Morgunblaðið - 17.02.1991, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ' MAIMNLIFSSTRAUMAR SUNNUÐAGUR 17. FEBRÚAR 1991
Gormsýklar sem valda sýfilis Stóru skellurnar á
milli þeirra eru blóðkorn.
LÆKNISFRÆÐlÆr eybni óstöbvandi?
Kynsjúkdómar
fyrrognú
IFLESTUM þróuðum löndum sem svo eru nefnd hafa kynsjúkdóm-
ar verið á undanhaldi síðustu áratugi. Eftir að súlfalyf og penisillín
komu til og reyndust ákjósanlegir læknisdómar við lekanda og sýfil-
is hafa þeir sjúkdómar báðir rénað jafnt og þétt.
eftir Þórarin
Guðnason
Annað reynist vera uppi á ten-
ingnum þegar iitið er til ríkja
eða landsvæða þar sem í bágindum
og örbirgð blómstra glæpir, sjúk-
dómar og óregla af ýmsu tagi; eitur-
lyf, vændi og nið-
urníðsla mannlegs
virðuleika. í fá-
tækrahverfum
stórborga í vel-
megunarlöndum
eins og Bandaríkj-
unum verður út-
koman svipuð. Þar
hafa skýrslur lengi
sýnt að fleiri karlar en konur sýkj-
ast af lekanda og fleiri blakkir en
hvítir. A undanförnum árum hefur
svo þetta bil milli svartra og hvítra
breikkað enn meir. Áþekka sögu
er að segja af hinum voðanum. í
víðtækri sýfilisrannsókn með blóð-
prófUm fyrir og um 1980 reyndust
fimm svartir jákvæðir á móti einum
hvítum.
Svo bættist eyðnin við. Nú eru
rétt tíu ár síðan það kvisaðist að
nýr og áður óþekktur sjúkdómur
væri kominn til sögunnar, illvígur
og ógnvekjandi. Fyrsta kastið leit
helst út fyrir að hann tæki sér ból-
festu í þremur hópum: Fíkniefna-
neytendum, hommum og dreyra-
sjúkum. Þeir síðastnefndu þurfa
iðulega á blóðgjöfum að halda og
meðan eyðni var ekki þekkt kom
fyrir að þeim var gefið blóð úr fólki
sem var eyðnismitað, þótt engum
væri það ljóst þá. Sem dæmi um
þess háttar stórslys má nefna að
rösklega tólf hundruð dreyrasjúkl-
ingar í Bretlandi smituðust af
eyðnimenguðu blóði og af þeim eru
nú 140 fallnir í valinn.
Þeir sem eru ofurseldir eiturlyfja-
fíkn kjósa gjaman að fá skammtinn
sinn beint í æð. Algengast er að
þeir slái sér saman og gengur
sprautan þá manna á milli án þess
að skipt sé um nál og sé einhver
eyðnismitaður í hópnum dreifíst
veiran auðveldlega frá einum til
margra.
Karlmenn sem velja sér kyn-
bræður til fylgilags eru ekki endi-
lega við eina fjölina felldir og þar
sem algengustu smitleiðir eyðni-
veirunnar eru kynmök þarf engan
að undra þótt fjöllyndir hommar
yrðu snemma fyrir barðinu á þess-
um nýstárlega kynsjúkdómi. Margir
þeirra tóku slæmum fréttum skyn-
samlega og slá sér minna út en
áður. Sama verður því miður varla
sagt um þá sem lifa og hrærast í
fíkniefnum enda hæpið að þeir séu
þess megnugir að draga rökréttar
ályktanir af reynslu sinni og ann-
arra. Sambland eiturlyfja og vænd-
is, hvort sem um karla er að ræða
eða konu og karl, hefur upp á
síðkastið greitt mjög fyrir út-
breiðslu plágunnar; varúð og ótti
við sýkingu sljóvgast og slokkna í
eiturvímu, og sá nýtilkomni versl-
unarmáti að borga fyrir sig með
pípufylli af „krakki“ í stað peninga
hefur ekki bætt úr skák. Crack er
kókaínsamband sem nýtur mikilla
vinsælda í fíknibælum stórborg-
anna og virðast fyrir hendi nægar
birgðir handa þeim sem kæra sig
um og fínna einhver ráð til að
greiða.
Það sem þó veldur líkast til allra
mestum áhyggjum meðal þeirra
sem um eyðnimál íjalla er hve út-
breiðsla plágunnar er geigvænlega
hröð. Nú er minna talað um þijá
eða fleiri áhættuhópa en áður var;
kynmök karls og konu sem aldrei
hafa þótt tiltökumál og heimurinn
má síst án vera eru nú víða um
lönd orðin sú smitunarleið sém öll-
um öðrum er mikilvirkari, og eru
Indland og Tæland oftast nefnd til
þeirrar ískyggilegu þróunar.
Engum sjúkdómi greinir sagan
frá sem hefur gripið veröldina helj-
artökum á jafnskömmum tíma og
breiðst út svo þegjandi og hljóða-
laust.
UMHVERFISMÁL/Er ekki alltafnógafvatni?
Vatnið í veröldinni
FRUMSKILYRÐI lífs á jörðinni er vatn — efnasamband súrefnis
og vetnis. Án vatns — ekkert líf. Þetta sjáum við einna ljósast
þegar okkur berast myndir frá samferðahnöttum okkar í sólkerf-
inu. Þar sýnist allt steindautt og ógnvekjandi og manni verður á
að hugsa: Til hvers eru þessir hnettir að snúast þarna? Ekki
getur þetta átt fyrir jörðinni okkar að liggja!
eftir Huldu
Valtýsdóttur
Við íslendingar búum við
vatnsgnótt og þekkjum
varla annað. Hér er nóg vatn til
daglegra þarfa í húsum — í ám
og vötnum og þess utan eigum
við mikinn Ijár-
sjóð í fallvötnum.
Þar er fólgin
auðlind sem við
eigum næstum
óskerta. Fáar
þjóðir geta stát-
að af slíku.
Við eigum því
erfítt með að
setja okkur í spor þeirra sem búa
við vatnsskort upp á hvern ein-
asta dag. I þeim heimshlutum þar
sem verst lætur fer mestur hluti
dagsins í að sækja vatn til nauð-
þurfta. Ástandið er auðvitað ekki
víða svo alvarlegt, en sums staðar
fer það versnandi. Umræðan um
vatnsskortinn blandast að sjálf-
sögðu inn í umræðuna um hækk-
andi hitastig á jörðinni, gróður-
húsaáhrifín og eyðingu ósonlags-
ins. Ofan á vatnsskortinn bætist
svo vaxandi mengun þess vatns
sem á boðstólum er, sérstaklega
á þéttbýlissvæðum jarðar. Það
gildir líka á Iandsvæðum þar sem
ekki skortir regn og votviðri, svo
sem víða í Evrópu og í austur-
hluta Bandaríkjanna. Fyrirsjáan-
legt er að þar verði skortur á
hæfu drykkjarvatni og til nota við
ræktunarstörf í landbúnaði.
í skýrslu alþjóðlegrar stofnunar
kemur fram að mannkyn telur nú
um 5,3 milljarða. Þar af þurfí SA
milljarðar manna að láta sér
nægja 50 lítra vatns á dag. Það
er aðeins 'A þess vatnsmagns sem
Bandaríkjamenn nota daglega.
Margar milljónir manna þurfa að
þola drepsóttir, hungur og dauða
vegna vatnsskorts. í skýrslu Sam-
einuðu þjóðanna segir að 40 þús-
und börn deyi daglega vegna
þessa, mörg úr blóðkreppusótt og
öðrum fylgikvillum vatnsskorts-
ins.
Hættumerkin birtast víða. Ar-
al-vatn í Rússlandi sem eitt sinn
var á stærð við ísland hefur
minnkað um 2A á síðustu 30 árum.
í Peking hefur ‘A vatnsbóla þorn-
að og jarðvatn lækkar um 2 metra
á hveiju ári. í ísrael er vatnsskort-
urinn vaxandi vandamál vegna
síaukins fjölda innflytjenda frá
Sovétríkjunum. ísraelar þurfa að
leita á sömu slóðir eftir vatni og
íbúar Jórdaníu, en þar er mann-
fjölgun hvað mest í Mið-Austurl-
öndum. Sömu sögu er að segja
um Mexíkó. Þar búa 30 milljónir
manna við vatn sem ekki telst
drykkjarhæft en það samsvarar
40% íbúa landsins.
Vatnsskortur hefur áhrif á allt
sem lifír, ekki bara manninn. Fisk-
ar, fuglar og óteljandi dýrateg-
undir komast í útrýmingarhættu
þegar vatnið dvín, eða mengast.
Langmest af því ferska vatni
sem fyrirfinnst á jörðinni fer til
landbúnaðarframleiðslu eða 73%.
Vegna þess hve vatn er nú orðið
torfengið er ekki lengur hægt að
gera endalust ráð fyrir auknum
akurlendum. Kornforðabúr hinna
auðugu þjóða fer því þverrandi.
Hafí einhveijum þótt tímabært
nú að hefja stríð út af olíu, þá
gæti allt eins næsta stríðsepli orð-
ið vatn.
Nú má vera að einhver setji
upp undrunarsvip og spyrji: Er
ekki 70% af yfírborði jarðar hulið
vatni? Þá er því til að svara að
það vatn er að 98% saltur sjór
og hann er ódrykkjarhæfur og
ónýtanlegur til landbúnaðarfram-
ieiðslu. Að vísu er tæknilega hægt
að eyða salti úr sjó en það er afar
kostnaðarsamt og ekki á færi
nema ríkustu þjóða — ekki þeirra
sem sárast skortir vatn. Fersk-
vatnsforðabúr jarðar er að mestu
bundið í ísnum á Norðurpólnum
og Suðurpólnum og í jarðvatninu.
Af vatnsforða jarðar er aðeins
0,014% aðgengilegt í ám og vötn-
um og þessu vatni er ákaflega
misskipt á heimsbyggðina. Til
dæmis geta menn í Kanada leyft
sér 26 sinnum stærri vatns-
skammt á dag en í Mexíkó. Það
er engin tilviljun að þar sem
mannlíf og menning hefur
blómstrað hvað mest í sögu mann-
kyns hefur verið nægilegt vatn. Á
síðari öldum hefur verkfræði-
kunnátta og tækni komið til sög-
unnar og hægt hefur verið að leiða
vatn um langa vegu og þangað
sem þess hefur verið þörf. En
tæknin er ekki hið einfalda lausn-
arorð lengur. Málið þarf að skoð-
ast í heild og spurningin um nýtt
gildismat á vegferðinni er þar
ofarlega á blaði.
Inn í þessa umræðu fiéttast að
sjálfsögðu hin mikla gróðureyðing
sem á sér stað víða um heims-
byggðina en gróðureyðingin hefur
mikil áhrif á hina eðlilegu og
ákjósanlegu hringrás vatns. Skóg-
ar tryggja öruggan raka í jarð-
vegi og andrúmslofti með uppguf-
un og þeir hafa þannig áhrif á
úrkomu á svæðinu. Regnskógarn-
ir í Amazon sjá sér t.d. sjálfir
fyrir nauðsynlegri vætu. En þar
sem gróður er rýr eða land gróð-
ursnautt er aðra sögu að segja.
Sumir vísindamenn halda því jafn-
vel fram að fyrir áhrif af endur-
kasti sólargeisla á eyðilönd drag-
ist þangað þurrara loft og hamli
því að svæðið verði gróðri vaxið
á ný. Þessi eyðilönd og eyðimerk-
ur jarðar stækka síðan jafnt og
þétt því í útjaðri þeirra búa fátæk-
ar þjóðir sem beita hjörðum sínum
á land sem er nær örfoka. Það
fólk hefur ekki ráð á að hugsa
til framtíðarinnar vegna vesældar.
í þessum pistli hefur grein í
Time Magazin verið höfð til hlið-
sjónar við staðreyndaupptalningu
og finnst mörgum sjálfsagt nóg
um. I lok greinarinnar er þó glæta.
Þar segir að þrátt fyrir skugga-
legt útlit sé ekki öll von úti. Al-
menn vakning hefur orðið, segir
þar, að minnsta kosti um hinn
vestræna heim að spara þurfi
vatn og varast mengun. Menn eru
hættir að losa úrgang í ár og
vötn og sjó og umhverfísverndar-
samtök halda uppi áróðri fyrir
málstað vatnsins. Nú er líka hægt
að rekja mengun vatns til þeirra
sem henni ollu í Hollandi til dæm-
is og menn gæta sín því betur.
Viðurlög eru ströng. Þeir bjart-
sýnustu segja jafnvel að eftir 50
ár verði allar ár í Vestur-Evrópu
orðnar tærar og síðan muni ár í
Austur-Evrópu fylgja í kjölfarið.
í tæknivæddum, þéttbýlum iðnr-
íkjum er líka verið að kanna leið-
ir til að endurnýta frárennslisvat-
nið og raddir eru uppi um að
undir yfirborði jarðar leynist meiri
vatnsforði en menn hafa vitað um
til þessa. En hvað sem því líður:
Vatn er og verður undirstaða lífs
á jörðinni — vatn fæst ekki í
ótæmandi uppsprettum — við ís-
lendingar eigum að vita það —
og umgangast það með um-
hyggju, varúð og virðingu.
Erum flutt í múrsteinshústöaö Knarrarvogi 4.
Eigum yfir 100 tegundir af flísum af öllum geröum
og allt efni til flísalagna, frá Þýskalandi, Ítalíu,
Portúgal og Spáni.
ÁLFAÐORG S?
BYGGINGAMARKAÐUR
KNARRARVOGI 4, SÍMI 686755
Sérverslun með flísar og flísalagningaefni
H
PORCELANOSA'
CERAMICA IMÖLA _______
-----..........
CERAMICHE
PAVIGRES

DEITERMANN

.......M