Morgunblaðið - 05.10.1989, Qupperneq 27

26
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1989
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1989
27

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Landsfiindur
Sjálfstæðisflokksins
egar Landsfundur
Sjálfstæðisflokksins
kemur saman í dag er stað-
an í stjórnmálunum þessi:
við völd situr vinstri stjórn,
óvinsæl og trausti rúin.
Mesta efnahagskreppa í tvo
áratugi versnar stöðugt,
atvinnuleysi er orðið stað-
reynd og á eftir að aukast
í vetur, kjaraskerðingin er
svo mikil, að ungt fólk hef-
ur ekki kynnzt öðru eins.
Eftir eins árs stjórnarsetu
er lýðum Ijóst, að rikis-
stjórn Steingríms Her-
mannssonar ræður ekki við
þennan vanda.
Margt hefur stuðlað að
því, að vandi atvinnulífsins
er ekki tímabundinn vegna
aflabrests eða verðfalls á
erlendum mörkuðum, eins
og var fyrir tveimur ára-
tugum. Nú er staða atvinn-
ulífsins slík, að hún kallar
á grundvallarbreytingar í
stefnumörkun, viðhorfum
og vinnubrögðum. Þjóðin
verður að horfast í augu
við þennan veruleika.
Hagsmunahópar rísa upp
og vinna gegn nauðsynleg-
um breytingum vegna þess,
að þeir hugsa fyrst um sinn
hag og síðan um þjóðarhag.
Það þarf stjórnvizku,
kjark og framsýni til þess
að takast á við þennan
vanda og leiða þjóðina út
úr djúpum öldudal krepp-
unnar. Stjórnmálaflokk-
arnir og forystumenn
þeirra þurfa að vera tilbún-
ir til að ganga þvert á hags-
muni einstakra þjóðfélags-
hópa en um leið að ganga
ekki svo langt, að enginn
árangur náist vegna inn-
byrðis átaka og sundur-
lyndis.
Við þessar aðstæður er
Sjálfstæðisflokknum mikill
vandi á höndum. Flokkur-
inn hefur nú einstakt tæki-
færi til að ná verulegum
árangri bæði í sveitar-
stjórnarkosningum og
þingkosningum. En jafn-
framt verður hann að vera
rækilega undir það búinn
að taka við stjórnartaum-
unum á nýjan leik. í stuttu
máli: Sjálfstæðismenn
verða að vita hvað þeir
vilja, þegar þeir setjast í
ríkisstjórn á ný.
Landsfundarins, sem
hefst í dag, bíður því
tvíþætt verkefni: hann
verður að tryggja Sjálf-
stæðisflokknum sterka for-
ystu, sem kann að nýta sér
þann mikla byr, sem flokk-
urinn hefur nú eins og
glögglega kemur fram í
skoðanakönnunum. Jafn-
framt þarf landsfundurinn
að móta í meginatriðum
stefnu í atvinnumálum,
sem sannfærir þjóðina um,
að Sjálfstæðisflokkurinn er
kostur í stjórnmálum, sem
skipt getur sköpum.
í þessu felst, að Sjálf-
stæðismenn gangi samein-
aðir frá landsfundi með
framtíðarstefnu í sjávarút-
vegsmálum og landbúnað-
armálum. Stefnu, sem boð-
ar breytingar og nýja tíma.
Jafnframt verður lands-
fundurinn að marka þá
meginstefnu í ríkisfjármál-
um og efnahagsmálum,
sem sannfærir kjósendur
um, að Sjálfstæðisflokkur-
inn hafi burði til að takast
á við og hemja útþenslu
ríkisgeirans, sem er að
verða eitt helzta vandamál-
ið í efnahagsmálum.
Þetta er ekki létt verk.
En landsfundir Sjálfstæðis-
flokksins hafa jafnan verið
veigamestu stjórnmála-
samkomur, __ sem hér eru
haldnar. I Sjálfstæðis-
flokknum býr gífurlegur
kraftur, ef tekst að beina
honum í einn og sama far-
veg. Þess vegna bíða lands-
menn ekki bara með eftir-
væntingu eftir kosningum
á landsfundi Sjálfstæðis-
manna, heldur miklu frem-
ur málefnalegum niður-
stöðum fundarins.
Fiskveiðisteftia og
auðlindaskattur
eftir Rögn vald
Hannesson
Enn sem fyrr er fiskveiðistefnan
í deiglunni. Núverandi kvótakerfi á
upptök sín í bráðabirgðalausn, sem
síðan hefur verið framlengd um
skamman tíma í senn án verulegrar
endurskoðunar. Tími er löngu til
kominn að setja á laggirnar kerfi,
sem dugað gæti lengur en til
þriggja nátta.
Það liggur kannski í hlutarins
eðli, að kerfi, sem komið er á sem
bráðabirgðalausn, er ekki vænlegt
til að leysa framtíðarvanda. Það
hefur líka komið í ljós, að núver-
andi kvótakerfi er ekki vel í stakk
búið til að leysa viðurhlutamesta
framtíðar-vandamálið í íslenzkum
sjávarútvegi, nefnilega að koma í
veg fyrir fjárfestingu í óþörfum
fiskiskipum og fækka þeim, sem
fyrir eru. Þetta vandamál hefur
núverandi kerfi ekki ráðið við. Kerf-
ið hefur dregið úr úthaldskostnaði
til skamms tíma, en hinn skammi
gildistími aflakvóta hefur komið í
veg fyrir fækkun skipa. Viðhald
skips hefur verið sá happdrættis-
miði, sem menn hafa þurft að kosta
til, svo þeir gætu verið með í næsta
drætti. Þó hefur örlað á breytingum
í þessu efni, eftir að aðili, sem keypt
hefur notað skip, fékk að flytja
kvóta þess yfir á annað skip. Höfuð-
breytingin, sem þarf að verða á
núverandi kvótakerfi (fyrir utan
afnám sóknarkvótanna), er lenging
gildistíma kvótanna. Ef menn geta
gengið að því vísu, hve mikinn afla
þeir eiga kost á að taka næstu
10-20 ár eða lengur, munu þeir
miða Jjárfestingu í skipum og bún-
aði við það, sem þarf til að taka
þennan afla.
Auðvitað getur enginn sagt fyrir
um það nákvæmlega, hveijir afla-
möguleikarnir verða í framtíðinni;
þeir eru, eins og allir vita, að nokkru
komnir undir duttlungum náttúr-
unnar. Að einu geta menn þó geng-
ið vísu, nefnilega því, að afla hvers
árs þurfi að takmarka, ef ekki á
að skerða um of aflamöguleika í
framtíðinni. Það er hægt að ákveða
aflakvóta sem hlutdeild í leyfilegum
hámarksafla hvers árs, þannig að
útgerðarnienn geti gert sér
raunsæjar hugmyndir um, hver afl-
inn muni verða. Mergurinn málsins
er, að enginn ávinningur yrði þá
lengur af því að leggja í fjárfesting-
ar, sem hefðu þann tilgang einan
að ná sem stærstum hluta af tak-
mörkuðum ársafla. Slík offjárfest-
ing hyrfi því úr sögunni og yrði að
henni lítil eftirsjá.
Eignarkvótar eða
leigukvótar
Til að lengja gildistíma kvótanna
eru tvær meginleiðir færar. Annað
hvort má skilgreina kvótana sem
einkaeign og afhenda þá eða selja
í eitt skipti fyrir öll, eða láta þá
framvegis vera í höndum hins opin-
bera og leigja þá eða úthluta til
jafnlangs tíma og fiskiskip endast
t.d. 15-20 ár). þessar aðferðir hafa
báðar kosti og galla, og er mikils
vert, að vel sé hugað að þeim.
Kostir þess að skilgreina kvóta
sem einkaeign felast í því viðskipta-
frelsi, sem eðli málsins samkvæmt
hlýtur að fylgja slíku fyrirkomu-
lagi. Hagkvæmni í rekstri fiskiskipa
yrði þá væntanlega mest; kvótarnir
mundu safnast á hendur þeirra, sem
bezt kynnu með þá að fara, og arð-
semi sjávarútvegsins yrði í há-
marki. Vald stjórnmálamanna til
að hlutast til um skiptingu afla-
kvóta til að hygla stuðningsmönn-
um sínum eða afla sér kjörfylgis
úti á landsbyggðinni yrði í lágmarki.
Þetta eru verulegir kostir. Hinu
er ekki að leyna, að fullu viðskipta-
frelsi með aflakvóta kunna að fylgja
afleiðingar, sem menn'yrðu lítt sátt-
ir við. Hvað, ef aflakvótar lægju
að veði fyrir erlendum lánum til
fiskiskipa og lentu í höndum er-
lendra fjármagnsfyrirtækja við
gjaldþrot útgerðarfyrirtækis? Sam-
kvæmt gildandi lögum gæti ekki
erlent fyrirtæki sjálft stundað út-
gerð frá íslandi út á kvótann, en
gæti það leigt hann íslenzkum aðil-
um? Þessu verða löglærðir menn
að svara. Áþekkt fyrirkomulag er
útbreitt víða erlendis í öðrum at-
vinnugreinum, eins og til dæmis
landbúnaði. í B'retlandi. leigja til
dæmis margir bændur jarðir sínar
til langs tíma. Eigendurnir eru
ýmsir og ekki endilega hinir þekktu
ensku lávarðar. Einn slíkan leigu-
liða hitti ég eitt sinn á förnum vegi.
Landsdrottinn hans var sænskur
auðkýfingur, sem kom ekki öðruvísi
við sögu en að hann hirti afgjaldið
af jörðinni og stundaði veiðar upp
á klassískan, enskan máta á haust-
in.
Ekki man ég betur en sögmaður
minn kynni samstarfi sínu við hinn
sænska auðkýfing allvel, enda hefði
hann hvort eð er þurft að taka veru-
iegt fé að láni og greiða af því háa
vexti og afborganir, hefði hann vilj-
að eignast jörðina sjálfur. En ég
dreg þetta fram hér til að undir-
strika þá einföldu staðreynd, að
aflakvótar, landskikar eða hvað
annað, sem veitir mönnum nýting-
arrétt á takmörkuðum náttúruauð-
lindum, færa eigendum sínum einn-
ig rétt til þeirra tekna, sem slíkar
eignir gefa af sér, eftir að öðrum
framleiðsluþáttum hefur verið
greiddur sinn skerfur. Ef eignar-
réttur aflakvóta lendir í höndum
erlendra aðila, eiga þeir sömu aðilar
einnig tilkall til þeirra tekna, sem
kvótarnir gefa af sér. Hvað sem
líður þeirri spurningu, hversu vel
eða illa Islendingar eru að þeim
arði komnir, sem fiskimiðin um-
hverfis landið geta gefið af sér,
mundi það stangást illa á við ára-
tuga landhelgisbaráttu, ef sá arður
lenti í höndum erlendra aðila. Eins
mundi það stangast á við þá al-
mennu þróun, að þjóðir eða jafnvel
þjóðarhlutar („states“ eða „provinc-
es“) hafa í vaxandi mæli helgað sér
náttúruauðlindir í sínum löndum
eða héruðum, til lands og sjávar.
Sá möguleiki, að erlendir aðilar
fengju hlutdeild í afrakstri fiskimið-
anna við ísland, yrði minni og hyrfi
jafnvel með öllu, ef kvótunum væri
ekki úthlutað ókeypis í upphafi
heldur yrðu þeir seldir, eða á þá
lagt sérstakt, árlegt gjald. Einnig
mætti að sjálfsögðu reisa ýmsar
skorður eða jafnvel leggja bann við
því, að erlendir aðilar eignist fisk-
veiðikvóta við ísland. Þess er þó
að gæta, að oft er hægt að fara í
kringum slík bönn með póstkassa-
fyrirtækjum eða innlendum um-
boðsmönnum.
I stað varanlegrar sölu eða út-
hlutunar kvóta má úthluta þeim eða
leigja þá út til skemmri tíma. End-
anlegur eignarréttur kvóta yrði þá
í höndum ríkisvaldsins. Þetta væri
í samræmi við skilgreiningu afnota-
réttar af íslandsmiðum sem félags-
eignar íslendinga. Með þessari til-
högun mundu kvótar ekki lenda
varanlega í höndum erlendra aðila,
enda þótt þeir fengju þá á leigu eða
með öðrum hætti um ákveðinn tíma.
Kosti varanlegra kvóta í einkaeign
má í þessu tilviki nýta með lang-
tímaleigu eða framsali kvóta. Mik-
ils er þá um vert að búa svo um
hnútana, að réttur leigutaka verði
sem mestur, þannig að réttur til
framlengingar sé ótvíræður og að
leigutaki megi leigja kvótana öðr-
um. Hinu verður þó ekki neitað, að
íhlutunarréttur ríkisvaldsins yrði
eðli málsins samkvæmt meiri í slíku
kerfi. Sá möguleiki, að stjórnmála-
menn klúðri kerfinu vegna póli-
tískra stundarhagsmuna, er meiri
en ella; „what the queen gives the
queen can take away“.
Hver fær arðinn af
kvótunum?
Það, sem áður var sagt um kvóta-
eigendur og tekjur þeirra af kvót-
um, kemui' beint að þeirri spurn-
ingu, hver eigi að njóta arðsins af
fiskveiðikvótunum. Flestir íslend-
ingar eru væntanlega þeirrar skoð-
unar, að þeir eigi að gera það sjálf-
ir, en eru minna sáttir um, hvernig
þeir eigi að skipta honum á milli
sín. Eftir að kvótakerfinu var kom-
ið á, kom það fljótlega í ljós, að
kvótarnir voru verðmæt eign og
þeir, sem þá fengu ókeypis, gátu
Rögnvaldur Hannesson
„Það sjónarmið virðist
eiga mestan rétt á sér,
að fiskimiðin umhverfis
landið séu sameign
þjóðarinnar og henni
beri því sameiginlega
sá arður, sem fiskimiðin
gefa af sér umfram
nauðsynlegar greiðslur
fyrir vinnuafl, fram-
leiðsluflármuni og þá
sérstöku áhættu, sem
fylgir sjávarútvegi.“
aflað sér umtalsverðra fjármuna
með því einu að leigja þá öðrum.
Það er nokkurn veginn öruggt, að
langtímakvótar yrðu ennþá verð-
mætari en þeir skammtímakvótar,
sem hingað til hafa verið í gildi,
einfaldlega vegna þess að núvirði
tekna af langtímakvóta' hlýtur að
vera meira en tekjur eins eða
tveggja ára kvóta.
Því hefur verið haldið fram, að
kvóta ætti að afhenda endurgjalds-
laust til að styrkja útgerðina í
landinu. Hugmyndin er sú, að út-
gerðarfélögin fengju þá þau verð-
mæti, sem liggja í kvótunum. Þetta
er engan veginn jafnvíst og kann
að virðast í fljótu bragði. Séu kvót-
ar afhentir endurgjaldslaust, lendir
verðmæti kvótanna í höndum
þeirra, sem fyrstir fá þá ókeypis.
Síðar meir geta þessir aðilar selt
kvótana, ef þeim hentar, fyrir verð,
sem á fullkomnum kvótamarkaði
mundi jafngilda núvirði þeirra
tekna, sem kvótarnir gefa af sér
um alla framtíð. Fyrir þann, sem
kaupir kvóta, er þetta náttúrlega
eins og hver annar kostnaður við
útgerð. Þegar kaupandi kvótans
vill síðan sjálfur hætta útgerð og
selur sinn kvóta, fær hann kostnað-
inn fyrir kvótann endurgreiddan.
Sá eini, sem kemur út úr þessu
dæmi með einhvern hagnað, er sá,
sem fyrstur fékk kvótann ókeypis.
Endurgjaldslausir kvótar eru þann-
ig því aðeins varanlegur stuðningur
við útgerð, að þau fyrirtæki eða þær
útgerðarflölskyldur, sem í upphafi
fengu kvótana ókeypis, stundi síðan
utgerð um aldur og ævi.
Hvers vegna auð-
lindaskattur?
En hníga þá yfirleitt nokkur rök
til þess, að útgerðin fái þau verð-
mæti, sem liggja í kvótunum? Það
er engan veginn ljóst, heldur virðist
hið gagnstæða miklu fremur eiga
við. Það sjónarmið virðist eiga
mestan rétt á sér, að fiskimiðin
umhverfis landið séu sameign þjóð-
arinnar og henni beri því sameigin-
lega sá arður, sem fiskimiðin gefa
af sér umfram nauðsynlegar
greiðslur fyrir vinnuafl, fram-
leiðsluijármuni og þá sérstöku
áhættu, sem fylgir sjávarútvegi.
Slíkt sjónarmið má rökstyðja með
því, að Islendingar öðluðust rétt til
fiskimiðanna að nokkru leyti fyrir
pólitíska og diplomatíska baráttu á
erlendum vettvangi, enda þótt vax-
andi fylgi á alþjóðlegum vettvangi
við þá skoðun, að náttúruauðlindir
í og undir sjó tilheyrðu þeim ríkjum,
sem ættu næstu strandlínu, hafi
trúlega ráðið úrslitum.
Það liggur engan veginn í augum
uppi, að bezta aðferðin til að nýta
arðinn af fiskimiðunum felist í því
að láta hann renna fyrst til útgerð-
arinnar. Hér skal enn undirstrikað,
að hér er um að ræða arð, og líklega
mjög umtalsverðan arð sem er
umfram þann vinnuafls-, Ijár-
magns- og áhættukostnað, sem
úgerðin þarf að standa straum af.
Miklu nær lagi virðist vera að
ráðstafa þessum arði þannig, að
lagður verði sérstakur skattur á
aflakvóta eða þeir seldir á uppboði.
Eins og m.a. Gylfi Þ. Gíslason hef-
ur bent á, væri slíkt fyrirkomulag
í raun gjald fyrir notkun takmark-
aðrar auðlindar í eigu þjóðarheildar-
innar. Það eru tvær höfuðröksemd-
ir fyrir þessu. í fyrsta lagi mundi
slík tilhögun stuðla að betri hagnýt-
ingu framleiðslufjármuna í fiskveið-
um. Sú Jjárfesting, sem hefur átt
sér stað, bæði á Islandi og annars
staðar, í óþörfum fiskiskipum á
rætur sínar að rekja til of mikillar
arðsemi í fjskveiðunum, arðsemi
sem á upptök sín í þeirri vafasömu
tilhögun, að fyrir aðgang að tak-
mörkuðum fiskstofnum þarf ekkert
gjald að greiða. Ef þessi umfram-
arður væri tekinn af útgerðinni,
hyrfi þessi tilhneiging til umfram-
fjárfestingar úr sögunni.
Hin ástæðan til að leggja sér-
stakt gjald á útgerðina fyrir hag-
nýtingu fiskimiðanna er sú, að slík
gjaldheimta hefur ekki þá ókosti,
sem álagning skatta á framleiðslu-
þætti annars hefur. Skattlagning
vinnuafls og ú'ármuna hvetur til
minni notkunar vinnuafls og til
minni fjármunamyndunar en ella.
Skattur, sem lagður yrði á hagnýt-
ingu fiskimiða, drægi hins vegar
úr umframfjárfestingu, ef nokkuð
væri, en hefði að öðrum kosti lítil
eða engin áhrif á notkun fram-
leiðsluþátta í greininni. Að sjálf-
sögðu yrði að stilla slíkum skatti í
það hóf, sem leyfði eðlilega end-
urnýjun framleiðslufjármuna. Sala
veiðileyfa hefði þann kost, að gjald-
takan af fiskimiðunum ofbyði ekki
greiðslugetu útgerðarfyrirtækj-
anna, nema þau ofmætu framtíð-
artekjur sínar af fiskveiðum. Á hinu
leikur nokkur vafi, hvort markaður
fyrir aflakvóta á Islandi yrði nógu
stór og ópersónulegur til að verð
kvótanna nái að endurspegla nú-
virði framtíðararðs af kvótunum.
Það er mikils um vert fyrir þau
þjóðfélög, sem eiga þess kost, áð
nota þær ijáröflunarleiðir, sem hafa
lítil eða engin óhagkvæm áhrif á
efnahagsstarfsemina, til að standa
straum af opinberum umsvifum, og
nota þá jafnframt aðrar fjáröflunar-
leiðir minna. Þetta er ein höfuðor-
sök þess, að flestar þjóðir, sem
stunda olíuvinnslu, leggja háa
skatta á slíka starfsemi.
Því hefur verið hreyft, að ekki
beri að taka upp gjald fyrir aðgang
að fiskimiðum, vegna þess að það
yrði einungis til þess að auka sóun
liins opinbera á fjármunum í stað
þess að koma í stað annarra skatta.
Þetta er eiginlega spurning um, hve
mikil umsvif hins opinbera eigi að
vera og hversu vel starfsemi hins
opinbera sé rekin. Menn geta deilt
um þetta, en um hitt ættu menn
að geta orðið sammála, að mikils
sé um vert að afla hinu opinbera
nauðsynlegra tekna á þann hátt,
sem veldur minnstu óhagræði í
efnahagslífinu. Þeir skattar og
gjöld, sem beinllinis auka hag-
kvæmni, hljóta að vera öðrum
sköttum og gjöldum betri.
Höfúndur ergistiprófessor við
Háskóla íslands.
Borgarráð:
800 þúsund
til Kvenna-
athvarfsins
BORGARRÁÐ samþykkti á
þriðjudag að veita Kvenna-
athvarfinu 800 þúsund króna
aukafjárveitingu.
í bréfi frá aðstandendum
Kvennaathvarfsins, sem lagt var
fram á fundi borgarráðs, kom fram
að íjárþörf athvarfsins nú er um
4,5 milljónir króna, ef endar eiga
að nást saman. Auk Reykjavíkur-
borgar hafa önnur sveitarfélög og
ríkið lagt fram fé til að reka
Kvennaathvarfið.
Eydís fer í
viðgerð til
Stavanger
EYDÍSI, annarri af Boeing 737-
þotum Flugleiða, var ferjuflogið
frá Osló til Stavanger i gær þar
sem gert verður við skemmdir,
sein urðu á vélinni í lendingu á
Fornebu-flugvellinum í Osló í
fyrradag. Það verða viðgerðar-
menn á vegum Braathens-flugfé-
lagsins sem gera við vélina.
Töluverðar skemmdir urðu á botn- ‘
plötu vélarinnar, að sögn Kristins
Halldórssonar, yfirmanns tækni-
deildar Flugleiða. Skipta þarf um
botnplötuna alla á vélinni, en hún
er rúmlega tveir metrar á lengd.
Kostnaður vegna viðgerðar liggur
ekki enn fyrir, en ljóst er að hann
verður töluverður, að sögn Kristins.
„Skemmdirnareru mestmegnis undir
inngangi vélarinnar að aftan. Hún
strauk belgnum við jörðina í lend-
ingu, en svo virðist sem vélin hafi
komið tiltölulega mjúkt niður,“ sagði
Kristinn.
Flugmálastjórn rannsakar nú at-
vikið, en farþegum mun ekki hafa
orðið meint af lendingunni. Sérfræð-
ingur frá Boeing skoðaði vélina í
fyrradag og í gærmorgun héldu utan
verkfræðingur og skoðunarmaður
frá Fiugleiðum og fulltrúi Flugmála-
stjórnar.
Búist er við að viðgerð ljúki á
fimmtudaginn í næstu viku og ætti
vélin þá að geta hafið áætlunarflug
að nýju.
Lærdómur sögunnar
ii.
eftir Jóhannes Nordal
Hér fer á eftir forystugrein dr.
Jóhannesar Nordals í síðasta
tölublaði Fjármálatíðinda:
I.
Fimmtíu ár eru nú liðin, síðan
heimsstyijöldin síðari skall á, og
hafa þau tímamót vakið að nýju
umræður um orsakir og aðdrag-
anda þess hildarleiks og.hvern lær-
dóm megi af þeirri sögu draga.
Vitaskuld munu menn aldrei finna
eða verða sammála um neina ein-
falda eða endanlega skýringu á
þessari örlagaríku atburðarás, en
enginn mun þó efast um, að efna-
hagslegar ástæður hafa legið að
baki margra þeirra þjóðfélags- og
alþjóðlegu átaka, sem að lokum
drógu meginhluta mannkyns inn í
styijöldina.
Sé litið yfir þá rúmlega tvo ára-
tugi, sem liðu frá lokum fyrri heims-
styrjaldarinnar og til upphafs hinn-
ar síðari, virðist óhætt að fullyrða,
að efnahagsstarfsemi heimsins hafi
aldrei komizt í samt lag að nýju
eftir umrót fyrri heimsstyijaldar-
innar. Tilraunir til þess að endur-
reisa það kerfi fijálsra viðskipta og
stöðugs gullgengis, sem ríkt hafði
fyrir 1914, tókust aldrei að fullu,
jafnvel ekki meðal þeirra þjóða, sem
borið höfðu sigur af hólmi í styijöld-
inni. Og annars staðar í heiminum,
þar sem ósigur eða byltingar höfðu
kollsteypt fyrri stjórnarháttum, ein-
kenndist ástandið víðast af stór-
felldum efnahagsörðugleikum, og
má þar t.d. nefna Þýzkaland, Aust-
urríki og Rússland. í rauninni má
segja, að á þriðja áratug aldarinnar
hafi Bandaríkin ein notið verulegs
hagvaxtar og batnandi efnahags.
Sú dýrð stóð þó ekki lengi, því árið
1929 hófst í Bandaríkjunum fjár-
hagslegt hrun, sem á næstu árum
breiddist út um allan heim og hafði
í för með sér mestu efnahags-
kreppu, sem nokkurn tímann hefur
yfir heiininn gengið.
Fálmkenndar tilraunir til þess að
ráða bóta á kreppunni með sam-
stilltum efnahagsaðgerðum og al-
þjóðlegri efnahagssamvinnu urðu
árangurslausar. I stað þess reyndi
hver þjóð að veija eigin hag og
draga úr atvinnuleysi heima fyrir
með verndarráðstöfunum án tillits
til áhrifa þeirra á aðrai' þjóðir eða
heildarhagsmuni. Tollarvoru hækk-
aðir, innflutningshöft stóraukin,
tvíhliða viðskiptasamningum beitt
til þess að vernda útflutningshags-
muni.og gengislækkanir notaðar til
þess að bæta samkeppnisstöðu á
annarra þjóða kostnað. Þegar allar
þjóðir beita samtímis slíkum að-
ferðum í meira eða minna mæli,
getur afleiðingin ekki orðið önnur
en sú, að alþjóðaviðskipti dragist
saman og leiðin til afturbata og
hagvaxtar verði enn torsóttari en
ella. Sú varð líka raunin á, og settu
efnahagsörðugleikar og mikið at-
vinnuleysi víðast svip á þróunina
allt til upphafs styijaldarinnar, en
hvort tveggja kynti undir harðvítug
stjórnmálaátök og gaf öfgahópum
byr í seglin. Jafnframt átti sú hafta-
stefna, sem víða hafði verið tekin
upp í efnahagsmálum, þátt í því að
efla harðsnúna þjóðernishyggju í
alþjóðaviðskiptum og ala um leið á
tortryggni og óvild þjóða í milli.
Þannig undii'bjuggu þessar efna-
hagslegu aðstæður jai'ðveginn fyrir
framgang öfgafullra stjórnmála-
skoðana og einræðisafla, sem
stefndu til sívaxandi átaka og leiddu
loks ] jóðir heims út á braut blóð-
ugra átaka og mestu mannfórna
mannkynssögunnar.
Hörmungar styijaldarinnar
hvöttu alla hugsandi menn til þess
að leita leiða í lok hennar til þess
að bæta stjórn efnahagsmála í ljósi
reynslu og mistaka millistríðsár-
anna. Efnt var til öflugrar alþjóða-
samvinnu bæði með því að setja á
fót nýjar alþjóðastofnanir og efla
svæðisbundna samvinnu einstakra
ríkja. Öll hefur þessi samvinna
byggzt á þeirri meginhugsun og
reynslu, að afkoma og velsæld
hverrar þjóðar væri óijúfanlega
tengd hagsæld annarra þjóða, og
því yrði efnahagsstefnan að byggj-
ast á alþjóðlegri samvinnu og sem
fijálsustum viðskiptum þjóða í milli
á öllum sviðum. Á grundvelli þess-
arar stefnu var fljótlega hafizt
handa um afnám þeirra hafta, sem
ríkt höfðu fyrir styijöldina, og frelsi
í viðskiptum var smám saman fært
út, fyrst til vöruviðskipta og síðan
þjónustustarfsemi og loks fjár-
. magnsflutninga landa í milli. Sam-
hliða almennri þróun í fijálsræðis-
átt hefur enn nánara samstarf og
samvinna tekizt milli ríkja í einstök-
um heimshlutum og er Efnahags-
bandalag Evrópu þar ótvírætt
Jóhannes Nordal
markverðasta dæmið.
í öðru lagi áttuðu sigui-vegararn-
ir í slðustu heimsstyijöld og þá sér-
staklega Bandaríkjamenn sig á því,
að endurreisn efnahagslífsins úr
rústum styijaldarinnar yi'ði að ná
til hinna sigruðu þjóða jafnt og
annarra. Kom þessi stefna skýrt
fram í Marshall-áætluninni, en sam-
kvæmt henni stóð efnahagsaðstoð
Bandaríkjamanna öllum Evrópu-
þjóðum jafnt til boða, enda átti hún
drýgstan þátt í almennri endurreisn
Evrópu og kom um leið í veg fyrir,
að mismunur í efnahagslegri að-
stöðu skapaði spennu og óvild þjóða
í milli á nýjan leik, eins og átt hafði
sér stað eftir lok fyrri heimsstyij-
aldarinnar.
í þriðja lagi er á það að benda,
að reynslan af heimskreppunni
hafði bæði fætt af sér nýjar hag-
fræðikenningar og aukna áherzlu á
samræmda hagstjórn milli ríkja,
sem hvort tveggja hefur að flestra
dómi stuðlað að því, að rniklu betur
hefur tekizt að jafna sveiflur í efna-
hagsstarfsemi og tryggja hagvöxt
en á þriðja og fjórða áratugnum.
Loks hafa öll iðnríki stefnt að því
á þessu tímabili að auka félagslegt
öryggi og jafna aðstöðumun þegn-
anna með margvíslegum hætti.
Hefur þannig verið dregið úr þjóð-
félagslegu misrétti, sem var
tvímælalaust ein helzta uppspretta
þjóðfélagsátaka og vatn á myllu
öfgaafla á fyrri hluta aldarinnar.
m.
Þegar litið er yfir þá rúmlega
fjóra áratugi, sem liðnir eru frá
lokum síðari heimsstyijaldarinnar,
má meta árangurinn á sviði efna-
hagsmála með ýmsum hætti, og er
engin ástæða til að gera lítið úr
þeim vandamálum, sem enn er við
að glíma, jafnvel meðal hinna efn-
uðustu þjóða. Séu þessir áratugir
hins vegar skoðaðir í ljósi sögunn-
ar, t.d. með samanburði við árin
milli heimsstyijaldanna tveggja,
leikur ekki á tveim tungum, að
þeir hafa verið eitt hið lengsta og
samfelldasta framfaraskeið í efna-
hagssögu mannkynsins.
Hitt er ekki síður athyglisvert,
hve jákvæður þessi samanburður
er, þegar litið er til efnahagslegra
átaka bæði innan einstakra ríkja
og á alþjóðavettvangi. Þrátt fyrir
það efnahagslega misrétti og hags-
munabaráttu, sem enn einkennir
efnahagsþróunina víða um heim,
er enginn vafi á því, að í þessu
efni hefur stefnt í rétta átt, til opn-
ari samskipta, betri skilnings og
aukinnai' samvinnu þjóða í millum.
Margt hefur stuðlað að þessari þró-
un, sem ekki verður reynt að rekja
hér. Hins vegar skal að lokum drep-
ið á tvær mikilvægar breytingar,
sem báðar eiga dijúgan þátt í því,
hve miklu friðsamlegra er nú um
að horfast í heiminum frá sjónar-
miði efnahagsmála en fyrir hálfri
öld.
Hér er í fyrsta lagi um að ræða
áhrif aukins frjálsræðis í alþjóðavið-
skiptum, sem bæði hefur sannfært
flestar þjóðir heims um hagkvæmni
nánari efnahagstengsla við önnur
ríki og leitt til aukinna samskipta
á öllum sviðum, sem síðan hafa
greitt fyrir gagnkvæmum skilningi
og bættri sambúð. Reynsla undan-
farinna áratuga hefur þannig hvatt
fleiri og fleiri þjóðir til þess að hafna
efnahagslegri þjóðernishyggju og
verndarstefnu og velja í stað þess
leið fijálsra viðskipta og náins efna-
hagssamstarfs við aðrar þjóðir. Með
því hefur verið stuðlað bæði að
efnahagslegum framförum og frið-
sæjli heimi.
í öðru lagi hafa hugmyndir
manna um aðferðir í stjórn efna-
hagsmála mjög færzt sarnan á und-
anförnum áratugum. Þær kenning-
ar um umbyltingu efnahagsstarf-
seminnar á grundvelli ríkisforsjár
og allsheijarskipulagningar, sem
náði víða tökum á fyrra helmingi
þessarar aldar, hafa nú flestar eða
allar verið vegnar og léttvægar
fundnar í ljósi reynslu og fræðilegr-
ar umræðu. I stað þeirar drottnun-
argirni, sem fylgir þeim, sem þykj-
ast hafa fundið lausn allra vanda-
mála, er heiminum nú í vaxandi
mæli stjórnað af mönnum, sem
gera sér grein fyrir takmörkum
vizku sinnar og valds og eru því
hógværari í ákvörðunum sínum og
fúsari til þess að hlusta á og vinna
með öðrum. Á meðan þróunin
stefnir í þessa átt, er ástæða til
nokkurrar bjartsýni um það, að
mannkynið sé a.m.k. að þessu leyti
á réttri braut.
Höfundur er seðlabankastjóri.