Morgunblaðið - 17.02.1991, Blaðsíða 5

leei íiAúflaa’i .vi auoAauviMue aiaAjanuoHOM
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 1991
3
C 5
Assýríukonungur á ljónaveiðum. Lágmyndir Assýríumanna voru listræn nýjung sem sýndu konunga
þeirra í veraldarvafstri, svo sem á veiðum og í hernaði.
Stytta sem talin er vera af Sargon, konungi Akkaða, en með honum
urðu Semítar herrar Mesópótamíu.
til sjö furðuverka veralda og hefur
ekkert þeirra örvað ímyndunarafl
fólks eins mikið og þessir fornfrægu
garðar. Ekki eru til lýsingar á þeim
eftir þálifandi menn, en sögurnar
um þá geymdust í munnmælum sem
eins konar goðsögn um jarðneska
paradís. Heródót, sem kom til Babýl-
on hálfri annarri öld eftir daga Ne-
búkadnesars, lýsir görðunum sem
röð af hvelfdum stöllum er mynduðu
eins konar píramída, hver ofan á
öðrum og hliðar þeirra hafí verið
bornar uppi af tæplega 8 metra
þykkum veggjum. A hveijum stalli
var mold nógu djúp til að tré gætu
fest þar rætur og í hana plantað
alls konar ilmjurtum, runnum og
skuggsælum trjám. Þrælar unnu dag
og nótt við að dæla vatni úr Efrat
um falið net af pípum sem lágu upp
í efstu lög garðanna. Sagt er að
Nebúkadnesar hafi látið reisa garð-
ana handa konu sinni, Amýtis, dótt-
ur Kyaxaress Medíukonungs, sem
saknaði gróðursælla hæða heima-
lands síns og kvaðst ekki þola ryk
og svækju borgarinnar. Þarna gat
drottningin dvalið ásamt hirðmeyj-
um sínum fáklædd í skuggsælum
lundum við höfuga angan ilmjurta
og blóma meðan mannfólkið fyrir
neðan stritaði í svita síns andlitis,
vann og spann, margfaldaðist, sýkt-
ist og dó.
í þessu samhengi má nefna að
einvaldsherrann í írak, Saddam
Hussein, hefur stundum líkt sér við
Nebúkadnesar og hefur hann eytt
talsverðum fjármunum í að endur-
byggja hina fornu borg Babýlon.
Má þar meðal annars nefna veglega
forsetahöll sem Saddam hefur verið
að reisa sjálfum sér til dýrðar og
segir sagan að hann hafi ennfremur
haft á pijónunum áform um að end-
urreisa hina svífandi aldingarða og
verið þegar búinn að kosta milljónum
dollara til. Þegar þessar línur eru
ritaðar er ekkert sem bendir til að
honum takist að ljúka því ætlunar-
verki sínu og reyndar herma fregnir
að forsetahöllin hin nýja hafi nú
þegar verið lögð í rúst.
Umhverfis hina fornu Babýlon lá
borgarveggur sem Heródót segir
hafa verið svo breiðan að ofan að á
honum hefði mátt aka stórum vagni
með fjórum hestum fyrir. Hið glæsi-
lega Istharhlið var aðalinngangurinn
í borgina. Það var tileinkað gyðjunni
Isthar og klætt bláum gljáhúðuðum
flísum með alls konar dýramyndum.
Þýskir fornleifafræðingar grófu hlið-
ið upp um síðustu aldamót og er það
nú geymt í Asíusafninu í Berlín. Um
borgina miðja rann pálmum skrýdd
Efrat og segir sagan að undir fljótið
hafi legið fimmtán feta breið jarð-
göng, sem tengdu borgarhlutana
báðum megin fljótsins. Babýlon varð
miðstöð verslunar og samgangna og
var auðlegð hennar og glæsileiki
einna mestur á dögum Neþúkadnes-
ars.
Frásagnir Biblíunnar renna enn
frekar stoðum undir dýrð Babels-
borgar þótt ekki færi hjá því að einn-
ig spynnust sögur um hið glaðværa
og nautnaríka líf sem fólk lifði þar,
enda fékk hún brátt á sig orð fyrir
gjálífi. Gyðingar nefndu hana meðal
annars „hina babelsku hóru“ og sagt
er að Alexander mikla hafi blöskrað
er hann kom þangað um hálfri þriðju
öld eftir að veldi hennar var hvað
mest. Árið 539 fyrir Krist lögðu
Persar Babýlon undir sig og varð
hún aldrei sjálfstæð borg eftir það.
Eftir því sem ár og aldir liðu hnign-
aði henni jafnt og þétt og um 200
árum eftir Krist. var ekkert eftir
nema yfirgefnar rústir.
Far þú burt úr landi þínu
Ekki er unnt að skilja svo við
sögu hinnar fornu Mesópótamíu án
þess að getið sé um þátt Gyðinga.
Er engu líkara en að allt frá dögum
Abrahams til vorra daga hafi ósýni-
legir örlagaþræðir verið spunnir þar
á milli, ofnir úr hatri, mannvonsku
og ofbeldi. Allt fram á þessa öld
hafa Gyðingar jafnan verið í hlut-
verki fórnarlambsins í þeim hildar/
leik þótt þeim hafi nú á allra sein-
ustu árum tekist að snúa við blaðinu
og bíta frá sér við vaxandi andúð
manna víða um heim. En víst er að
ísraelsmenn telja sig eiga harma að
hefna jafnt í forsögunni sem nútím-
anurn og skal engum getum að því
leitt hvort þeir líti nú svo á að kom-
ið sé að skuldadögum.
Þótt fráleitt sé að taka Biblíuna
sem trausta sagnfræðilega heimild
verðum við að líta svo á að saga
ísraels sé þar rakin rétt í grundvall-
aratriðum. Biblían fræðir okkur á
því að ísraelsmenn hafi allir verið
komnir af Abraham, en fæðingar-
borg hans er talin hafa verið Ur í
Mesópótamíu. „Og Drottinn sagði
við Abraham: Far þú burt úr landi
þínu og frá ættfólki þínu og úr húsi
föður þíns, til landsins sem ég mun
vísa þér á.“ (I. Mós.l2:l-2) Þetta
land reyndist vera Kanaansland eða
Palestína og þangað telja menn að
Abraham, eða ef menn vilja heldur
tala um semísku þjóðina ísraels-
menn, hafi komið um 2000 árum
fyrir Krist. Eins og allar þjóðflutn-
ingaþjóðir komu Israelsmenn í mörg-
um hópum inn til fýrirheitna lands-
ins og líklega hafa þessir hópar haft
mismunandi siðvenjur og trúarhug-
myndir. Biblían segir að þessar kyn-
kvíslir hafi verið 12 og skýrir það
þannig að þær hafi verið komnar
af 12 sonum Jakobs, öðru nafni ísra-
el, en hann var sonur ísaks Abra-
hamssonar.
Ekki er ástæða til að fara hér út
í frásagnir Biblíunnar af Egypta-
landsdvöl ísraelsmanna og brottför-
inni þaðan né öldunum þar á eftir,
sem einkenndist af baráttu þjóðar-
innar við Kanaaníta og nýja innrás-
arþjóð er nefndist Filistear, en af
þeirra nafni er komið heitið Palest-
ína. Smám saman unnu ísraelsmenn
borgir landsins, fyrst Jeríkó i tíð
Jósúa, en Jerúsalem ekki fyrr en á
dögum Davíðs nokkru eftir árið 1000
fyrir Krist. Á dögum Salómons kon-
ungs klofnaði ríkið í tvo hluta og
eftir hans dag varð sonur hans Re-
hoboam konungur yfir tveimur kyn-
kvíslum, þeim Júda og Benjamín,
og var það ríki kallað Júdaríki, en
hinar tíu mynduðu Ísraelsríki undir
forystu Jeróbóams. Höfuðborg Júd-
aríkis var Jerúsalem, en Ísraelsríkis
Samaría.
Upp frá þessu varð Palestína bar-
áttuvöllur og bitbein hinna stærri
ríkja og árið 722 tóku Assýríumenn
Ísraelsríki og voru íbúar þess flestir
herleiddir austur til Mesópótamíu.
Eitthvað af fólki var í staðinn flutt
frá Assýríu til Palestínu og blandað-
ist það þeim sem eftir urðu og er
sú blendingsþjóð það fólk sem síðan
var nefnt Samverjar. Syðra ríkið,
Júdaríki, féll fyrir Nebúkadnesar
Babýloníukonungi árið 586 f. Kr.
og hlaut svipuð örlög og Ísraelsríki.
Nú höfðu bæði ríkr Israelsmanna
verið að velli lögð og hefði mátt
ætla að með því væri lokið sögu
þeirra sem sérstakrar þjóðar. En
trúin hélt þeim saman og þeir eign-
uðust spámenn sem boðuðu kenning-
ar er skírskotuðu til fólksins og
fundu þar hljómgrunn. Trúin breytti
hiijs vegar um svip á þessum þreng-
ingartímum og það eru þær breyt-
ingar sem gera Israelsmenn merki-
lega í sögunni. Það er mikill munur
á þeim guði sem áður stýrði hersveit-
um ísraelsmanna í orrustum og
heimtaði algera útrýmingu óvinanna
og þeim guði sem til dæmis Jesaja
boðar trú á.
Engin trúarbrögð eru jafnnátengd
sögu sjálfrar þjóðarinnar og Gyðing-
dómurinn. Er engu líkara en Gyðing-
ar hafi átt að sanna trúna á sjálfum
sér, í hinum helstu viðburðum sinnar
eigin sögu. Þannig eru herleiðing-
arnar til Assýríu og Babýlons svo
að segja söguleg nauðsyn og afguða-
dýrkunin sem af þeim leiddi, en þess-
ir atburðir knúðu spámennina til að
lyfta guðshugmynd Gyðinga á sitt
hæsta stig.
Kalífarnir í Bagdad
Skömmu fyrir fæðingu Krists
varð Mesópótamía hluti af róm-
verska heimsveldinu og hélst sú
skipan næstu aldirnar, en á þessum
tíma var hún stöðugt bitbein Róm-
veija og Persa. Jóhannes þriðji var
páfi í Róm þegar stofnandi Múham-
eðstrúarinnar fæddist. Áður en hann
fékk köllun sína var hann kallaður
Múhameð, sem merkir „hinn lof-
sungni" og voru trúarbrögðin nefnd'
eftir honum, en þeir sem játa þau
kalla þau „Islam“, sem þýðir „auð-
sveipni" eða „algjör undirgefni“,
enda kenna þau að eina skylda
mannsins sé undirgefni undir Guðs
vilja.
Þegar Múhameð andaðist árið 632
lutu honum öll Arabalönd. Tengda-
faðir Múhameðs, Abu Bekr, varð
eftirmaður hans, það er kalífi, eða
„fulltrúi spámannsins". Á eftir Abu
komu þrír vinir Múhameðs og
strangtrúaðir þeir Omar, Othman
og Ali, og breiddist þá trúin ótrúlega
hratt út, einkum á stjórnarárum
Omars. Damaskus, höfuðborg Sýr-
lands, féll árið 635, Jerúsalem árið
eftir og Persía varð að láta af hendi
Efrathéruðin árið 637. Egyptaland
gafst upp 640 og röðin var komin
að Persaveldi. Enn einu sinni var
barist um hinar ævafornu borgir á
bökkum Efrat og Tígris. Hin forna
borg Persakonunga, Ktesifon við
Tígris, var jöfnuð við jörðu. Zara-
þústratrúin persneska þokaði fyrir
Islam í austri og kristnin í vestri.
Áður en Omar var myrtur, árið 644,
hafði hann fært út veldi Múhameðs-
trúarmanna allt að landamærum
Indlands.
Er ætt Abbasidda náði völdum í
Arabaríkinu um 750 var stjórnarset-
ur kalífanna flutt frá Damaskus til
Bagdad, en þá borg létu þeir reisa
austur við Tígris, í grennd við rústir
Ktesifon. Var engu líkara en fornir
dýrðardagar Babýlon væi-u nú runn-
ir upp því í heimildum segir að
„hvergi í víðri veröld gat að líta slík-
an munað sem í Bagdad". Borgin
var afar vel skipulögð frá upphafi,
með breiðum strætum, flórlögðum
götum og vel upplýstum. Bagdad
varð miðstöð Islams og heimsmenn-
ingarinnar, en í listum og vísindum
voru Arabar í fararbroddi um þær
mundir.
Talið er að íbúatala í Bagdad
hafi farið vel yfir milljón þegar vel-
megun hennar var hvað mest á dög-
um kalífanna. Hún var borg auðugra
kaupmanna og iðnaðarmanna og
vísindamenn, iæknar og verkfræð-
ingar voru þar fjölmennir. Auk þess
var þar mergð þræla frá öllum
heimshomum, og gefur því auga
leið að mannlífið hefur þar verið íjöl-
skrúðugt. Borgin stóð á krossgötum
fjölfarinna leiða og höfn var byggð
upp með fljótinu. Allir stjórnartaum-
ar hins víðlenda ríkis komu saman
í höndum kalífans í Bagdad, sem
hafði skara embættismanna á að
skipa. Þar var stórvesírinn fremstur
í flokki. í ævintýrasafninu „Þúsund
og ein nótt“ eru skemmtilegar lýs-
ingar á lífinu í Bagdad, eins og það
var í tíð hins nafntogaða kalífa Har-
un al Rashid (766-809), en hann var
fimmti kalífi af ætt Abbasidda, sem
komnir voru beint frá Múhameð.
í fótspor kalífanna
Margt bendir til að Saddam Huss-
ein hafi litið á sig sem arftaka kalíf-
anna í Bagdad og alið þann draum
í bijósti að sameina Áraba undir
sinni stjórn. Ef til vill hefur hann
ekki verið svo langt frá því ætlunar-
verki er hann ákvað að innlima
Kúveit í ríki sitt með þeim afleiðing-
um að varia stendur nú steinn yfir
steini í hinni fornfrægu borg kalíf-
anna. En stórveldi rísa og stórveldi
hníga. Arabíska stórveldinu hnign-
aði mjög eftir að herir Djengis Khan
tóku að flæða yfir landið úr austri
um og eftir 1200. Laust eftir 1530
náðu Tyrkir völdum í Mesópótamíu
og var landið síðan undir hæl Tyrkja-
veldis til ársins 1914 er Bretar lýstu
stríði á hendur Tyrkjum. Bagdad
hertóku þeir árið 1917.
Árið 1920 gerðu þjóðernissinnaðir
írakar uppreisn gegn Bretum og
Faisal varð konungur með stuðningi
Breta og Frakka og réðu Bretar
áfram miklu í landinu. Árið 1958
yar Faisal II. ráðinn af dögum og
írak var lýst sjálfstætt og fullvalda
ríki undir forsæti Abdul Karim Kass-
em hershöfðingja. Baath- flokkurinn
komst síðan til valda í friðsamlegri
byltingu árið 1968 og Ahmed Hasan
al-Bakr varð forseti og gekk Saddam
Hussein næstur honum að völdum.
Hann varð síðan forseti og einvaldur
í írak 1979 er Bakr lét af völdum
af heilsufarsástæðum.
Saga einræðisherrans í Bagdad
verður ekki rakin hér og ekki heldur
tildrög þess að styijaldarástand hef-
ur enn á ný brotist út á bökkum
Efrat og Tígris. Engum getum skal
heldur að því leitt liveijar afleiðingar j
þessa stríðs verða fyrir fólkið sem
þar býr og raunar allt mannkyn.
Tíminn mun leiða það í ljós og sjálf-
sagt eiga menn eftir að velta orsök-
um og afleiðingum þessarar styijald-
ar fyrir sér um ókomna framtíð sem
og öðrum atburðum sem þarna liafa
átt sér stað frá því hámenningin tók
þar sín fyrstu reikulu spor.