Morgunblaðið - 22.10.1991, Blaðsíða 18

18
J2aima,
EM
zfov
ST
Tlituí
Heldur utan um 09 prentar
skýrslur fyrir stéttarfélagií
lífeyrissjóíinn og staðgreiðsluna
Sér alfarií um uppsafnaðan
persónuafslátt
Safnar saman öllum tölum til
útprentunar á launamiða f árslok
19.Í8.40
30 daga skilaréttur
IVI .^píSœnt
Ármúla 38 108 RaykjavTk
Sfraar : 688 933 98S-30347
Ljósritunarvélar
mikið úrval
í nútímaviðskiptum dugar
engin næstum því lausn.
Aðeins hágæða tækni-
búnaSur sem endist og
skilar verki sínu fljótt og vel.
Verið velkomin í söludeild
okkar að Síðumúla 23 og
kynnið ykkur kosti Konica.
Siðumúla 23- 108 Reykjavík
Sími: 91 - 679494.- Fax: 91 -679492
________MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. OKTÓBER 1991_
Kostir einkaframtaks...
aftur á móti til þess, að næg at-
vinna verður ekki í boði í landinu
sjálfu, að ekki verður unnt að sinna
menntun og heilbrigðisþjónustu
sem skyldi, að ekki verður kleift
að tryggja betur hag þeirra, sem
verst eru settir, né heldur að snúa
sér af atorku að nýjum viðfangsefn-
um, svo sem umhverfismálum eða
aðstoð við fátækar þjóðir. Sé tekið
mið af því, sem gerst hefur annars
staðar í heiminum, er það engin
fjarstæða að gera sér í hugarlund,
að ísland geti á einum til tveimur
áratugum dregist afturúr flestöllum
löndum Vestur-Evrópu og sitji þá
á bekk með þjóðum, sem við höfum
aldrei áður borið okkur saman við.
Hættur og Evrópuþróun
Það er ekki hlutverk mitt að
gera grein fyrir éinstökum þáttum
þeirra róttæku umbóta sem hljóta
að vera framundan, og sem mér
er ljóst að verið er að vinna að í
ýmsum atriðum. í samræmi við það
markmið, sem ég setti fram í upp-
hafi þessa máls, að skoða landið
úr fjarska og átta sig á helstu drátt-
um og einkennum, vil ég þó stutt-
lega fjalla um þijá málaflokka, sem
ég tel einna mestu skipta. Þeir eru
tengslin við efnahagssamstarfið í
Evrópu, einkavæðing og skipulag
opinberrar þjónustu og loks stefnan
í sjávarútvegsmálum.
Á árunum á milli 1960 og 1970
voru tengsl íslands við markaðs-
bandalögin í Evrópu viðkvæmara
mál en viðreisnin sjálf. Þetta er í»
raun ekki að undra, þar sem þessi
tengsl snerta sjálfan kjama þess,
sem mestur ágreipingur hefur stað-
ið um, sérstöðu íslands og íhlutun
stjórnvalda um atvinnu- og efna-
hagsmál. Breytt stefna Evrópu-
bandalagsins gagnvart öðrum ríkj-
um eftir stækkun þess leiddi hins
vegar til þess, að íslandi stóð til
boða, ásamt nokkrum öðrum lö’nd-
um, að leysa mál sín með hagstæð-
um viðskiptasamningum, sem telj-
andi ágreiningur gat ekki verið um
innan þessara landa.
Frekari stækkun bandalagsins
ásamt miklu nánari og víðtækari
tengslum innan þess, sem nú eru
að ganga í gildi, hefur hins vegar
valdið þjóðum utan bandalagsins
nýjum vanda, sem ekki er bundinn
við vöruviðskiptin ein heldur nær
til allra greina viðskipta og tengsla.
Til lausnar þeim vanda hefur stofn-
un svonefnds Evrópsks Efnahags-
svæðis verið til umræðu um nokk-
urt skeið án þess að endanleg niður-
staða hafi fengist. Stofnun slíks
svæðis myndi fela í sér fulla sam-
ræmingu við reglur bandalagsins
að því er snertir viðskipti með vörur
og þjónustu, íjármagnsflutninga og
atvinnuréttindi, og um leið tryggja
gagnkvæman aðgang að mörkuð-
um. Á hinn bóginn myndu lönd
utan bandalagsins ekki verða aðilar
að töku neins konar ákvarðana.
Að því er Islendinga snertir,
snýst þetta mál aðeins að litlu leyti
um beina hagsmuni sjávarútvegs
og annarra útflutningsgreina. Þeir
hagsmunir eru í meginatriðum
tryggðir með gildandi viðskipta-
samningi og aðild að efnahags-
svæðinu myndi í því efni tiltölulega
litlu við bæta. Málið snýst um það
frá íslensku sjónarmiði, hvort landið
vill að fullu taka upp þá hætti í
viðskipta- og atvinnulífi, sem Evr-
óplöndin hafa komið á, og fylgjast
með í þróun þeirra hátta, eða hvort
það vill halda í hugmyndimar um
sérstöðu landsins og gildi pólitískrar
íhlutunar. Hér á ég ekki aðeins við
viðskiptahætti í þröngum skilningi,
heldur einnig við þá stefnu og regl-
ur, sem fylgt er í peninga- og vaxta-
málum, í gengismálum og opinber-
um fjármálum, og sem ráða úrslit-
um um stig verðbólgu. Velji menn
fyrri kostinn, þá er aðild að Evr-
ópska Efnahagssvæðinu sjálfsögð
og eðlileg leið, standi þeir fyrirvarar
til boða, sem smáþjóð þarf á að
halda sér til öryggis, en litlar líkur
eru á að til þurfi að grípa.
Þegar ég úr fjarlægð reyni að
fylgjast með umræðum um þessi
mál hér á landi, verð ég satt að
segja oft furðu lostinn. Mér virðist
í þeirri umræðu gæta ríkrar til-
hneigingar til þess að láta það ógna
sér einna mest, sem síst þarf að
varast, og sækjast eftir því framar
öðru, sem helst ber að forðast.
Hættan er ekki sú, að erlent fjár-
magn flæði yfir landið, heldur að
það fjármagn, sem á þarf að halda,
standi ekki til boða. Hættan er ekki
sú, að erlent vinnuafl streymi til
landsins, heldur að íslendingar
neyðist til að leita atvinnu og úr-
ræða á erlendri grund. Hættan er
ekki sú, að við verðum að draga
úr velferð vegna erlendra fyrir-
mæla, heldur að naumur og þverr-
andi efnahagur komi í veg fyrir
eðlilega framþróun velferðarmála.
Hættan er ekki eyðing íslenskrar
menningar vegna vaxandi erlendra
áhrifa, heldur hnignun hennar
vegna þess að sá efnahagsgrun-
dvöllur, sem hún þarf sér tii stuðn-
ings, nær ekki að þróast með eðli-
legum hætti.
Velferðarmál eru
efnahagslegs eðlis
Einkavæðing er nú hvarvetna
ofarlega á baugi. í löndum Mið- og
Austur-Evrópu er hún beinlínis for-
senda fyrir þjóðfélagsumbótum sem
sóst er eftir. í öðrum löndum, þar
sem minna hefur kveðið að ríkis-
rekstri, svo sem í Vestur-Evrópu,
er hún mikilvægt tæki til að ná
aukinni hagkvæmni og hagsæld.
Opinber rekstur samræmist ekki
þörfum heilbrigðs atvinnulífs á sí-
felldum umbreytingum og aðlögun.
Ábyrgð eiganda, agi samkeppni og
sveigjanleiki í stjórnun hafa hvar-
vetna reynst skilyrði góðs árang-
urs. Einstaklingum og fyrirtækjum
þeirra getur skjátlast í vali fram-
kvæmda og mistekist í rekstri. En
mistökin geta ekki staðið til lengd-
ar. Annaðhvort bætir fyrirtækið ráð
sitt eða það líður undir lok og önn-
ur koma í þess stað, sem betur
duga. Það er því aðeins að opinber
aðild eða ábyrgð komi til sögunnar,
að til langframa er unnt að breiða
yfir mistökin og fremja ný.
Mér er ekki kunnugt um, hversu
mikil hlutdeild opinbers rekstrar er
í íslensku atvinnulifí. Ég geri þó
fastlega ráð fyrir, að hún sé mun
meiri en tíðkast i Vestur-Evrópu,
þar sem hún er yfirleitt á bilinu
10—15 af hundrað miðað við virðis-
auka. Það er því full ástæða til að
fylgja einkavæðingu fast eftir hér
á landi. Á hinn bóginn eru engar
einfaldar forskriftir til um fram-
kvæmd einkavæðingar, hvorki um
það hverri röð eigi að fylgja, hveij-
um aðferðum eigi að beita eða hvern
tíma eigi að ætla sér. Á að láta
einkavæðingu illa rekinna fyrir-
tækja hafa forgang, eða á að snúa
sér fyrst að þeim fyrirtækjum, sem
eru betur rekin og betur stæð og
eru því væntanlega auðveldari sölu-
vara? Á að selja fyrirtækin til
starfsmanna og stjórnenda, eða ein-
göngu á markaði? Á að dreifa hluta-
bréfum í stórum fyrirtækjum til
almennings á lágu eða engu verði?
Hefði það t.d. verið góð hugmynd
að senda öllum landsmönnum hluta-
bréf í Landsbankanum í pósti á 100
ára afmæli bankans? Væri rétt að
stofna eignarhaldsfélög í eigu al-
mennings, sem ættu og versluðu
með hlutabréf opinberra fyrirtækja?
Allt þetta og margt fleira er nú
verið að reyna víðs vegar um heim
og allt þetta kemur til greina hér
á landi. I þessum efnum verður að
fara með gát. Sé það hins vegar
talið rétt að skjóta einkavæðingu
mikilvægra fyrirtækja á frest,
skiptir það rniklu máli, að þeim sé
sem fyrst breytt í hlutafélög í opin-
berri eigu, stjómendur séu valdir
án tillits til pólitískra sjónarmiða
og öllum beinum afskiptum stjóm-
valda af létt. Þetta á einkum og sér
í lagi við viðskiptabanka og fjárfest-
ingasjóði í eigu ríkisins.
Um þá þjónustu á sviði menntun-
ar, heilbrigði og annarrar velferðar,
sem víðast hvar á Vesturlöndum
hefur verið á vegum opinberra að-
ila, gildir nokkru öðru máli en um
atvinnurekstur. Það eru hvergi uppi
hugmyndir um einkavæðingu þeirr-
ar þjónustu nema að takmörkuðu
leyti. Hitt er alkunna, að velferðar-
kerfi eiga hvarvetna við mikinn og
erfiðan vanda að etja, annars vegar
skort á fjármunum, hins vegar
ónóga og jafnvel brestandi hag-
kvæmni í rekstri. Sá vandi, sem við
blasir á íslandi í þessum efnum, er
ekki annar en sá, sem vel er þekkt-
ur í öðrum löndum, nema að því
leyti sem horfur á langvarandi
stöðnun atvinnulífsins dýpka hann
og skerpa.
í þeim iðnríkjum, sem lengst
hafa náð í þróun velferðar, var fyrst
brugðist við þessum vanda með ai-
menn'um sparnaðaraðgerðum.
Þetta skilaði árangri, en leiddi jafn-
framt til þess að sívaxandi eftir-
spurn var ekki fullnægt, biðraðir
mynduðust og grípa varð til
skömmtunar af ýmsu tagi. Varan-
legri og hagkvæmari lausna er nú
leitað í þessum löndum eftir tveim-
ur meginleiðum. Annars vegar er
reynt að hafa hemil á eftirspurn
með gjaldtöku, án þess áð gengið
sé of nærri þeim, sem trauðlega
ráða við að inna slík gjöld af hendi.
Hins vegar er reynt að efla sjálf-
stæðan rekstur og auka samkeppni
á meðal þeirra, sem láta þjónustuna
í té. í því sambandi er vert að minna
á, að enga nauðsyn ber til þess að
opinberar stofnanir séu einar um
að inna af höndum þá þjónustu, sem
greidd er af opinberri hálfu á grund-
velli skattheimtu eða af almanna-
tryggingum.
Hér er um vandasöm og viðkvæm
mál að ræða og lítil reynsla enn
fengin af þeirri nýbreytni, sem til
framkvæmda hefur komið. íslend-
ingar hljóta að reyna að fylgjast
vel með þróun þessara mála í ná-
lægum löndum og freista þess að
hagnýta sér það, sem góða raun
virðist gefa, og laga það að innlend-
um aðstæðum. Þá er jafnframt rétt
. að hafa það í huga, sem stundum
virðist gleymast, hversu augljóst
sem það er, að velferðarmál eru
öðrum þræði efnahagslegs eðlis.
Ekkert velferðarkerfí fær staðist til
lengdar, né getur eflst og dafnað,
nema því sé haganlega fyrir komið
og það hvíli á traustum grunni batn-
andi efnahags.
.síöasta HRAÐLESTRARNÁMSKEIDID!
it
it
ir
Vilt þú margfalda lestrarhraðann og bæta eftirtektina?
Vilt þú lesa meira af fagurbókmenntum?
Vilt þú verða mikið betri námsmaður og auðvelda þér allt
nám með auknum lestrarhraða og bættri námstækni?
* Vilt þú ná betri árangri á prófum með bættri tækni?
Svarir þú játandi, skaltu skrá þig strax á síðasta námskeið
ársins sem hefst miðvikudaginn 30. október. Skráning í síma
641091.
NÁMSKEIÐ MEÐ ÁBYRGÐ Á ÁRANGRI!
HRAÐLESTRARSKOLINN
10 ARA
Sjávarútvegurinn og festa í
efnahagslífinu
Sjávarútvegur hefur, eins og
kunnugt er, þróast hér á landi fyrst
og fremst sem einkarekstur. Veiga-
miklar undantekningar frá þessu
eru bæjarútgerðir á sínum tíma og
síldarverksmiðjur. Eigi að síður
hefur sjávarútvegur í ríkum mæli,
jafnvel ríkara mæli en nokkur önn-
ur atvinnugrein að landbúnaði und-
anskildum, verið háður opinberri
íhlutun. Stefnan í gengismálum
hefur hvað eftir annað haft gagn-
ger áhrif á viðgang þessarar atvinn-
ugreinar allt frá miðjum þriðja ára-
tugnum fram á síðustu ár. Ovissan
um þá stefnu hefur bæst við þá
óvissu, sem fyrir var af hálfu hvik-
ulla aflabragða og stopulla mark-
aða. Um langt skeið var sjávarút-
vegurinn háður síendurteknum
ákvörðunum stjórnvalda um út-
flutningsbætur og önnur hlunnindi,
breytilegum allt eftir veiðiaðferð-
um, aflategundum og verkun. Á
hinn bóginn naut þessi atvinnugrein
hlunninda umfram aðrar greinar í
fijálsum, ókeypis aðgangi að
fískimiðum. Gegn þessu var þó leit-
að mótvægis í háum tollum og bein-
um innflutningshöftum, sem a.m.k.
óbeint íþyngdu sjávarútveginum.
Versti bjarnargreiðinn voru þær ríf-
legu ríkisábyrgðir og ódýru lánveit-
ingar, sem sjávarútveginum stóðu
til boða, og stuðluðu að óhag-
kvæmri fjárfestingu í veiðum jafnt
sem vinnslu og óheilbrigði fjárhags-
legri uppbyggingu fyrirtækja. Ekki
bætti úr skák, þegar enn var aukið
við þessar ábyrgðir og lánveitingar
í nafni byggðastefnu. Það réð svo
úrslitum um offjárfestingu í grein-
inni, að aðgangur að fískimiðum
var ekki takmarkaður, hvorki með
afgjöldum eða skömmtun, um leið
og Islendingar öðluðust einir umráð
yfír fískimiðum umhverfis landið.
í störfum mínum á erlendum
vettvangi á undanfömum árum
hefur þeirri spumingu oftar en einu
sinni verið beint til mín, hvort ís-
lendingar væm ekki reiðubúnir til
að taka þátt í uppbyggingu og
rekstri sjávarútvegs í þróunarlönd-
um. Ég hefí orðið að svara því til
sem satt er, að þessi íslenska at-
vinnugrein, betur vædd að tækjum,
þekkingu og reynslu en sjávarút-
vegur flestra annarra landa, væri
svo illa í stakk búin fjárhagslega
og ætti í svo miklum rekstrarerfið-
leikum að slík þátttaka kæmi trauð-
lega til greina. Ég hefði getað bætt
því við, að eigendur og stjórnendur
fyrirtækja í þessari grein á íslandi
ættu við meiri örðugleika að glíma
frá degi til dags en svo að þeir
gætu lyft huganum til átaka við
verkefni í fjarlægum löndum.
Enda þótt afli hafí nú fyrir
nokkru náð því marki, sem mið
þola til langframa, mun sjáarútveg-
ur á næstu áratugum geta lagt
dijúgan skerf til hagvaxtar eins og
hann hefur gert í svo ríkum mæli
á þessari öld. En þennan skerf verð-
ur nú að leggja fram með öðrum
hætti en áður, þ.e. með aukinni
hagkvæmni í rekstri og verðmætari
úrvinnslu. Fyrir þessu hvorutveggja
er vafalítið talsvert svigrúm. Til
þess að það svigrúm geti nýst þarf
’að búa sjávarútvegi traustari og
heilbrigðari skilyrði en lengstum
áður hefur verið. Þetta á ekki að
gera með ríkisábyrgðum, ekki með
ríflegum lánveitingum, ekki með
styrkjum eða öðrum hlunnindum.
Það á að gera með því að halda
festu í efnahagslífinu, með því að
halda sköttum og afgjöldum í hófí,
með því að varast opinbera íhlutun,
hvort sem hún er í nafni byggða-
stefnu eða á öðrum grundvelli, og
síðast en ekki síst með því að veita
öryggi um aðgang að fiskimiðum
og mörkuðum eftir því sem ytri
aðstæður leyfa.
Svo vel vill til, að grundvöllur
fyrir framkvæmd slíkrar stefnu er
nú betri en oftast nær áður. Að-
gangur að fískimiðum hefur verið
takmarkaður með kvótum, sem
geta gengið kaupum og sölum með
tiltölulega fijálslegum hætti. Þá
löggjöf, sem þennan grundvöll
myndar, mætti sjálfsagt bæta með
ýmsu móti, einkum með því að út-
hluta kvótum til lengri tíma og
auðvélda kaup þeirra og sölu. Eigi