Morgunblaðið - 30.03.1990, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. MARZ 1990
Ofkæling er algeng dán-
arorsök á norðurslóð
Andstætt því sem margir halda er ofkæling, en ekki drukkn-
un, banamein flestra þeirra sem láta lífið í köldum sjó
Veg-na þessara staðreynda og hinna tíðu sjóslysa undanfarið, sneri
Morgunblaðið sér til dr. Jóhanns Axelssonar, prófessors í lífeðlis-
fræði, en en hann hefur m.a. rannsakað kuldaþol afreksmannsins
Guðlaugs Friðþórssonar, og bað hann að segja lesendum blaðsins
hvað ofkæling væri, hverjar væru orsakir hennar og afleiðingar og
hvernig bregðast skuli við og fer
Hvað er ofkæling?
Ofkæling (hypothermia) er oft
skilgreind þannig að þá sé kjarna-
eða iðrahiti, þ.e. hiti djúpt inni í
bol, 35°C eða lægri. Sumir telja
litla hættu á ferðum þótt líkamshit-
inn falli að 35° og vilja miða skil-
greiningu ofkælingar við lægra
hitastig. Því er til að svara að til-
raunir hafa leitt í ljós að við 35°C
fer iðurlega að bera á óskýrleika í
hugsun manna, sem getur leitt til
óheppilegra athafna, torveldað köf-
urum að framkvæma krefjandi
vinnu og jafnvel torveldað björgun
viðkomandi. Við það hitastig fer
einnig að bera á minnistapi. Þótt
menn hljóti engin varanleg mein
af kælingu að 35° þá geta þeir
farið sér að voða vegna skertrar
dómgreindar eða orðið ófærir um
að sjá sér borgið séu þeir einir í
óblíðu umhverfi. Því finnst mér rétt
að setja hættumörkin við 35°C.
Stjórnstöð líkamshita, sem vinn-
ur með öllum tiltækum ráðum gegn
falli í kjarnahita, verður óvirk hjá
flestum fari líkamshiti undir 33°C.
Þá fellur kjamahiti hratt í köldu
umhverfi. Flestir missa meðvitund
þegar hitinn nálgast 30° og fari
hann þar undir er mikil hætta á
hjartaflökti og dauða.
Orsakir oíkælingar
Það á auðvitað við um ofkælingu
eins og alla sjúkdóma, að bæði for-
varnir og meðferð verður þeim mun
markvissari eftir því sem við þekkj-
um orsakir þeirra og þær lífefna-
og lífeðlisfræðilegu breytingar sem
sjúkdómseinkennunum valda.
Ofkæling getur verið afleiðing
minnkaðrar varmamyndunar í
líkamanum, eða aukins varmataps
til umhverfisins, nema hvort
tveggja sé. Einnig geta ýmsir sjúk-
dómar og lyf skert stjórn líkams-
hita með þeim afleiðingum að
kjarnahiti falli að hættumörkum. í
útlöndum eru dæmi þess að aldrað
fólk deyi úr afleiðingum ofkælingar
í heimahúsum. Hér á landi eru or-
sakir dauðsfalla af völdum ofkæl-
ingar yfirleitt óblíð náttúra og
skortur á hlífðarfötum sem dragi
úr varmatapi líkamans í köldu um-
hverfi.
í köldum sjó eða vatni tapast
frásögn hans hér á eftir.
varmi mjög hratt frá líkamanum
nema einangrun hans sé því betri.
í fallvötnum og stöðuvötnum hér á
landi og í hafinu umhverfis landið
nær hitastig sjaldan að hækka svo
neinu nemi yfir sumarið. Það er því
lífshættulega lágt allan ársins hring
og allar líkur á að illa varinn maður
örmagnist á 10-20 mínútum.
Á landi á ofkæling sér einkum
stað að vetrarlagi og er ekki ein-
skorðuð við mikið frost, heldur
verða slysin oft þó lofthitinn einn
gefi ekki tilefni til sérstakrar varúð-
ar, en vindur margfaldar kæling-
una. Trúlega myndi það draga úr
slysahættu ef, auk áætlaðs lofthita,
væri reynt að spá um kælingu.
Ofkæling á landi á sér yfirleitt mun
lengri aðdraganda en í sjó eða vötn-
um og veldur um margt öðrum
breytingum á líkamsstarfseminni
og kallar því á önnur viðbrögð. Ég
mun koma að því síðar, en get ekki
skilið við orsakir ofkælingar á landi,
án þess að brýna alveg sérstaklega
fyrir fólki nauðsyn þess að hlúa að
höfðinu. Það er nefnilega stað-
reynd, sem íslendingar virðast ekki
almennt hafa gert sér grein fyrir,
að mjög mikill varmi tapast gegnum
höfuðið. í 4° frosti t.d. missir heil-
brigður, en húfulaus, maður helm-
ing þess varma sem fæst við efna-
skipti líkamans út um höfuðið og í
15° er varmatapið um óvarið höfuð
orðið 70%. Við kælingu má búast
við enn meira hlutfallslegu var-
matapi gegnum höfuðið. Það er
nefnilega þannig að við lághita er
dregið mjög úr varmatapi frá húð
með æðasamdrætti. Étjórnstöð
líkamans sér um að taka útlimi og
húð eins vel úr sambandi við stóru
blóðrásina og frekast er unnt en
heilinn verður að lifa í lengstu lög
þannig að höfuðið fær áfram sitt
blóð. Þess vegna er mjög líklegt
að varmatap frá höfði sé hlutfalls-
lega miklu meira við þessar aðstæð-
ur og því brýnt að hindra þegar í
stað frekara varmatap frá höfði og
hálsi. Þetta gleymist því miður oft
og vantar algjörlega í margar hand-
bækur sem ég hefi lesið.
Afleiðingar og einkenni
oflkælingar
Þegar maður kólnar hratt, eins
og gerist í vatni, er algengasta
dánarorsökin, eins og ég sagði í
upphafi, hjartaflökt. Hjartaflökt
(fibrillation) er það kallað þegar
frumur hjartavöðvans dragast
stjórnlaust saman, þ.e. hver fyrir
sig — taktlaust. Þá dælir hjartað
litlu sem engu blóðmagni. Heili,
nýru og hjartavöðvinn sjálfur fá þá
ófullnægjandi súrefni og næringu.
Afköst hjartans minnka enn frekar
og þessi vítahringur leiðir til dauða
á nokkrum mínútum. Sé manneskj-
an heit verður dauðinn endanlegur
vegna veijaskemmda af völdum
súrefnisskorts, nema takist- að
stöðva flöktið og endurvekja takt-
fastan samdrátt hjartavöðvans í
tæka tíð. Ef einstaklingurinn er
hins vegar kaldur þá ganga öll efna-
skipti mun hægar fyrir sig og vef-
irnir þola súrefnisskort án þess að
eyðileggjast. Þess vegna er það, að
þótt lífeðlisfræðingar deili um
margt sem lýtur að meðferð lághita
þá er þó samstaða um eitt: Það
má aldrei segja kalda manneskju
látna. Enginn er með vissu látinn
nema hann eða hún reynist látin
þrátt fyrir eðlilegan líkamshita.
Tekist hefur að lífga kalt fólk sem
bar öll einkenni dauða, þ.e. án
hjartahljóða, án æðasláttar, án önd-
unar, blátt á hörúnd og jafnvel fros-
ið að hluta. Þess vegna vil ég undir-
strika að enginn er örugglega dá-
inn, nema að hann sé bæði heitur
og dáinn. Forsendur þess að takast
megi að bjarga Iífi þess sem þannig
er á sig kominn er að sjálfsögðu
skilningur á því sem gerist í líkam-
anum við ofkælingu og upphitun.
Af hveiju veldur kæling
— hjartaflökti?
Hér langar mig til að fara nokkr-
um orðum um það sem menn telja
sig vita um orsakatengsl kulda og
flökts. Þegar hjartavöðvinn kólnar,
vegna þess að honum berst kælt
blóð frá útlimum og húð, minnkar
leiðsluhraði rafboða um hjartað
vegna þess að rafspenna yfir
frumuhimnur í leiðsluvef hjartans
fellur. Það veldur einnig því að
frumur hjartans verða auðertanleg-
ar og einstaka frumur taka að
mynda rafboð að eigin frumkvæði.
En þetta tvennt, aukarafboð og
minnkaður leiðsluhraði stýriboða,
veldur óreglu í hjartslætti sem
magnast ef kæling heldur áfram
og leiðir þá til hjartaflökts. Flökt
verður því aðeins læknað að tæki
til að afskauta frumur hjartans sé
til staðar og kunnátta í meðferð
þess fyrir hendi.
Kuldaútvíkkun æða
Onnur afleiðing kælingar sem
allir óttast er æðavíkkun sem flýtir
fyrir kólnun hjartans og flökti.
Fyrstu viðbrögð líkamans við
lækkandi kjarnahita eru að auka
varmamyndun og draga úr varma-
tapi. Aukinn hraði efnaskipta og
skjálfti mynda varma en samdrátt-
ur æða sem flytja blóð til húðar og
útlima draga úr varmatapi til um-
hverfisins. Ef stjórnstöð líkamshita
tekst að koma á og halda jafnvægi
milli varmamyndunar og taps,
þannig að einstaklingur sé í svoköll-
uðu varmavægi við umhverfi sitt
getur hann haldið velli svo lengi sem
það varir. Við rannsókn á kulda-
þoli, sem fram fór í Lundúnum, kom
í ljós að feitustu og því best einangr-
uðu einstaklingarnir gátu náð þann-
ig vægi í 10-12°C heitu vatni. Þeg-
ar þeir voru fluttir í 5°C varð hins
vegar annað uppi á teningnum.
Eftir nokkrar mínútur fór kjarna-
hiti þeirra að falla, meðvitund og
dómgreind dvínaði og það þurfti
hröð handtök við að ná þeim upp úr.
Lömun sléttra vöðva
Það sem þessu olli var, að öllum
líkindum, lömun á sléttu vöðva-
frumunum sem mynda hringvöðva-
lag í viðnámsæðunum. Samdráttar-
ástand þessara vöðva ræður þver-
máli æðanna o.þ.a.l. blóðflæði um
þær. Samdráttur þeirra er ein af
mikilvægustu varnaraðgerðunum
sem stjórnstöð líkamshita ræður
yfir í köldu umhverfi þegar fall í
kjarnahita ógnar heilsu og lífi. Ef
hringvöðvamir slaka á eða lamast
víkka æðamar stjórnlaust (cold
vasodilatation), blóð streymir til
útlima og húðar, kólnar og berst
til baka til hjartans og hraðar kæl-
ingu þess með afleiðingum sem
okkur eru kunnar. (Þess má geta
að ólíkt Bretunum sýndi Guðlaugur
Friðþórsson lítil sem engjn mverki
um kuldaútvíkkun æða í 5° heitu
vatni við allar sömu tilraunaaðstæð-
ur.)
Öndun
Öndun er aukin í fyrstu í tengsl-
um við aukinn efnaskiptahraða og
varmamyndun. En dugi það ekki
til að ná varmavægi og haldi kjarna-
hiti áfram að falla kemur fljótt að
því að hægja tekur á öndun. Afleið-
ingar þess eru m.a. þær að hlut-
þrýstingur koltvísýrings hækkar og
líkamsvökvar súrna. Það er af
mörgum talið auka hættu á hiarta-
flökti.
Við langvarandi kælingu
minnkar einnig blóðmagn líkamans,
það þykknar og seigja þess eykst.
Dr. Jóhann Axelsson
Þetta kann að auka hættu á blóð-
tappamyndun. Oft verður bjúg-
myndun í lungum og líklega einnig
í heila. Loks getur langvarandi
kæling valdið alvarlegum truflunum
á saltbúskap líkamans, að ekki sé
minnst á kal. Allt þetta og eflaust
sitt hvað fleira verður að hafa í
huga ef vel á að takast með björg-
un hrakinna og kaldra.
Það sem ber að varast
Eins og ég sagði áðan, tapar
likaminn varma mjög hratt í vatni.
Það skiptir því mestu að ná fólki
sem fyrst upp úr köldu vatni, jafn-
vel þó það kosti talsvert hnjask.
Þetta virðist augljóst en ég nefni
það vegna þess að margir leggja
nú réttilega ríka áherslu á að fara
mjög varlega með kalt fólk. Það
er fyrst og fremst vegna þess að
þegar hjartavöðvinn kólnar verður
hann tímabundið mjög auðertanleg-
ur. Hvers kyns hnjask getur þá
valdið óreglu í hjartslætti, sem oft
leiðir til hjartaflökts og dauða. Því
ber ávallt að fara eins varlega með
kalda manneskju og frekast er
unnt.
Stundum heyrist að fyrst skuli
fortakslaust fjarlægja blaut föt, en
ég held að nær alltaf sé öruggast
að bæta þurrum lögum utan á
blautu fötin, sérstaklega lagi sem
er bæði vind- og vatnsþétt. Rökin
fyrir þessari skoðun eru af tvennum
toga: í fyrsta lagi þá þarf ekki
nema 30 kcal af líkamsvarma til
þess að hita 1 lítra af vatni í fötun-
um frá 4°-34°C. Hins vegar þarf
580 kcal af líkamsvarma í uppgufun
1 lítra af vatni frá blautri húð —
það eru sem sagt 30 á móti 580
kcaloríum. Af þessum sökum einum
fínnst mér einsýnt að aldrei megi
klæða kalda manneskju úr blautum
fötum nema hún sé komin í hlýtt
skjól fyrir veðri og vindum og öll
bleyta þurrkuð af líkamanum sam-
stundis og fötin eru íjarlægð — og
jafnvel þótt þessar aðstæður séu
fyrir hendi verður að gæta fyllstu
varúðar vegna hættunnar á hjarta-
flökti, sem ég gat um áðan — en
Höfum opnað meiriháttar rýmingarsölu á Snorrabraut 56
(í sama húsi og ÁTVR var), 2. hæð:
Skyrtur....................frá kr. 300
Blússur.................frá kr. 500
Pils.........................frákr. 100
Peysur.......................frákr. 200
Sporfskor á alla
f jölskylduna .........f rá kr. 100
Herrartimmgallar frákr. 1.500
Krumpugallar .......f rá kr. 2.000
Herraterelynebuxur...kr. 2.000
Stakirjakkar ••••••••••••• kr. 6.990
Jakkaföt.............kr. 9.990
Opið daglega frá kl. 13.00 til 18.00.
|.augardaga frá kl. 10.00 til 14.00.
SPREIMGIMARKAÐURIIMIM,
Snorrabraut 56.