Morgunblaðið - 17.02.1991, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17, FEBRUAR. 1991
Efsti hluti lögbókar Hammúrabís Babýlóníukonungs, sem höggrin
sýnir Hammúrabí taka við lögunum úr hendi sólguðsins.
Vagga síðmenningar og heimsveldi araba
'sp & ú.mJIoss^9^ Sver^ sýna hvar helstu orrustui; sem múrar Xp ^ e3a Ottómamr þurftu írá oð hverfa. voru hóðar. Að neðan sést assýríska heimsveldiS nokkrum myndum. i i. mm Sargon II. Ashúrbanipal Nebúkadnezar (720 f.Kr.) (640 f.Kr.) (562 f.Kr.)
Skyggðu svæðin sýna méstt) últreiðslu heimsveldis orofea>\/V V’ Þoð var þó aldrei svo stórt ó einum og sama tíma, jwihér v. Y \ eru bæði sýndir mestir landvinningar uraba á Spóni og syðstaS S. • J hluta Frakklands (945) og mesla veldi Ottómana í Suðoustur- N. \ Evrópu (1683). Alhyglisvert er aó einir mestu landvinningarnir kl _/ eftir aS fyrsta heiloga stríðinu lauk (a.m.k. mestir að flatarmóli)*. hófust fyrir tilstilli Abbasid, kalífa af Bagdad, árið 750. AJitta \ \ V Kaldea i
Löngu síðar, á stórveldistímuin
Araba, reis Bagdad til vegs og virð-
ingar og um svipað leyti og norskir
bændahöfðingjar flúðu á haf út und-
an ofríki Haralds konungs hárfagra,
ríkti þar kalífinn Harun al Rashid,
sem víðfrægur er af sögunum „Þús-
und og ein nótt“. Landið milli fljót-
anna Efrat og Tígris var um margar
aldir kornforðabúr hins gamla
heims. Hvergi voru landkostir betri
og hvergi var uppskerán meiri.
Gríski sagnaritarinn Heródót
(484-425 f. Kr.) segir svo um það:
„Blöðin á hveitiplöntunni og bygg-
plöntunni eru oft fjögurra fingra á
breidd. Um stærðina á hirsi og sesam
skal ég ekkert segja því að ég geng
ekki að því gruflandi að það sem
ég hef áður ritað um fijósemi Babýl-
oníu mun þykja ótrúlegt öllum þeirn,
sem aldrei hafa til landsins kornið."
Sú auðlegð Mesopótamíu sem
• Heródót getur um er nú löngu horf-
' in. Hinar fijósömu lendur eru víða
orðnar að eyðimörkum úr sandi eða
flötum og hörðum leir, þar sem hvar-
vetna má líta leifar gamalla vatns-
veituskurða. Vatnið úr fljótunum var
þá lífæð landsins en um ieið og
menn hættu að halda áveitunum við
fóru akrarnir í auðn. Nú eru þar
komnar nýjar veitur sem færa
landinu auð. Það eru veitur hinna
miklu oliulinda í írak. Um þátt olí-
unnar í framþróun mannkynsins
verður ekki fjallað hér, þótt vissu-
lega væri það verðugt viðfangsefni.
Hér munum við hins vegar stikla á
stóru í fornri menningarsögu lands-
ins á milli fljótanna með hliðsjón af
þeim atburðum sem þar hafa átt sér
stað að úndanfömu.
Torráðnar rúnir
Um miðja síðustu öld var dalverpi
það hið mikla, sem liggur á milli
fljótanna Efrats og Tígris, eyðimörk
svo langt sem augað eygði, flatn-
eskja með einstaka sandhólum hér
og þar. Hallir og musteri, öll skraut-
hýsin sem þar stóðu áður, voru orp-
in sandi og sólbökuðum leir. I stað
Edens og svífandi aldingarða þöktu
reyrskógar mýrlenda fljótsbakkana
og yfir dýrð Babelsborgar mátti sjá
grænar flatir hér og þar í kringum
sandhólana. Á stöku stað voru hrör-
leg þorp hinna innfæddu, sem höfðu
það eitt markmið að lifa og deyja í
anda spámannsins.
Þetta fólk hafði enga hugmynd
um helgidóma þessa lands né lét sér
til hugar koma að sandhólamir gætu
verið af mannavöldum og hefðu að
geyma fomminjar og merka sögu
fomríkjanna. Sagan gægðist þó alls
staðar fram úr gleymskunni þótt
enginn kynni að lesa á sérkennilegar
fleygrúnir þessara leirtaflna, sem
stungust út úr hólunum. Hins vegar
þóttu þessir tígulsteinar hentugt
byggingarefni og hinir innfæddu
notuðu þá óspart til að byggja úr
fábrotin hýbýli sín.
Og nú gerum við langa sögu
stutta. Brot af steinum þessum bár-
ust til Breska þjóðminjasafnsins í
London um og eftir 1840 og vöktu
að vonum athygli. í framhaldi af því
tók franski ræðismaðurinn í Mosúl
í írak, Botta að nafni, til við að grafa
í sandhólum við bæinn Korsabad og
kom þá niður á rústir af heilli kon-
ungshöll með á annað hundrað her-
bergjum. Hér var komin höll Sarg-
ons II Assýríukonungs, alsett dýr-
ustu alabastursmyndum.
Fomleifafræðingar frá ýmsum
löndum tóku nú til við að grafa í
sandhólana og Englendingurinn La-
yard gróf upp borgimar Ninive og
Babýlon. í Ninive gróf hann meðal
annars upp bókasafn Assúrbanípals
Assýríukonungs, yfir tuttugu þús-
und rit á leirtöflum, sem enginn
kunni þó að lesa á. Eftir margra ára
strit og yfirlegur tókst þó að ljúka
við textana og þá kom ýmislegt
merkilegt í ljós. Fram að þeim tíma
höfðu menn vitað um tvær herskáar
þjóðir, Babýlóníumenn og Assýríu-
menn, sem höfðu búið hver fram af
annarri í Mesópótamíu. Nú kom hins
vegar staðfesting á því að fyrir
þeirra tíð hafði þar búið fólk, sem
líklega á heiðurinn af því að teljast
fyrsta menningarþjóð heims. Súmer-
ar hét þjóðin sem fyrst varð til að
stofna ríki í Mesópótamíu og eftir
því sem best er vitað varð hún fyrst
til að nota ritmál og ná því stigi sem
sagnfræðingar nefna landbúnaðar-
byltinguna.
Úr móðu forsögunnar
Súmerar koma út úr móðu forsög-
unnar og er ekkert vitað með vissu
um uppruna þeirra og ýmsar kenn-
ingar á lofti um tengsl þeirra við
aðra þjóðflokka á þessum slóðum.
Þegar sögur hófust hafði önnur þjóð,
Akkaðir, tekið sér bólfestu í landinu
upp með Efrat vestapverðu. Það
voru semískir hjarðmenn sem tóku
upp atvinnuháttu og menningu Sú-
mera, en varðveittu tungu sína.
Sumir telja að önnur óþekkt þjóð,
Úbaídar, hafí verið fyrir á sléttunni
þegar Súmerar flæddu yfir þá um
3000 fyrir Kristsburð. Er sú kenning
meðal annars byggð á því að nöfn
Súmera á fljótunum Efrat og Tígris
(Buranum og Idiglat) virðast vera
úr óskyldu tungumáli. Þótt tekist
hafí af áletrunum að skilja mál Sú-
mera er ekkert tungumál skylt því
er þekkist nú á dögum.
En hvað sem því líður skiptir hitt
meira máli að ýmsar nýjungar, sem
þáttaskilum ollu í sögunni, eru tald-
ar frá Súmerum komnar, þótt sumar
þeirra hafí ef til vill verið fundnar
upp á mörgum stöðum um svipað
Ieyti. Má þar nefna plóginn og hjól-
ið. Súmerar sýndu einnig snilldar-
handbragð í gull- og silfursmíði,
bjuggu til skartgripi og innsigli,
reistu hof og hallir, stofnuðu fyrstu
borgríkin og konungsveldin, bjuggu
til áveitur, skráðu lög og bókmennt-
ir, stofnuðu skóla og bókasöfn,
sömdu sögur um syndafall og synda-
flóð og skópu standmyndir. Synda-
flóðssaga Súméra er að ýmsu leyti
svipuð frásögn Biblíunnar og í ritum
Súmera má einnig finna sköpunar-
sögu sem í einstökum atriðum svipar
til sköpunarsögu Gamla testamentis-
ins. Þarf það ekki að koma á óvart
í ljósi þess að menn þykjast hafa
fundið á þessum slóðum borgina Úr,
sem Abraham á að hafa hafíð göngu
var á sívalning úr steini. Myndin
sína frá til Kanaanslands.
Súmerar eru einnig í hópi braut-
ryðjenda tölvísinnar og talið er að
frá þeim sé stjörnufræðin runnin.
Súmerskir prestar rannsökuðu
stjörnumar og gátu sagt fyrir um
flóð í ánum og tunglmyrkva. Þeir
töldu sig því geta séð þar fyrir um
óorðna hluti og lögðu þar með
gmndvöll að þeirri hjátrú, eða speki,
sem nú er mjög í tísku og byggist
á stjömuspádómum (astrologia), -
það er þeirri trú, að menn geti lesið
forlög sín úr gangi himintungla.
Á sama hátt má leiða rök að því
að Súmerar hafi einnig átt upptökin
að ýmsum ágöllum menningarinnar,
svo sem harðstjórn, þrælkun og und-
irokun þeirra sem minna máttu sín.
Raunar hefur harðstjórn af einhveiju
tagi loðað við þetta landsvæði allt
fram á vora daga svo sem nýleg
dæmi sanna. Súmerar þekktu einnig
innanlandsdeilur og styijaldir og því
má ljóst vera að þegar á þessum
tíma voru menn farnir að kyija það
stef, sem síðan hefur fylgt mannin-
um og enn má heyra á bökkum fijó-
tanna miklu, stef yfirgangs, ofbeldis
og styijalda, sem því miður virðist
eiga rætur að rekja til sjálfs mann-
eðlisins.
Frændur eru frændum verstir
Eins og áður greinir höfðu sem-
ískir hirðingjar sunnan úr Arabíu,
Akkaðir, sest að í Mesópótamíu,
ásamt Súmerum, og urðu þeir stöð-
ugt fjölmennari. „Þeir fóru svo þétt
yfir sem engisprettur,“ segir í súm-
erskri heimild. Um 2400 fyrir Krist
hófst semísk veitingakona til drottn-
ingartignar og með stuðningi fólks-
ins tryggði hún ríkiserfð sonar síns,
Úrzababa, en hann lagði niður völd
og fékk þau í hendur Sargoni, sem
síðan varð einn frægasti fornkon-
ungurinn á þessum slóðum.
Miklar þjóðsögur mynduðust um
Sargon enda lyfti hann undirokaðri
þjóð sinni upp í hemaðarlegt og
pólitískt veldi. Eftir það voru Semít-
ar herrar Mesópótamíu. Þeir bmtust
einnig út til strandar Miðjarðarhafs
og vora afkomendur þeirra þar með-
al annars Föníkar og Hebrear, en
föníska og hebreska era semísk
mál. Hin fomu mál Semíta era að
mestu útdauð nema hebreska, sem
hefur nú verið endurvakin í Israel.
Höfuðmál Semíta á vorum dögum
er hins vegar arabíska og eru því
Gyðingar og Arabar málfarslega
náskyldir þótt erfítt sé að meðtaka
þá staðreynd í ljósi samskipta þeirra
nú á dögum. Sannast þar ef til vill
sem oftar að frændur era frændum
verstir.
Segja má að Babýloníumenn hafi
verið komnir út af samrana þessara
tveggja kynkvísla, Súmera og Akk-
aða, þótt meira beri á hinum síðar-
nefndu í þeirri blöndu og það vora
Akkaðir sem hófu Babýlon til vegs
og virðingar, sem áður hafði verið
heldur ómerkilegur semískur bær
við fljótið Efrat. Babýlon var hins
vegar ákaflega vel í sveit sett, nokk-
um veginn í miðju landi og þar sem
landbrúin er styst milli Efrat og
Tígris.
Áuga fyrir auga...
Babýlon var enn smáríki þegar
Hammúrabí kom til valda 1793 f.
Krist. Borgin réð yfir um 100 kíió-
metra kafla af bökkum Efrats, en
Hamhiúrabí miðaði markvisst að því
frá upphafi að ná allri Mesópótamíu
undir sig. í upphafi sögu sinnar kem-
ur Hammúrabí okkur fyrir sjónir
sem hinn ungi og glæsilegi sigurveg-
ari smáríkjanna, en sest síðan ro-
skinn og ráðsettur á friðarstól til
að skipa lög og rétt og stuðla að
velsæld þegna sinna með skynsam-
legri stjórnsýslu og verklegum fram-
kvæmdum.
Lögbók Hammúrabís var grafín
úr jörðu 1902 í borgarrústum Súsu
í Elam, en þangað hafði hún verið
flutt sem herfang. Var hún höggvin
á sívalning úr steini. Efst á súlunni
má sjá konunginn taka við lögunum
úr hendi sjálfs sólguðsins, en þar
fyrir neðan eru 285 lagagreinar um
hin fjölbreytilegustu efni. í lögbók
Hammúrabís er meðal annars fjallað
um eignarrétt, fasteignir, kaup og
sölu, áverka, yfirgang og morð. Þar
má einnig finna verðlagsákvæði með
nútíma sniði og eins era ákvæði um
skil verktaka þess efnis að ef ein-
hver tók að sér verk og gerði það
ekki eins og til var ætlast varð hann
að vinna verkið upp að nýju.
Talið er að lagasúlan hafi upphaf-
lega staðið á hailartorgi í Babýlon
þar sem. dómar vora upp kveðnir.
Fyrst eftir að súlurnar fundust var
Hammúrabí talinn fyrsti löggjafí
heims, en síðan hafa fundist eldri
lögbækur Súmera. Við samanburð á
þeim hafa lög Hammúrabís fallið
nokkuð í áliti þar sem harkaleg refsi-
löggjöf þeirra þykir afturför frá
mannúðlegum ákvæðum lögbókar
Úmamús. Ennfremur er lögbók
Hammúrabís líklega fyrirmynd hefn-
isjónarmiða Móselaga um „auga fyr-
ir auga og tönn fyrir tönn“. Þessi
ákvæði laga Hammúrabís giltu þó
aðeins ef báðir aðilar vora af sömu
stétt. Þannig varð höfðingi að láta
auga sitt ef hann sló auga úr öðrum
höfðingja, en slapp betur ef hann
framdi sama verknað gegn bónda.