Morgunblaðið - 26.11.1989, Page 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1989 13
sjúkrahús en misstu eigur sínar
þegar tnifélög voru bönnuð árið
1950. Meðlimir þeirra voru ofsóttir
og margir handteknir. Starf trúfé-
laga var aftur lögleitt í ágúst og
nú eru 180 munkar og 30 nunnur
starfandi í Ungverjalandi. Sagt er
að ríkið þurfi á aðstoð trú- og góð-
gerðastofnana að halda til að ráða
við sívaxandi félagsvandamál eins
og afbrot unglinga, sundraðar fjöl-
skyldur, alkóhólisma og eiturlyfja-
neyslu.
Húsnæði háskóladeildarinnar
sem fæst við norræn tungumál og
bókmenntir í Búdapest er í bygg-
ingu gamals trúfélags. Istvan Bern-
ath, þýðandi íslenskra forn- og
skáldsagna á ungversku, kennir
þar. Hann veit ekki hversu lengi
deildin muni halda húsnæðinu. í
spjalli við hann kom fram að laun
háskólakennara eru svo slæm að
þeir verða að vinna aukastörf til
að „hafa“ það sæmilegt. Bernath
semur ásamt kennslunni norræna
hlutann í umfangsmikið bókmenn-
tauppsláttarrit sem er í smíðum.
Þeir sem ég talaði við tóku undir
að kjörin eru slæm. Kunningjakona
mín, Eva Varga, sem er í góðri
stöðu hjá lyijafyrirtæki, segist hafa
12.000 forintur á mánuði eftir
skatta. Heildartekjurnar em
16.000. Hún býr með áttræðri móð-
ur sinni sem hefur 4.000 forintur
í eftirlaun. „Við höfum það betra
en margir en ég finn verulega fyrir
sífelldum verðhækkunum. Matur og
hreiniætisvörur hækka stöðugt. Svo
ég minnist ekki á föt, ég kaupi þau
nú ekki. Hversdagskjóll kostar
8.000 og skópar 1 til 2 þúsund.“
Meðallaun verkafólks eru um 4
til 6 þúsund forintur. Mjólkurlítrinn
kostar 3 forintur í miðbæjarmark-
aðshöll höfuðborgarinnar, kíió af
kartöflum 10, eplum 28, osti um
150 og kjöti frá 150 í 300. Lúx-
sápa var á 62 en innlend á 8,80
forintur.
Heilbrigðisstéttinni í landinu er
svo illa borgað að Eva segir að það
þurfi að borga læknum svo kallað
„þakkargjald“ fyrir að líta á sjúkl-
inga og hjúkrunarkonum fyrir að
hugsa um rúmliggjandi fólk. „Svo
er því haldið fram að þessi þjónusta
sé ókeypis."
Varaforstjóri raforkufyrirtækis
segir að launamismunur í landinu
hefði aukist. „Áður fyrr voru flestir
með laun á bilinu 2 til 10 þúsund
en nú eru þau frá um 5 til 70 þús-
und. Fijáls samkeppni hefur haft
það í för með sét'. Vinnuveitendur
þurfa að keppa um vinnukraftinn.
Það er mikil breyting frá áætlunar-
búskapnum. Ungverskt vinnuafl er
gott en það þarf að auka tækni-
og tungumálakennslu í skóium til
að bæta það enn.“
Hann er örugglega í hópkhinna
best launuðu. Það kemur mér því
á óvart að sjá að hann ekur um á
austur-þýskum Wartburg. Þeir sem
geta eru yfirleitt á vestrænum
bílum. „Ég er með Volkswagen-vél
í bílnum,“ útskýrir hann án þess
að ég spyiji nokkurs.
Hvorki varaforstjórinn né Eva
eru eða hafa verið meðlimir í komm-
únistaflokknum. Hann hefur aldrei
haft áhuga á neinu nema sínu fagi
og hún hafði ekki eftir neinu að
sækjast i flokknum. „Það er líklega
tilviljun að ég gekk aldrei í hann,“
segir hún. „Það bað mig bara aldr-
ei neinn um það. Ég verð að yiður-
kenna, þótt það sé ekki í tísku, að
ég er leið yfir að hann beið skip-
brot. Ég var alin upp í trú á stefnu
hans og var viss um að ástandið
myndi lagast undir hans stjórn.“
Eva var 11 ára í uppreisninni 1956.
„Það eina sem ég man er að við
fengum frí í skólanum í nokkra
daga.“
Hún segir að fólk viti yfirleitt
lítið um nýju stjórnmálaflokkana
og hafi takmarkað álit á þeim. „Fólk
er svo þreytt eftir langan vinnudag
að það hefur ekki þrótt til að velta
pólitík fyrir sér. Afkoma þess og
öryggi skiptir það fyrst og fremst
máli. Hver flokkurinn af öðrum
sprettuí- upp og sækist eftir völdum
en enginn getur sagt fyrir um efna-
hagsástandið. Hver höndin virðist
vera upp á móti annarri. Það er
Sjá næstu síðu.
Lítt þekktur en laus við
bagga fortíðarinnar
Morgunblaðið heimsœkir Lajos
Furforsetaframbjóðanda ung-
versku Lýðrœðishreyfingarinnar
UNGVERSKA þjóðin mun ákveða í dag, 26. nóvember
hvort hún vill kjósa forseta landsins beinni kosningu eða
láta þingið um það þegar það kemur saman eftir
þingkosningar á næsta ári. Talið er víst að þjóðin vilji
velja forsetann sjálf. Fimm menn hafa gefið kost á sér í
embættið. Imre Pozsgay, umbótasinni úr gamla
Kommúnistaflokknum og einn af stofnendum nýja
Sósíalistaflokksins, var til skamms tíma talinn svo til
öruggur sigurvegari en kjör hans þykir ekki lengur eins
ótvírætt. Enginn sem ég spurði í Ungveijalandi sagðist
styðja hann. Nokkrir neíndu hins vegar flokksbróður hans,
Matyas Szúros, annan umbótasinna, þingforseta og
skipaðan forseta landsins. Og margir hældu Kalman
Kulcsar, enn öðrum umbótasinna, dómsmálaráðherra og
svo kölluðum föður lagabreytinga sfjórnarskrárinnar, upp
í liástert. Hann er frambjóðandi Þjóðræknisfylkingarinnar
sem starfaði með Kommúnistaflokknum. Sandor Racs,
formaður verkamannanefhdanna í Búdapest sem veittu
Rússum viðnám í innrásinni 1956, er frambjóðandi
sósíaldemókrata, en algjör glundroði ríkir á þeim bæ. Og
Lajos Fúr, sagnfræðingur, er frambjóðandi
Lýðræðishreyfingarinnar, stærsta
stjórnarandstöðuflokksins.
Fiir er lítt þekktur.
„Pozsgay og Szuros eru
þekktari en ég,“ segir
hann. „Fjölmiðlar virð-
ast enn veita þeim meiri athygli
en okkur sem erum ekki eins
kunnir. Það er bara eitt ráð við
því. Ég verð að ferðast um landið
og kynna mig og skoðanir hreyf-
ingarinnar. Hún er vel skipulögð
úti á landi. Það eru þegar starf-
andi flokksfélög á 350 stöðum
og þau undirbúa fundi með mér.
Fundarhöldin eru þegar hafin.
Ég hélt sex ræður á einum degi
í fyrstu framboðsferðinni.
Við ökum um í bílalest með
fánum og flautuþyt til að vekja
á okkur athygli," segir hann og
kímir. „Það tíðkaðist hér fyrir
stríð. Aðferðin er gamaldags en
ber vonandi árangur. Við límum
upp auglýsingamiða með mynd-
um af mér og reynum að láta
það ekki fara fram hjá neinum
að við erum á ferðinni. Þetta
minnir helst á sirkus en tilheyrir
víst. Kosningabarátta okkar er
svipuð og í Bandaríkjunum,
nema auðvitað eitthvað minni í
sniðum," segir Fiir og hlær við.
Alla dreymir um ánægju
án ábyrgðar
Hann er vingjamlegur, þétt-
vaxinn, meðalmaður á hæð.
Hann tók á móti mér ogtúlkinum
á heimili sínu. Það er á 3ju hæð
í dæmigerðu fjölbýlishúsi í Búda-
pest. Þau eru langflest byggð í
kringum húsagarð og gengið inn
í íbúðimar af svölum sem snúa
inn í garðinn. Heimili hans er
látlaust. Hann er 59 ára, kvænt-
ur og á tvö uppkomin börn. „Og
tvö bamabörn,“ segir hann. „Að
eignast barnabörn er það sem
alla dreymir um. Maður hefur
ánægjuna en ber ekki ábyrgð-
ina.“ Hann er sagnfræðingur að
mennt og var virkur í stjórn-
málum á yngri ámm. „Ég tók
þátt í þeim eins lengi og það var
hægt. En eftir 1956 kom löng
þögn.“ Hann missti starfið sem
aðstoðarháskólakennari. „Lífið
var dálítið flókið á þessum
árum.“ Hann fékk starf sem
grunnskólakennari og loks leyfi
tii að hefja aftur rannsóknir í
sinni grein, sögu Ungveijalands
á 17. og 18. öld, árið 1964.
Hann skrifaði nokkrar bækur og
hefur haft stöðu við háskólann
í Búdapest undanfarin þijú ár.
Á áttunda áratugnum varð
aftur óhætt að tala upphátt um
stjómmálaskoðanir sem bmtu í
bága við flokkslínuna. Kjami
Lýðræðishreyfingarinnar mynd-
aðist þá en hún var ekki form-
lega stofnuð fyrr en 1987. „Vina-
hópur fræði- og listamanna sem
hafði svipaðar skoðanir á afstöð-
unni til Evrópu og erfiðleika
þjóðarinnar varupphaf hreyfing-
arinnar. Okkur var ljóst að al-
þýðulýðveldið hafði gengið sér
til húðar og vandinn yrði ekki
leystur nema með því að koma
á lýðræði og efnahagsumbótum.
Við vildum ekki stofna miðstýrð-
an, hugmyndafræðilegan flokk,
eins og kommúnistaflokkinn,
heldur koma á fót skipulagðri,
raunsærri hreyfingu sjálfstæðra
félaga sem öll stefna að sama
marki. Við viljum fara okkur
hægt og láta breytingar eiga sér
stað smátt og smátt til að forð-
ast ringulreið.
Við leggjum áherslu á mikil-
vægi lýðræðis eins og Fijálsir
demókratar og Ungir demó-
kratar (hinir helstu stjómarand-
stöðuflokkarnir) en auk þess
leggjum við áherslu á mikilvægi
ungversku þjóðarmeðvitundar-
innar. Um þriðjungur Ungveija,
og þá á ég við alla sem eru af
ungversku bergi brotnir," segir
Fúr, „búa utan landamæra Ung-
veijalands. Stór hluti þeirra er í
Rúmeníu. Við höfum tekið á
okkar herðar að tala máli þessa
fólks og láta örlög þess okkur
skipta. 1 áraraðir mátti ekki
minnast á það vegna hins svo-
kallaða bræðralags við ná-
grannalöndin. Það átti ekki að
skipta sér af innanríkismálum
annarra. Þessara Ungveija var
Morgunblaðið/Anna Bjamadóttir.
LAJOS FUR:„Pozsgay er þekktari en ég en það
gæti komið honum í koll...“
ekki getið í skólum landsins. En
þeir og svæðin þar sem þeir búa,
sérstaklega Sjöborgaland, em
þýðingarmikill þáttur í sögu
Ungveijalands og menningu. Við
eigum að leggja rækt við hann.“
Kapítalískir skattar á
sósíalísk laun
Lýðræði og umhyggja fyrir
kúguðum minnihlutahópum em
göfug baráttumál en almenning-
ur hefur þyngri áhyggjur af
efnahagsástandinu í landinu.
Lífsbaráttan er hörð og sögð
harðna með hveijum degi sem
líður. Ég spyr Fur hvernig Lýð-
ræðishreyfingin hygðist leysa
efnahagsvandann. „Við höfum
vel útfærða efnahagsáætlun í
okkar stefnu en fyrst og fremst
þarf að gjörbreyta eignarréttin-
um,“ sagði hann. „Breytingarnar
eiga ekki að verða í einu vet-
fangi. Það verður að gæta þess
að lífsskilyrðin, sem eru slæm
fyrir, versni ekki enn. Þess vegna
viljum við fara okkur hægt og
kjósum umbætur á skipulagðan
hátt. Það þarf að stuðla að sterk-
um einkageira og stofna raun-
vemleg samvinnufélög eins og
tíðkast til dæmis í Danmörku.
Við kærum okkur ekki um sam-
vinnurisa eins og tíðkast í komm-
únistaríkjum. Það á að fækka
ríkisfyrirtækjum og forðast þau
af fremsta megni. Markaðskerfið
er mikilvægt. Það þarf að stuðla
að fijálsri samkeppni óháðra
aðila sem allir hafa sömu tæki-
færi. Rekstur fyrirtækja sem
bera sig ekki á að stöðva. Hætt
er við að breytingarnar hafi at-
vinnuleysi í för með sér og þess
vegna er nauðsynlegt að koma
á traustu félagskerfi. Við verðum
að beita okkur fyrir endurmennt-
un fólks svo að það verði sam-
keppnisfært á vinnumarkaðnum
og rétta atvinnulausum hjálpar-
hönd.“ Og hvaðan kemur fjár-
magnið? „Úr tveimur áttum,“
sagði hann. „Það er fjármagn
fyrir í landinu. íbúarnir hafa hins
vegar hvorki mátt né séð ástæðu
til að íjárfesta.
En þegar skyn-
samleg tæki-
færi bjóðast
munu þeir fjár-
festa hér og
stuðla að stofn-
un fýrirtækja
sem veita at-
vinnu. Og við
þurfum erlent
fjármagn, en
eigum að forð-
ast frekari lán-
tökur. Við erum
þegar á kafi í
erlendu skulda-
feni. Við eigum
að leyfa erlend-
um aðilum að
hefja atvinnu-
rekstur hér án
hluteignar okk-
ar. Af hveiju
ekki? Fyrirtæk-
in og þekkingin
yrðu um kyrrt
þótt útlending-
arnir færu.
Skatttekjur
munu borga
fyrir félags-
þjónustuna sem
verður að vera
áreiðanleg."
Þegar hér er
komið sögu getur túlkurinn ekki
á sér setið og minnir forseta-
frambjóðandann á orð þingkonu
einnar sem sagði að Ungveijar
hefðu eþíópísk laun en borguðu
sænska skatta. Hann var sam-
mála henni. „Lýðræðishreyfingin
orðar þetta öðru visi,“ segir
hann. „Við segjum að Ungveijar
þiggi nú laun sósialísks þjóð-
félags en borgi skatta kapít-
alísks. Það gengur auðvitað ekki.
En í framtíðinni munu fleiri aðil-
ar borga skatta og tekjur ríkisins
munu ekki lengur streyma svo
milljörðum skiptir i botnlausa
tunnu skriffinnskuvaldsins."
Forseti landsins mun hafa tak-
mörkuð afskipti af stjórn og
stefnu landsins. Embættið á
fyrst og fremst að vera tignar-
staða. „Völd forsetans verða af-
mörkuð, stjórnarskráin kveður á
um þau. Hann á að skrifa undir
lagasamþykktir þingsins og
skipa í nokkur embætti, svo eitt-
hvað sé nefnt. Og hann verður
æðsti maður hersins. Það bendir
kannski til að hann gæti gert
uppreisn,“ segir Fúr hlæjandi.
„En til þess þyrfti hann að hafa
her. Ungverski herinn er brand-
ari, hann er ekki nýtur í neitt
nema vegagerð.
Ég tel mikilvægt að forsetinn
verði kosinn beinni kosningu fyr-
ir þingkosningarnar. Hann mun
þá bera ábyrgð á að þær fari
heiðarlega fram og hafa hönd í
bagga með stjórnarmyndunar-
viðræðunum. Forsetakosning-
arnar verða eins konar aðalæfing
fyrir þingkosningamar. Úrslit
þeirra munu gefa til kynna vin-
sældir flokkanna. Pozsgay er.
þekktari en ég en það gæti kom-
ið honum í koll. Ég ber ekki
bagga fortíðarinnar á herðum
mér eins og hann. Einstaklingur-
inn sem verður fyrir valinu mun
að sjálfsögðu setja sinn svip á
embættið. Ég sækist ekki eftir
því af metorðagirnd heldur tel
ég það þjóðfélagslega skyldu
mína að leggja mitt af mörkum
á þessum umbrotatímum."