Morgunblaðið - 26.03.1992, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. MARZ 1992
Að Friðrik von Hayek látnum
Karl Popper (t.v.) og Friðrik von Hayek.
Ljósmynd/Hannes H. Gissurarson
eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
Það var eitt vorkvöld í Lundún-
um árið 1985. Við höfðum fimm
talsins farið frá Oxford síðdegis
fullir eftirvæntingar í því skyni að
funda með Friðrik von Hayek, ein-
um frægasta og virtasta hagfræð-
ingi okkar daga. Við hittum Hayek
og settumst með honum að snæð-
ingi á Ritz-hótelinu í miðborginni.
Hayek, sem þá var áttatíu og sex
ára gamall, var glaður og reifur.
Undir borðum var spjallað um
heima og geima, um bandaríska
forseta, breska stjórnmálamenn,
hagfræðinga eins og Keynes og
Friedman (sem Hayek þekkti báða
vel), en umfram allt um viðhorf og
verkefni framundan. Þegar borð-
haldi lauk, kvaddi Hayek sér hljóðs
og hélt stutta ræðu. Hann þakkaði
okkur kærlega fyrir kvöldverðinn
og samræðurnar, en bar fram eina
ósk. „Auðvitað þykir mér vænt um,
að þið skuluð lesa bækurnar mín-
ar. Það hefur verið eitt helsta
ánægjuefni mitt síðustu árin,
hversu mikinn áhuga ungt fólk
hefur sýnt kenningum mínum,“
sagði gamli maðurinn. „En einu
verðið þið að lofa mér. Það er að
verða ekki hayekistar. Marxistamir
urðu miklu verri en Marx og keyne-
sveijamir miklu verri en Keynes.
Ég má þess vegna ekki til þess
hugsa, að þið verðið einhvers konar
hayekistar. í guðanna bænum beit-
ið þið gagnrýninni hugsun og
standið á eigin fótum.“
Þessi ósk lýsir Hayek vel, og hún
rifjaðist strax upp fyrir mér, þegar
ég frétti lát hans nú 24. mars árið
1992, þegar hann var einmitt 92
ára gamall. Hayek var hógvær
maður og rökfastur, öfgalaus, en
ákveðinn, eðliskurteis, ef svo má
segja, grannur maður og hávaxinn,
sérstaklega höfðinglegur í fasi og
framkomu. Hann bar með sér sið-
fágun margra alda menningar Mið-
Evrópuþjóðanna, en hann var ein-
mitt vanur að segja í gamni, að
ætt sín hefði hlotið aðalstign, á
meðan slík tign var einhvers virði,
skömmu fyrir frönsku byltinguna.
Hayek hafði skýr merki uppruna
síns, en hann fæddist í Vínarborg
keisarans 8. maí 1899. Ef til vill
sýndi eitt atvikið vorkvöldið eftir-
minnilega í Lundúnum árið 1985
þetta best. Þegar fiðluleikarar
komu að borðinu og buðu okkur
óskalag, hvíslaði ég að þeim, að
þeir skyldu leika hið fræga lag um
fæðingarborg hans, Borg drauma
minna. Um leið og Hayek heyrði
fyrstu tónana, lifnaði yfír honum,
hann brosti breitt og byijaði að
raula hinn þýska texta lagsins. Á
fyrstu tveimur áratugum tuttug-
ustu aldar var Vínarborg vissulega
miðstöð vísinda og lista í Norðurálf-
unni. Þar sat Sigmund Freud og
rýndi inn í dularheima sálarinnar,
marxistar eins og Adler og Hiferd-
ing brugguðu kapítalismanum
launráð í kaffíhúsum, Robert Musil
skrifaði furðulegar heimspeki-
skáldsögur, pósitífistar eða fram-
stefnumenn reyndu að greina eðli
og takmörk mannlegrar þekkingar,
Karl Popper mótaði merkilegar
kenningar um vaxtarskilyrði
vísindanna og síðast, en ekki síst,
myndaðist þar Vínarskólinn svo-
nefndi, hópur hagfræðinga utan
um þá Eugen von Böhm-Bawerk,
Friedrich von Wieser og Ludwig
von Mises, sem efldi mjög fijáls
hagkerfi að rökum, en von Hayek
var skilgetið afkvæmi Vínarskól-
ans.
Austurrísku hagfræðingarnir,
sérstaklega kennari Hayeks, von
Mises, bentu fyrstir á það, að al-
tækur áætlunarbúskapur, eins og
sósíalistar nítjándu aldar höfðu
hugsað sér, stæðist ekki. Meginá-
stæðan væri sú, sögðu þeir, að þar
væri ekkert viðhlítandi kerfi til að
flytja þekkingu á milli manna. Ein
miðstjórn gæti aldrei ráðið yfír allri
þeirri þekkingu, sem dreifist á ein-
staklingana úti í atvinnulífínu —
þekkingu á stað og stund, verk-
kunnáttu, mannþekkingu, lagni og
útsjónarsemi, svo að ekki sé minnst
á eðlisávísun peningamannsins.
Slík þekking nýtist eingöngu við
valddreifingu og svigrúm ein-
staklinganna, og þess végna er
fijálst hagkerfí nauðsynlegt. Hay-
ek tók þessa hugmynd Vínarskól-
ans og vann úr henni heilt kenning-
akerfi. í augum hans var sam-
keppni á fijálsum markaði ekki
áflog eða barátta, heldur umfram
allt þrotlaus þekkingarleit, þar sem
menn prófuðu sig áfram, lærðu af
mistökum, stefndu að gróða, en
reyndu að forðast tap. Ein fróðleg-
asta ritgerð Hayeks um þetta birt-
ist fyrst á fímmta áratugnum, „The
Use of Knowledge in Society", hag-
nýting þekkingar í mannlegu sam-
lífí, og ráðlegg ég öllum áhuga-
mönnum um efnahagsmál og
stjórnmál að leita hana uppi og
lesa vandlega. Hayek dró í síðari
ritum sínum upp mynd af hinu út-
færða skipulagi, the Extended
Society, þar sem mann í öllum
heimshomum geta unnið saman án
valdbeitingar í krafti fijálsra við-
skipta og verkskiptingar. Er sú
„Framtíðin ein leiðir í
ljós, hversu vel okkur
tekst að feta aftur inn
á veg einkaeignarrétt-
ar, atvinnufrelsis og
takmarkað, trausts rík-
isvalds, en á þeirri leið
er kenningakerfi
Hayeks ein hæsta og
rammgerðasta varðan,
þótt ekki hafi Hayek
verið óbrigðull fremur
en aðrir dauðlegir
menn.“
hugsjón vissulega fögur og stór-
fengleg.
Hugsjón Hayeks um sjálfstýr-
ingu í stað miðstýringar, fijáls við-
skipti í stað valdbeitingar, er ekki
aðeins fögur, heldur hefur hún
reynst miklu raunhæfari'en kenn-
ingar Marx og Keynes. Allir vita,
hvernig marxistum farnaðist aust-
an þess jámtjalds, sem nú er loks
fallið. Og ljóst varð upp úr 1970,
að hagstjórn í anda Keynes næði
ekki tilætluðum árangri á Vestur-
löndum og leiddi aðeins til verð-
bólgu og atvinnuleysis í senn.
Raunar má deila um, hvort slík
hagstjórn var í anda Keynes sjálfs.
Hayek sagði mér frá því, að hann
hefði hitt Keynes árið 1946 og
spurt hann, hvort hann hefði ekki
áhyggjur af sumum lærisveinum
sínum, sem væru að afskræma
kenningar hans og gera úr þeim
vörn fyrir verðbólgu. Keynes kvað
þessar kenningar hafa verið miðað-
ar við heimskreppuna, og hann
myndi grípa í taumana, ef hætta
yrði á verðbólgu. Taldi hann suma
lærisveina sína aulabárða, enda var
Keynes alls ekki sósíalisti, þótt
hann vildi ganga lengra í ríkisaf-
skiptum en Hayek. Nokkrum vikum
síðar var Keynes allur, og keyne-
sveijar tóku til við að ávaxta arf
hans með alkunnum afleiðingum.
Hayes, sem féll úr tísku, ef svo
má segja, á meðan keynesisminn
reið húsum, varð hins vegar aftur
áhrifamikill upp úr 1970. Hann
fékk nóbelsverðlaun í hagfræði árið
1974, og þau Thatcher og Reagan
lásu bækpr hans vandlega og
reyndu að fylgja kenningum hans
í löndum sínum, lækka skatta, selja
ríkisfyrirtæki og losa um höft, boð
og bönn, þótt auðvitað gengi það
misjafnlega, enda við ramman reip
að draga. í því sambandi sagði
Hayek mér skemmtilega smásögu.
Skömmu eftir að Thatcher tók við
völdum í Bretlandi, bauð hún Hay-
ek í kvöldverð í Downing-stræti
númer tíu. Hún tók á móti Hayek
í anddyrinu og sagði þá: „Prófessor
Hayek! Ég veit nákvæmlega, hvað
þér ætlið að segja mér núna í kvöld.
Það er, að ég hafi ekki gengið
nógu langt í umbótum í fijálsræði-
sátt. Og auðvitað hafið þér alveg
rétt fyrir yður.“ Með þessu afvopn-
aði hún hinn aldna hagfræðing,
sannfærði hann um, að hjartað
væri á réttum stað, hægra megin,
þótt aðstæður krefðust gætni.
Hayek hlotnaðist margvíslegur
heiður um dagana. Hann varð korn-
ungur prófessor í hagfræði við
Lundúnaháskóla, en kenndi síðar í
Chicago og Freiburg. Hann fékk
nóbelsverðlaun í hagfræði 1974,
sem fyrr segir, varð Companion of
Honour í Bretlandi 1986, en sú
viðurkenning er ein hin mesta, sem
breskur ríkisborgari getur fengið,
og nú nýlega sæmdi Bush Banda-
ríkjaforseti hann merki frelsisins,
Medal of Freedom. Þá var hann
stofnandi og fyrsti forseti Mont
Pélerin-samtakanna svonefndu, en
þar sitja ýmsir fremstu fræðimenn
tuttugustu aldar reglulega á rök-
stólum. Vænst þótti Hayek þó jafn-
an um það, þegar ungt fólk sýndi
kenningum hans áhuga og skilning.
Eftir að við nokkrir áhugamenn
stofnuðum Félag fijálshyggju-
manna hér á landi 8. maí 1979, á
áttræðisafmæli Hayeks, gerði hann
okkur orð og bauðst til að heim-
sækja okkur, sem við þáðum auð-
vitað með þökkum. Var heimsókn
hans til íslands í apríl byijun 1980
öllum ógleymanleg, sem að henni
stóðu. Hayek hélt þá tvo merkilega
fyrirlestra, sem komið hafa út á
íslensku, og Félag fijálshyggju-
manna gaf í samvinnu við Almenna
bókafélagið út eitt frægasta stjórn-
málarit Hayeks, Leiðina til ánauð-
ar, en það var fyrst gefið út í Bret-
landi árið 1944. Hayek þótti fróð-
legt að heyra, að harðar deilur
hefðu einmitt staðið hér á landi um
boðskap hans sumarið 1945. Þá
kynntu þeir Geir Hallgrímsson og
Ólafur Björnsson kenningar hans á
síðum Morgunblaðsins, en Þjóðvilj-
inn svaraði fullum hálsi og kvað
Hayek vera heimsviðundur. Kom
útdráttur úr Leiðinni til ánauðar
út á vegum Sambands ungra sjálf-
stæðismanna 1946. Enn fremur
hitti ég Hayek oft, á meðan ég
vann að doktorsritgerð í Oxford,
en hún var einmitt um kenningar
hans. Leiddi ég þar rök að því, að
Hayek tækist að sætta ýmsar hug-
myndir íhaldsstefnu og fijáls-
hyggju í ritum sínum, og lét gamli
maðurinn sér það vel líka. Hann
var fijálslyndur íhaldsmaður, ef svo
má segja, taldi, að frelsið krefðist
sjálfsprottins siðferðilegs taum-
halds. Menn yrðu að bera virðingu

v.
Irmál fiölskvlduiinar
Fimmtudaginn 2. apríl fylgir Morgunblaðinu sérblað um fjármál fjölskyldunnar.
Pantanafrestur auglýsinga er til kl. 11.00 mánudaginn 30. mars.
Skilafrestur á tilbúnum auglýsingum er til kl. 17.00 þriðjudaginn 31. mars.
Skilafrestur á óunnum auglýsingum er til kl. 17.00 mánudaginn 30. mars.
Þeir, sem hafa áhuga á að auglýsa í þessu blaði,
hafi samband við auglýsingadeild Morgunblaðsins
í síma 69 11 11.