Morgunblaðið - 20.07.1990, Síða 28

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR .20. JÚLÍ 1990
28
Minnmg:
Páll H. Jónsson
kennari á Laugum
Fæddur 5. apríl 1908
Dáinn 10. júlí 1990
Honum fylgdi ætíð líf og í]ör.
Söngur og ljóðlist, fróðleikur og
hrífandi frásagnir. Aldrei var logn-
molla þar sem hann fór. Hann var
hugsjónamaður og flutti skoðanir
sínar snjallt og einarðlega, í ræðu
og riti. Vísurnar sem stundum
streymdu frá hugskoti hans og
penna voru hnyttnar og gamansam-
ar, en ávallt græskulausar. Hann
var jafnan hress í spori og bar höf-
uðið hátt eins og sönnum Þingey-
ingi hæfði, enda hafði hann efni á
því.
Hann var fæddur á Mýri, fremsta
bæ í Bárðardal vestan Skjálfanda-
fljóts, sonur hjónanna Jóns Karls-
sonar og Aðalbjargar Jónsdóttur,
sem þar bjuggu langan búskap.
Tvíburabróðir hans er Jón, sem
fyrst bjó á Mýri og síðan í Fremsta-
felli í.Kinn — og býr enn, í húsi
því sem Páll bróðir hans reisti þar
í gamla daga. Þegar tvíburamir
voru nýfæddir gerðist sá sorgarat-
burður að frændi Aðalbjargar, Páll
H. Jónsson í Stafni í Reykjadal og
Guðrún Tómasdóttir, kona hans,
misstu einkason sinn, efnispilt á
ungum aldri. Varð að ráði að Jón
og Aðalbjörg gáfu þeim til huggun-
ar og styrktar sveininn Pál, og ólst
hann upp í Stafni hjá þeim Páli og
Guðrúnu sem sonur væri. Þar bjó
einnig Sigurgeir Tómasson, bróðir
Guðrúnar með konu sinni, og áttu
þau marga sonu á svipuðu reki sem
Pál. Þá voru í byggð margir bæir
á heiðinni sunnan og vestan við
Stafn, sem nú eru flestir í eyði, og
mynduðu þeir, ásamt fremstu bæj-
unum í Reykjadal, samfellda heild
með margvíslegu menningarlífi.
Páll yngri var snemma bókhneigður
og Söngvinn og tók þátt í þessu
félagslífi þegar hann óx úr grasi.
Á unglingsárum Páls var Lauga-
skóli stofnaður. Þangað sótti hann
til náms þegar hann hafði aldur til
og brautskráðist þaðan átján vetra
gamall vorið 1926. Á Laugum
kynntist hann konuefni sínu, Rann-
veigu Kristjánsdóttur frá Fremsta-
felli, og tveimur árum síðar gengu
þau í hjónaband og hófu búskap í
Fremstafelli undir væng Kristjáns,
tengdaföður hans. Brúðguminn var
svo ungur að hann þurfti að fá
konungsleyfi til að kvænast. Það
er ein hin fyrsta bemskuminning
mín er ég, fjögra vetra sveinstauli,
horfði á systur mína og mág standa
prúðbúin frammi fyrir prestinum
og meðtaka blessun hans. í rökkri
ágústkvöldsins var farið í leiki úti
á túninu; hlaupið í skarðið og voru
fyrirliðar fóstbræður Páls ofan úr
Stafni.
Fósturforeldrar Páls fluttust með
honum í Fremstafell, og með til-
styrk þeirra byggði hann lítið stein-
hús handa fjölskyldunni. En Páll
var aldrei á réttri hillu við búskap-
inn. Hann var að vísu lagtækur við
allt sem hann tók höndum til, en
hann var ekki þrekmikill og löngum
fremur heilsuveill. Hann sagði mér
að sér hefði verið raun að þurfa
að vinna erfíðisvinnu. Þar við bætt-
ist að hann hóf búskapinn á hinum
verstu tímum, í upphafi heims-
kreppunnar miklu. Mig minnir að
þeir fósturfeðgar ættu 40 ær þegar
þeir byijuðu búskapinn í Felli, en
brátt fækkaði kindunum niður í 20.
Og þegar ekki fengust nema 10
krónur fyrir dilkinn á haustdegi þá
eru auðreiknaðar tekjur heimilisins
það árið.
En Páll lifði fyrir andann og það
lyfti honum yfír amstur hversdags-
lífsins. Hann hafði tónlistina í blóð-
inu eins og margir ættmenn hans
frá Stóruvöllum og Mýri. Ég hlust-
aði fullur aðdáunar þegar hann
spilaði eftir nótum á orgelið sitt,
hvað sem vera skyldi. Þótti mér sem
þvflík snilli mundi vandfundinn og
því trúi ég enn. Hann stofnaði óð-
ara karlakór í Kinninni, og eitt sinn
var hann hálfan vetur niðri í Höfða-
hverfi að stjórna söng. Annan vetur
heilan var hann í Reykjavík og nam
píanóleik og tónfræði hjá Páli
Isólfssyni. Eitt sinn reið hann í
brakandi þurrki á slættinum austur
í Reykjadal, yfir Skjálfandafljót sem
auðvitað var í foráttu vexti, til að
hlusta á einhvern einsöngvara sem
þar hélt hljómleika. Annan þurrk-
dag sat hann inni í stofu við að
skrifa svar við pólitískri áróðurs-
grein sem einhver íhaldsmaðurinn
hafði birt rétt fýrir kosningamar
1934 — auðvitað í þeirri von að
enginn gæti svarað með svo stutt-
um fyrirvara. En grein Páls birtist
í Degi á Akureyri í tæka tíð.
Svo æxlaðist til að eftir nokkurra
ára búskap fór Páll að kenna söng
við skólann á Laugum. Fyrst í
smáum stfl meðfram búskapnum,
en síðan fékk hann fullt starf við
skólann og fjölskyldan fluttist að
Laugum haustið 1935. Guðrún
fóstra Páls hafði látist veturinn
áður, en Páll eldri fór með fóstur-
syni sínum og tengdadóttur að
Laugum og andaðist hjá þeim í
hárri elli. Undir tónsprota Páls fyllti
söngurinn skólahúsin á Laugum,
öllum til yndis og þroska. Og auk
söngsins kenndi Páll íslandssögu
og náttúrufræði, en hann hafði
numið hvort tveggja með ágætum
af sjálfum sér.
Til undirbúnings kennsiunni á
Laugum sótti Páll sumamámskeið
í tónlist í Askov í Danmörku, og
annað námskeið í söng og píanóleik
í Kaupmannahöfn. Eins og fleiri
námgjarnir íslendingar á fyrri tíð
lærði hann furðulega mikið í þess-
ari stuttu utanför. Frá allri ferðinni
skrifaði hann systur minni löng
bréf sem hún las upphátt fyrir okk-
ur yngri systkinin jafnótt og þau
bámst. Þetta var líka merkisár í
Danmörku: Þá var vígð hin fagra
Litlabeltisbrú sem var mikið mann-
virki á sinni tíð, og þá gekk Frið-
rik, krónprins íslands og Danmerk-
ur, að eiga Ingiríði hina sænsku
prinsessu. Og eftir heimkomuna
hélt Páll áfram að miðla okkur
ungu mágum sínum ótrúlega mörgu
sem fyrir hann hafði borið í þessari
viðburðaríku ferð.
Á Laugum undi Páll og naut sín
vel, enda var hann löngum síðan
kenndur við þann stað, hvort sem
hann var kallaður „Páll á Laugum"
eða „Páll frá Laugum". í kennsl-
unni kom fram mælska hans og
frásagnargleði sem hreif nemendur
með sér. Um hitt var ekki síður
mikils vert áð hann var með fjöri
sínu og skipulagsgáfu sjálfkjörinn
forustumaður í félagslífi skólans. Á
sumrin rak hann löngum gistihús á
skólastaðnum ásamt Rannveigu,
konu sinni. í söngmálum og marg-
víslegu félagslífí teygðust áhrif
hans út um alla sýsluna. Þannig
var hann organisti í kirkjum og
stjómandi kóra í ýmsum sveitum,
einkum að sjálfsögðu í Reykjadal
þar sem hann átti lengst heima.
Mér er í minni ein kveldstund frá
vorinu 1944. Þá kom Páll vestur í
Kinn og hóaði saman flokki vega-
vinnumanna að loknu dagsverki.
Hann þekkti hvern mann fyrir og
vissi um sönghæfni hans. Skipti
hann mönnum í flokka eftir radd-
sviði og kenndi eða rifjaði upp
breytilegar raddir í nokkrum þjóð-
legum sönglögum. Síðan steypti
hann öllu saman, og eftir skamma
stund ómaði litla samkomuhúsið af
dynjandi fjölrödduðum kórsöng.
Þannig fór Páll um hveija sveit í
allri sýslunni og þjálfaði smákóra.
Síðan steypti hann þeim öllum sam-
an í geysimikinn héraðskór sem
fagnaði lýðveldinu á héraðshátíð á
Laugum undir stjórn hans.
Hann var haldinn mikilli list-
rænni sköpunarþrá sem aldrei dofn-
aði, en beindist inn á margar braut-
ir. Á ungum aldri gerðist hann tón-
skáld og samdi mörg sönglög sem
öðluðust vinsældir, þótt hann kynni
í fyrstu naumast að skrifa þau upp.
En það lærði hann síðar, og á sjö-
tugsafmæli hans gáfu börn hans
út ljósprentað hefti með 20 sönglög-
um eftir hann, ritað með hans eigin
hendi.
Hann hafði yndi af leiklist og var
í rauninni fæddur leikari. Á Laug-
um setti hann oft upp leikrit eða
leikþætti sem hann samdi stundum
sjálfur og lék í eftir þörfum. Þetta
beindi hug hans að alvarlegri leik-
ritun, og um árabil eyddi hann tóm-
stundum sínum við að semja leik-
rit. Þó hygg ég að honum hafi fund-
ist sem hann næði ekki þeim árangri
sem hann hafði dreymt um á þessu
sviði. „Ég hef valið mér eitt hið
erfiðasta listform," sagði hann við
mig. Það var þó afdrifaríkara að
hann skorti það sem mikilvægast
er hveiju leikritaskáldi: nána sam-
vinnu og samstarf við gott og lif-
andi leikhús. Um slíkt var auðvitað
ekki að ræða norður á Laugum,
allt varð að skapast einvörðungu í
hugarheimi skáldsins. Því hvarf
Páil að miklu leyti frá þessari grein
listanna, en skildist þó aldrei við
hana að fullu; og margt gerði hann
þar vel og líklega best það
síðasta. Ýmis leikrit og leikþættir
eftir hann hafa verið flutt í leikhús-
um eða útvarpi og eitt leikrit gefíð
útáprent, Konan sem hvarf (1955).
Frá bamsaldri hafði Páll iðkað
vísnagerð og smáljóðasmíð, mest
til gamans og „heimilisnota", en
þegar hann nálgaðist miðjan aldur
tók hann að snúa sér að kveðskapn-
um af meiri alvöru. Hygg ég rétt
að segja að þar hafí hann náð lengra
en í leikrituninni, enda stóð hann
þar á gömlum merg. En hann var
jafnframt opinn fyrir nýjungunum
eins og nauðsyn ber til. Hann gaf
út tvær ljóðabækur, Nótt fyrir norð-
an (1955) og Á sautjánda bekk
(1962). Hin fyrri er í gömlum
íslenskum stfl, með rími og stuðlum,
en hin síðari að mestu gerð að
hætti nútímaskálda. Báðar þessar
bækur standa vel fyrir sínu, ljóðin
eru fáguð og vel ort, boðskapurinn
heill og viturlegur. Ég hygg að
Páll hafí líka unað vel við þennan
árangur, og það hafí fremur verið
fjölhæfni hans og listarþorsti sem
olli því að hann snerúsér enn að
nýrri grein listanna. Aldurinn færð-
ist yfír, hann var umvafínn barna-
börnum sem hann auðvitað sagði
sögur þeim til skemmtunar og fróð-
leiks. Þegar hann stóð á sjötugu
kom út á prent fyrsta barnabók
hans, Beijabítur(1978). Síðarbætt-
ust tvær við af líkum toga, Agnar-
ögn (1979) og Lambadrengur
(1981). Hin síðastnefnda er kölluð
„skáldsaga fyrir unglinga“ og þess-
ari bókiðju lauk Páll svo með skáld-
sögu handa fullorðnum, Blindings-
leik. Það mun mat manna að með
þessum sögum hafí Páll komist
lengst á sinni fjölþættu listabraut
og er þó ávallt vant að setja eitt
öðru ofar, ekki síst þegar um er
að ræða frábrugðnar listgreinar.
Fyrir fyrstu sögurnar tvær hlaut
Páll viðurkenningu Reykjavíkur-
borgar fyrir bestu frumsömdu
bamabók á íslandi þau árin; og
hann hefði víst einnig mátt fá
viðlíka umbun fyrir þá þriðju sem
er merkileg menningarsöguleg
heimild rituð á fögru íslensku máli.
Á sjötta áratug aldarinnar var
unnið að því að koma upp byggða-
safni Suður-Þingeyinga á Grenjað-
arstað, undir handleiðslu Kristjáns
Eldjárns, sem þá var þjóðminjavörð-
ur. Þá ferðaðist Páll um þvera og
endilanga sýsluna, sumar eftir sum-
ar, við að safna gömlum munum í
safnið, og síðan vann hann að því
að koma mununum fyrir og skrá-
setti þá alla. Hann fann til þess hve
margt hafði þegar glatast, miðað
til dæmis við byggðasafnið í
Glaumbæ í Skagafírði þar sem
menn voru fyrr á ferð. En fagna
ber því sem bjargaðist á síðustu
stundu. Sannleikurinn er sá að ef
Páll hefði ekki gengið fram í þess-
ari söfnun af sínum frábæra dugn-
aði og fórnfýsi, þá hefðu flestir
þessir munir farið forgörðum á
næstu árum. Fyrir þetta björgunar-
starf mega Þingeyingar vera Páli
þakklátir um ókomin ár.
Eins og vænta mátti og vera bar
hafði Páll drukkið í sig anda og
hugsjónir samvinnuhreyfíngarinn-
ar, sem rann upp og blómgaðist í
héraði hans. Veturinn sem hann
dvaldist í Reykjavík stundaði hann
að nokkru nám í Samvinnuskólan-
um, og um samvinnumál og önnur
þjóðmál ritaði hann margt bæði
fyrr og síðar. Þar kom að árið 1961
var hann kallaður til að stjórna
fræðsludeild Sambands íslenskra
samvinnufélaga í Reykjavík og
hvarf þá frá Laugum um skeið.
Þessa stjórnsýslu rækti hann eins
og öll önnur skyldustörf af sam-
viskusemi og dugnaði og fítjaði upp
á ýmsum nýmælum. Og eftir að
hann hafði látið af föstu starfi hjá
Sambandinu tókst hann á hendur
að semja ævisögu hins merka sam-
vinnuforingja Hallgríms Kristins-
sonar, og kom hún út 1976 (Frá
Djúpadal að Amarhvoli). Þetta er
mikið verk, reist á fjölþættum sögu-
legum heimildum, og skipar vel sinn
sess meðal vandaðra íslenskra ævi-
sagna frá þessari öld.
Auk þessara sjálfstæðu bóka sem
nefndar hafa verið ritaði Páll fjölda
greina í blöð og tímarit og flutti
erindi á mannamótum og í útvarp.
Mér er sérstaklega minnisstætt að
fyrir nokkmm árum, þegar Páll var
aldraður orðinn og heilsu hans tek-
ið að hnigna, hélt hann erindi í út-
varpið um umferðarmál og slys í
umferðinni. Þetta erindi var í senn
máttugt í boðskap sínum og samið
á tæru og fögru íslensku máli. Það
væri ekki úr vegi að flytja það aft-
ur ef það er varðveitt í safni út-
varpsins, til að hnykkja á hinum
holla boðskap þess og heiðra minn-
ingu Páls H. Jónssonar.
Páll og Rannveig bjuggu saman
í farsæld og eindrægni hátt á fjórða
áratug. En 1965 veiktist Rannveig
alvarlega og andaðist vorið eftir.
Þá voru börnin uppkomin að kalla,
en þungur harmur kveðinn að þess-
ari samhentu fjölskyldu sem nærri
má geta, og einmanaleikinn sótti
að ekkjumanninum. En gæfan
fylgdi honum einnig í hörmunum,
kannski af því að hann var sinnar
eigin gæfu smiður. Árið 1967 gekk
hann að eiga góða vinkonu fjöl-
skyldunnar, Fanneyju Sigtryggs-
dóttur frá Reykjum í Reykjahverfí,
ágæta konu sem bjó honum fagurt
heimili og annaðist hann af stakri
umhyggjusemi til hinstu stundar.
Fanney var kennari við húsmæðra-
skólann á Laugum og þangað flutt-
ist Páll nú aftur og bjó þar um
skeið, en síðustu árin áttu ,þau
Fanney heima á Húsavík. Samband
bama og barnabarna við stjúpuna
og þessa nýju ömmu var fagurt og
mætti vera mörgum til fyrirmyndar.
Hin síðustu ár átti Páll oft við
vanheilsu að stríða og var á sjúkra-
húsi tímum saman. En alltaf hresst-
ist hann á milli, og alltaf var and-
inn heill og vakandi þótt líkaminn
hrörnaði. Síðasta daginn sem hann
lifði hafði hann enn fótavist. Undir
kvöld bjó Fanney hann til nætur-
svefns. „Fer nú vel um þig?“ spurði
hún. „Já, eins og alltaf þegar þú
býrð um mig,“ svaraði hann. Litlu
síðar kom dóttir hans í heimsókn.
„Gakktu bara inn til pabba þíns,
hann er áreiðanlega ekki sofnaður,“
sagði Fanney. En þá var hann raun-
ar sofnaður svefninum hinsta, í
hvflu þeirrar konu sem hafði búið
honum skjól á elliárum hans og
gert honum kleift að vinna sín bestu
verk.
Jónas Kristjánsson
Hann afí minn, Páll H. Jónsson,
er dáinn. Maður verður eitthvað svo
fullorðinn þegar einhver nákominn
deyr.
Mér þótti vænt um hann afa.
Hann hafði hlýjan faðm sem alltaf
stóð opinn. Það verður tómlegt að
eiga engan afa. Hann afa sem sendi
börnunum sínum söguna af Beijabít
í jólagjöf — í konfektkassa. Hann
afa sem bjó til svo fínar myndir úr
skófum. Og hann afa sem sendi
fyrir tveim árum síðan gamla
Hindsberg-píanóið sitt suður til
Reykjavíkur, lét gera það upp og
gaf mér það svo. Píanóið sem hann
af vanefnum keypti þegar hann var
ungur og átti heima í Fremstafelli
og var stór hluti af Iífi hans upp
frá því. Það þarf mikið hugrekki
til að gefa frá sér slíkan hlut og
aldrei hægt að þakka nógu vel fyr-
ir sig. Og mikið þol hefur gripur-
inn, því oft hefur Hindsberginn flutt
landshorna á milli. Núna síðast
hingað á Snæfellsnesið, þar sem
hann stendur í stofunni minni og
spilar stundum Gutta og öðru hvoru
einhveija aðra kalla.
Hann afí átti líka hana Fanneyju
sem tók okkur öll að sér og við eign-
uðum okkur öll. Dóttir mín, tæpra
fimm ára fékk grátstafinn í kverk-
amar þegar ég sagði henni að lang-
afí væri dáinn og sagði: „Þá er
aumingja langamma alein.“ En
langamma er ekki alveg alein með
öllu fólkinu sínu fyrir norðan þó
vissulega sé missirinn mikill og sár.
Með þessum orðum kveð ég hann
afa og þakka fyrir að hafa átt með
honum síðastliðinn aldarfjórðung.
Arnhildur Þórhallsdóttir
Þegar Heimir Pálsson hringdi til
mín að norðan 11. þ.m. og tjáði
mér andlát föður síns, setti mig
hljóðan. í minningu og þakklæti
varð mér hugsað til margra gefandi
og góðra stunda sem við Páll H.
höfðum átt saman á liðnum árum.
Að vísu vorum við nokkuð svo
„aldnir að árum“ þegar fundum
okkar fyrst bar saman, en ég laðað-
ist strax að þessum geðþekka
manni, sem svo óvenju mörgum
hæfileikum var gæddur.
En þrátt fyrir harm minn og eft-
irsjá get ég samglaðst vini mínum
að hafa þó svo lengi meðan hann
ekki gekk heill til skógar, en vann
samt, notið ástar og umhyggju
seinni konu sinnar, Fanneyjar Sig-
tryggsdóttur, húsmæðrakennara,
og fá svo að deyja þjáningalítið
heima í blíðri umsjá hennar. Feg-
urri og tillitssamari sambúð hjóna
en þeirra, hefí ég ekki þekkt. Hún
var aðdáunarverð.
Já, nú þegar Páll H. Jónsson frá
Laugum er allur, hefí ég margs
óvenju góðs að minnast. Ég man
hann fyrst ótilkvaddan koma til liðs
við mig opinberlega í málflutningi
í þágu þeirrar hugsjónar, sem við
báðir unnum og vissum með rökum
að í sér ber fijómögn til heilbrigð-
ara og farsælla mannlífs, hvað sem
hver segir nú og lætur í veðri vaka,
þegar rás viðburðanna sýnist hafa
feykt burt þeim hugsjónagrund-
velli, sem áður var í ár og öld byggt
á af milljónum manna um víða ver-
öld, þar sem sigurinn átti aldrei að
verðar sársauki neins. En það er
víst annað mál þótt minningin um
Pál H. veki mér þessar kenndir.
Síðar átti ég eftir að verða vitni
að afburða snjöllum málflutningi
Páls H. ! ræðu og riti, samvinnu-
hreyfingunni til framdráttar, eftir
að hann varð forstöðumaður
Fræðsludeildar SÍS og ritstjóri
„Samvinnunnar", auk þess að vera
höfundur margra smárita um sam-
vinnumál og hinnar miklu bókar
sinnar um Hallgrím Kristinsson,
„Úr Djúpadal að Arnarhóli“. Allt
ber þetta vitni mælsku hans, rit-
snilli og heitum sefa hins upphafna
hugsjónamanns.
Ekki dró úr áhrifum og unaði
þegar söngurinn og hljóðfæraleik-
urinn bættust við á hinum ýmsu
samkomum samvinnumanna. Þar,
á þeim vettvangi, eru mér mjnnis-
stæðastar Húsmæðravikur SÍS og
kaupfélaganna í Bifröst. Þá fann
margur „hinn heita blæ, sem til
hjartans nær“ — sumar eftir sum-