tæmdi glas sitt.
Yfirleitt ræddu íbúar þessa þorps
fátt meðan þeir mötuðust, en þetta
kvöld losnuðu tungurnar úr læðingi
á einhvern hátt. Einn af gömlu safn-
aðarbræðrunum sagði frá því þegar
hann hitti prófastinn í fyrsta sinn.
Annar vitnaði í predikun sem olli
sinnaskiptum hans fyrir þijátíu
árum. Gömul kona — sú sem
Martína hafði trúað fyrir vanda
sínum — minnti safnaðarsystkinin
á að hvert og eitt þeirra væri ætíð
reiðubúið að bera byrðar hinna.
Loewenhielm hershöfðingi — sem
átti að stjórna samræðunum við
borðið! — hafði látið þess getið að
predikanasafn prófastsins væri
meðal uppáhaldsbóka drottningar-
innar, en hann setti hljóðan þegar
næsti réttur var borinn á borð.
Ótrúlegt! sagði hann við sjálfan sig.
Þetta eru blinis Demidorff.
Hann virti mötunauta sína fyrir
sér. Þeir sátu allir sallarólegir og
borðuðu sínar blinis Demidorff án
þess að sýna nein merki undranar
eða velþóknunar, rétt eins og þeir
hefðu borðað þennan rétt daglega
í þijátíu ár.
Ein gömlu systranna hinum meg-
in við borðið vakti máls á undarleg-
um atburðum sem höfðu átt sér
stað á meðan prófasturinn var enn
meðal safnaðarbarna sinna — at-
burði sem ætti að vera óhætt að
kalla kraftaverk. Mundu þau ekki
eftir, spurði hún, þegar hann hafði
lofað að halda jólapredikunina í
þorpinu hinum megin við íjörðinn?
I fjórtán daga geisaði þvílíkt óveð-
ur, að enginn skipstjóri eða fiski-
maður þorði að sigla yfir íjörðinn.
Þorpsbúar höfðu nær gefið upp alla
von en prófasturinn lofaði þeim, að
fengi hann ekki bát til að flytja sig
til þeirra myndi hann ganga yfir
öldurnar. Og viti menn! Þremur
dögum fyrir jól lægði storminn og
það kom svo mikið frost að fjörðinn
lagði — og slíkt hafði aldrei gerst
í manna minnum.
Pilturinn skenkti aftur í glösin.
En í þetta sinn vissu safnaðarsystk-
inin, að þessi drykkur gæti ekki
verið vín — vegna þess að hann
freyddi. Þetta hlaut að vera eins
konar límónaði. Og límónaðið
reyndist hæfa hástemmdu hugar-
ástandi þeirra fullkomlega — það
var eins og það lyfti þeim frá jörð-
inni upp á hærra og hreinna svið.
Loewenhielm hershöfðingi lagði
glasið aftur frá sér, sneri sér að
sessunaut sínum til hægri handar
Gestaboð
Babetta „allir
ættu reyndar'
að hafa lent í
þeim leiðindum
að kasta perl-
um fyrir svín,
við matborðið
eða á öðrum
vettvangi.
Hver þekkir
t.d. ekki borð-
haldssvín sem
heimta tómats-
ósu út á allt,
sama hversu
listilegur mat-
urinn er?!“
\Smii'RFEX)\/Þarfsérstaklega ab vemda ceru opinberra starfsmanna?
108. gr. almenimi hegningarlaga
Mál Halls Magnússonar, blaðamanns, vegna skrifa hans um séra
Þóri Stephensen hefur verið nokkuð í sviðsljósinu að undanfornu. Sem
kunnugt er var blaðamaðurinn dæmdur í sakadómi Reykjavíkur þ.
20. júní sl. fyrir ærumeiðandi ummæli í garð séra Þóris. Segir í dómin-
um um grein Halls og nánar tilgreind ummæli, að þau séu „ærumeið-
andi fyrir séra Þóri Stephensen og brot á 108. gr. almennra hegningar-
laga, og er að mati dómsins farið út fyrir þau mörk, sem gilda sam-
kvæmt 72. gr. stjómarskrárinnar nr. 33/1944 um að mega láta í ljósi
hugsanir sínar á prenti." Refsing Halls var ákveðin 40.000,- kr. sekt
í ríkissjóð en til vara 15 daga varðhald. Þá vom öll ummæli í um-
ræddri grein, sem blaðamaðurinn var sakfelldur fyrir, dæmd dauð
og ómerk. Þá var honum gert að greiða séra Þóri kr. 150.000,- í
miskabætur og allan sakarkostnað.
Fáir hafa orðið til þess að mæla
niðurstöðu þessari bót, ef undan
er skilinn Haraldur Blimdal, hæsta-
réttarlögmaður, í grein í Morgun-
blaðinu 8. júií sl. Gagnrýnin hefur
að verulegu leyti
beinst að 108. gr.
almennra hegning-
arlaga nr.
19/1949, sem um-
ræddur dómur er
reistur á. Blaða-
mannafélag Is-
lands hefur m.a.
Björgvinsson samþykkt ályktun
þess efnis, að greinina beri að fella
úr gildi. Ályktun félagsins virðist
einkum reist á tvennu. I fyrsta lagi
að óeðlilegt sé að ákæravaldið hafi
það í hendi sér að krefjast refsinga
þeim til handa sem meiða æru þriðja
manns. Slíkt eigi algjöriega að vera
undir þeim komið sem telur æra sína
meidda. í öðru lagi er á því byggt
að lagagreinin sé til þess fallin að
hefta með óeðlilegum hætti gagn-
rýni á embættismenn og stjórnvöld
yfirleitt. Um sé að ræða alvarlega
ógnun við fijáls skoðanaskipti í
landinu.
Það er í sjálfu sér ekkert nema
gott um það að segja að blaðamenn
álykti um æskilegar endurbætur á
löggjöfinni. Refsilöggjöfin er sífellt
í endurskoðun og skynsamlegar
ábendingar öragglega vel þegnar af
þeim sem að því verki vinna. Hins
vegar er tilefni þessarar ályktunar
að mínu áliti dálítið óheppilegt. Ég
hafði ekki fyrr kynnt mér skrif Halls
Magnússonar en mér datt í hug
hvort þau skrif sýndu ekki einmitt
að full þörf er fyrir slíkt lagaákvæði
sem 108.gr. hegningarlaganna er.
M.ö.o. það kæmi ekki á óvart þó
málaferli þessi yrðu til að minnka
áhuga manna á því að að fella hana
úr gildi þar sem þörfin fyrir hana
hafi nú loksins komið í ljós. Um
þetta skal þó ekki fullyrt. Á hinn
bóginn virðist 108. gr. ekki hafa
plagað neinn fram til þessa vegna
þess að flestir geta, sem betur fer,
gert greinarmun á gagnrýni og því
sem umræddri lagagrein er ætlað
að halda aftur af og nefnist skamm-
aryrði, móðganir eða ærameiðandi
aðdróttanir.
Það er annað sem er athugavert
við þær umræður sem átt hafa sér
stað um 108. gr. Flestir sem taka
þátt í umræðunni era á einu máli
um að fordæma hana og telja grein-
ina til mikillar óþurftar, ef ekki
beinlínis skaðlega. Hins vegar virðist
enginn þessara aðila hafa reynt að
geta sér til um hvers vegna ákvæði
þetta var sett í lög á sínum tíma.
Þegar dýpra er skoðað kemur í ljós
að viss rök era til þess að hafa slíkt
.ákvæði í lögum. Hvort rökin nægja
verður ekki lagður á dómur hér.
Ákvæði það sem hér um ræðir er
svohljóðandi. „Hver, sem hefur í
frammi skammaryrði, aðrar móðg-
anir í orðum eða athöfnum eða æra-
meiðandi aðdróttanir við opinberan
starfsmann, þegar hann er að gegna
skyldustafi sínu, eða við hann eða
um hann út af því, skal sæta sekt-
um, varðhaldi eða fangelsi allt að 3
árum. Aðdróttun, þótt sönnuð sé,
varðar sektum ef hún er borin fram
á ótilhlýðilegan hátt.“ Greinin er í
XII kafla hegningarlaganna, sem ber
yfirskriftina „Brot gegn valdstjón-
inni“. Um ákvæði kaflans segir í
greinargerð sem fylgdi frumvarpinu
til laganna þegar það var lagt fram
á Alþingi á sínum tíma: „Akvæði
þessa kafla lúta einkum að því að
vernda framkvæmd opinberra
starfa.“ Um rökin að baki þeim seg-
ir ekki að öðru leyti. Slík rök er
heldur ekki að finna í greinargerð-
inni þar sem sérstaklega er fjallað
um 108. gr., en bent á að vernd
opinberra starfsmanna fyrir móðg-
unum og ærumeiðingum sé mjög
aukin frá því sem áður gilti. Það
verður því ekki itíeð vissu sagt um
það hvað vakti fyrir löggjafanum.
En þegar betur er að gáð má nokk-
uð geta sér til um þetta. Rökin virð-
ast einkum vera þau að eðlilegt sé
að embættismenn njóti sérstakrar
verndar við framkvæmd skyldu-
starfa sinna, enda þjóni það hags-
munum þjóðfélagsins. Stundum er
um að ræða framkvæmd ákvarðana
sem eru óvinsælar af þeim sem verða
að þola þær, en engu að síður nauð-
synlegar til að halda uppi lögum og
reglu í þjóðfélaginu. Augljóst dæmi
um þetta eru ýmsar aðgerðir lögregl-
unnar. Þá má nefna þá sem sjá um
framkvæmd fógetagerða og nauð-
ungaruppboða. Bent skal á að þetta
eru aðeins dæmi um opinbera starfs-
menn þar sem 108 gr. virðist eiga
vel við. Það eru augljós rök til þess
að löggjafinn tryggi svo sem kostur
er að þeir opinberu starfsmenn sem
hafa slík störf með höndum geti
óhindrað leyst þau af hendi. Liður í
því er að veita einkalífi þeirra og
æru sérstaka vernd gegn skammar-
yrðum, móðgunum og öðrum æru-