Morgunblaðið - 20.02.1992, Blaðsíða 10

20öí nAuaaa'-i .02 flUDAŒJTMy.n GiGAjavrjoíiOM
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. FEBRÚAR 1992
Konur og fleira fólk
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ný Saga. Tímarit Sögufélags.
5. árg. 86 bls. Sögufélag. 1991.
Eftir lestur þessa rits er maður
eiginlega gáttaður á þeirri sein-
heppni forsjónarinnar að skapa
karla en ekki konur eingöngu.
Þama er kvennasagan í öllu sínu
veldi, réttlát eins og venjulega en
kannski ekki eins baráttuglöð og
fyrrum. Ritið hefst á Óstjórnlegri
lostasemi karla á fyrri tíð. Höfund-
urinn er reyndar karlmaður, Már
Jónsson. Tilfærir hann mörg dæm-
in skringileg máli sínu til stuðn-
ings. Konurnar eru tíðast þolendur
sem geta má nærri. Eins og vera
ber á kvennaöld endar ritgerðin á
heilræðum til kvenna: »í stað þess
að láta sig hafa það sem karlar
bjóða og heimta ættu konur að
láta slá í brýnu.«
Alþýðukona og listin heitir þátt-
ur eftir Margréti Guðmundsdóttur
um Elku Bjömsdóttur, verkakonu
í kringum fyrra stríð. Elka hafði
brennandi áhuga á myndlist en
komst hvorki lönd né strönd til að
fullnægja sinni listrænu þrá sakir
fátæktar, og sjálfsagt líka fordóma
af ýnisu tagi. Bróðir hennar,
nokkm yngri, naut sín hins vegar
betur. Hann fór til iðnnáms í Kaup-
mannahöfn, var þar samtíða Finni
Jónssyni og fleiri góðum mönnum
sem þar voru við listnám. Elka
stóð í stöðugu bréfasambandi við
bróður sinn. Bréf hennar sjálfrar
eru glötuð. En bréf bróður hennar
eru til og á þeim byggir Margrét
þátt sinn sem er greinagóður vel.
Frá kvennasögu til kerfisbund-
inna rannsókna heita svo hugleið-
ingar eftir Agnesi S. Arnórsdóttur.
Hún tekur vægt til orða þegar hún
segir að »þrátt fyrir að sagan hafi
tilhneigingu til að eiga sér pólitíska
bemsku er ekki þar með sagt að
allt hennar æviskeið þurfi að bera
þess merki«. Kvennahreyfing sú,
sem spratt upp við hliðina á náms-
mannahreyfingunum kringum sex-
tíu og átta, kynnti sig í fyrstunni
sem hreint byltingarafl. Málefni
kvenna bera þess merki æ síðan,
þar með taldar.kvennasögurann-
sóknir. Agnes telur að þær hafi
litlum árangri skilað enn sem kom-
ið er. Aðferðirnar hafi ekki verið
réttar. Hún telur það til að mynda
vera »pólitík að sagan um hús-
mæður hefur aldrei hlotið þann
heiður að kallast þjóðarsaga«.
Það er hreint ekki nýtt að sam-
an fari pólitík og söguritun. Af-
staða íslendinga til sögunnar var
t.d. hápólitísk á dögum sjálfstæðis-
baráttunnar eins og margoft hefur
verið sýnt fram á. Sömuleiðis hefur
saga verkalýðshreyfingarinnar tíð-
ast verið skráð með pólitísk sjón-
armið fyrir augum. Stefna, sem
borin er uppi af eldmóði, hefur
áhrif á gervallt lífsmynstur þeirra
sem henni fylgja, hvort heldur það
lýtur að stjórnmálum beint, dag-
legu lífi eða fræðigreinum sem á
einhvern hátt tengjast þjóðfélags-
málum — eins og raunin er um
söguna. Agnes sýnir fram á að
ekki tjói að auka hlut kvenna í
sögunni með því einfaldlega að
bæta konum við karlasöguna. Til
þess verði að skrifa nýja sögu út
frá alveg nýjum sjónarhomum. Þar
sem söguritarar hafa hingað til
einblínt á stjórnkerfið á hveijum
tíma og sterka einstaklinga sem
því hafa ráðið hefur andsvar
kvenna verið að minna á að einnig
hafi verið til sterkar konur! Þannig
hafa þær óafvitandi beygt sig und-
ir söguskoðun karla. Hugleiðingar
Agnesar eru athyglisverðar. Og
ljóslega gerir hún sér grein fyrir
að þarna er verið að reifa mál sem
eru pólitískt viðkvæm.
Hráskinnsleikur, friðuð hús og
fornleifar er fyrirsögn viðtals við
Margréti Hallgrímsdóttur borgar-
minjavörð. Ekki tengist það kvenn-
asögu að öðru leyti en því að við-
mælandinn er kona. Og þó. Forn
germönsk lög og síðan óskráð hefð
um aldir kvað svo á að konan skyldi
ráða innan stokks (það er að segja
innan dyrastafs). Hvaðeina, sem
að húshaldi laut, getur því talist
til kvennasögu. Þar af leiðir að
Árbæjarsafn geymir að meirihluta
minjar um kvennastörf og kvenna-
völd. Bent er á í inngangi viðtals-
ins að sagan geymist' víðar en í
skráðum heimildum. Þegar vélt er
um kvennasögu sérstaklega veitir
ekki af að hnykkja á þeirri stað-
reynd. Hingað til hafa sagnfræð-
ingar verið svo miklir bókamenn
að þeir hafa lítt horft til annarra
heimilda en prentaðra eða skrif-
aðra. Þar að auki hafa þeir litið
svo á — jafnvel þótt þeir hafni ein-
staklingshyggju í orði kveðnu —
að sagan eigi að fjalla um »merka«
einstaklinga, athafnir þeirra og
áhrif. Kvennasöguritari verður að
horfa til fleiri átta samanber fyrr-
greindar hugleiðingar Agnesar. Og
þá kemur Arbæjarsafn að gagni
sem heimild.
Sjálfstæðisbaráttan og húsfreyj-
an á Bessastöðum heitir svo þáttur
um Ingibjörgu, konu Þorgríms
gullsmiðs og móður Gríms Thoms-
ens, sem hver maður kannast við
eftir að Finnur Sigmundsson gaf
út bréf hennar í bókunum Hús-
freyjan á Bessastöðum og Sonur
gullsmiðsins á Bessastöðum. Krist-
ín styðst mest við þær. Það eru
skoðanir Ingibjargar sem hún leit-
ast einkum við að kryfla. Telur hún
bréf hennar »varpa ljósi á daglegt
líf, hugsunarhátt og örlög konu
sem ekki átti margra kosta völ
fremur en aðrar konur á 19. öld«.
Það er bæði rétt og rangt. Rétt
að því leyti að Ingibjörg kemur
víða inn á daglegt líf. Rangt að
því leyti að Ingibjörg var mun bet-
ur sett en flestar alþýðukonur
henni samtíða, átti sem sé fleiri
kosta völ. Þorgrímur hafði úr miklu
að spila á mælikvarða kotkarla.
Vitanlega sparaði hann og nurlaði
að þeirrar tíðar hætti eins og Krist-
ín minnir á. Þótt hann sópaðist í
gröfina á sama tíma og Grímur
var búinn að eyða mestöllum
spamaði hans í Köben er ekki svo
að sjá sem Ingibjörg hafi staðið
uppi slypp og snauð. Það var ann-
að sem mæddi á húsfreyjunni um
dagana, meðal annars áhyggjurnar
út af syninum. Sá var hennar
æðsti draumur að sonurinn Grímur
yrði háembættismaður eins og
bróðirinn Grímur. Sú ein gat orðið
uppreist hennar lyrir að taka niður
fyrir sig eins og venslafólki henn-
ar, og jafnvel henni sjálfri, mun
hafa þótt. Af þeim sökum galt hún
varhuga við hvers konar breyting-
um á stjórnkerfinu; þær gátu rask-
að þessum fyrirætlunum. Henni
gat þó orðið huggun í að sonur
hennar varð doktor og að lokum
starfsmaður í stjórnkerfinu. Og
dætur hennar giftust báðar prest-
um.
Kristín segist hafa sest niður
»til að kanna hvað konur hér á
landi hefðu lagt af mörkum til
sjálfstæðisbaráttunnar, hvort þær
hefðu fylgst með, hveijum þær
hefðu fylgt að málum, hvort við-
horf þeirra væru á einhvern hátt
öðruvísi en karlanna o.s.frv.«. Að
rýna í bréf Ingibjargar á Bessa-
stöðum til að svara téðum spum-
ingum getur þó varla leitt til hald-
bærrar niðurstöðu. Ingibjörg lifði
og hrærðist í eigin málefnum en
lét hugsjónir lönd og leið ef þær
snertu ekki hennar nánustu. Þjóð-
félagið hafði löngum byggst á sam-
tryggingakerfi ættar og fjölskyldu,
og það hélst óbreytt um hennar
daga. Og það mótaði bæði hugsun
hennar og tilfinning. Hún varð t.d.
æfareið Skagfirðingum fyrir norð-
urreiðina. Mat hennar á þeim at-
burði tengdist á engan hátt afstöðu
hennar til pólitískra hræringa á
19. öld; það var í einu og öllu per-
sónulegt.
Þó konur láti mikið að sér kveða
í þessari Nýsögu eru karlar ekki
alveg út úr myndinni; reyndar eru
þeir í meirihluta meðal höfunda.
Þeirra á meðal er Jón Thor Har-
aldsson. Hann fer þarna ofan í
Alþingisrímurnar gömlu, vitnar í
skrif Jónasar Jónssonar og Vil-
hjálms Þ. Gíslasonar en hefur sitt-
hvað við hvor tveggja að athuga,
einkum skýringar Vilhjálms.
Margt er á huldu um rímur þess-
ar, meðal annars hver eða hveijir
ortu. Jón Thor telur að Valdimar
Ásmundsson hafi »átt meira í rí-
munum, en menn gera sér almennt
ljóst«.
í fásinninu um síðustu aldamót
stóðu þingmenn sýnu berskjaldaðri
gagnvart almenningsálitinu en
jafnvel nú á fjölmiðlaöld. Hið vök-
ula auga alþýðunnar fylgdi þeim
eftir fótmál hvert. Fór þá ekki hjá
því að í kringum þá yrðu til hvik-
sögur ýmsar auk þess sem útlit
þeirra og framkoma var einlægt
yrkisefni hagyrðinga og grínara.
Jón Thor telur að þess háttar skír-
skotanir komi fyrir í rímunum víð-
ar en talið hefur verið hingað til.
Þá hafi allir skilið sneiðarnar.
Fæst af því, sem kalsað var á raka-
rastofum og í kaffiboðum, var þá
nokkurs staðar skráð og því eru
heimildir Jóns Thors munnlegar
mestanpart. Ályktanir hans sýnast
sumar vera á gildum rökum reist-
ar. Aðrar eru að mínum dómi dálít-
ið langsóttar. En vissulega minna
þær á hversu fljótt er að fyrnast
það sem hvergi er í letur fært.
Ný saga er alltaf hressileg.
Tímarnir bjóða að fræðimenn sýni
sig öðru hveiju í fijálslegum stell-
ingum. Þarna er í bland talað um
efni sem liggja á útjaðri þess að
geta heitið fræðileg. Sumt efnið
ætti reyndar allt eins heima í dag-
blaði. Tímarit, sem kennir sig við
fræðigrein, ber einatt alvörusvip
hversu fijálslegt sem það annars
er.
------» 4 ♦--------
■ KVIKMYNDIN Ástarjátning
(Objasnjenie v ljúbví), sem gerð
var í Sovétríkjunum á árinu 1977,
verður sýnd í bíósal MÍR, Vatns-
stíg 10, nk. sunnudag, 23. febrúar,
kl. 16. Leikstjóri er Ilja Averbakh,
en meðal leikenda er hinn kunni
leikari Kirill Lavrov. Myndin er
með rússnesku tali, en skýringar-
textar eru á ensku. Aðgangur er
ókeypis og öllum heimill. Áætlun
um kvikmyndasýningar MÍR í mars
og apríl liggur frammi á sunnudags-
sýningunni.
KRINGLUNNI
HINN EINI SANNI, GAMLI GÓÐI
FELAGISLENSKRA BOKAUTGEFENDA
A BARNA- OG FULLORÐINSFATNAÐI
HOLLENSKA VERSLUNARFÉLAGIÐ
FAXAFENI 9-2. HÆÐ T.V. OPIÐ FRÁ KL. 1 0-1 8 OG LAUGARDAGA FRÁ KL. 1 0-1 6