Morgunblaðið - 02.06.1992, Page 14

14 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚNÍ 1992
Hrunadans heimskunnar!
eftir Bjarna
Einarsson
Arfur sögunnar
Á þeirri öld, sem nú er senn á
enda runnin, hafa kynslóðir íslend-
inga barist til sigurs á mörgum
sviðum. Á fyrsta áratugnum eftir
að við fengum heimastjóm varð
íslenska undrið, sem á okkar mæli-
kvarða var jafn merkilegt þýska
undrinu. Á þessum stutta tíma
varð tæknibylting í fiskveiðum. Við
settum vélar í bátana, byggðum
upp vélbátaflota og áræðnir og
dugmiklir íslenskir athafnamenn
tóku nýjustu tækni þess tíma í
notkun og byggðu upp stóran, ís-
lenskan togaraflota, allt án erlendr-
ar tækniaðstoðar. Um svipað leyti
hófst einnig framfarasókn til sveita
sem umbreytti íslenskum landbún-
aði. Þannig, í krafti eigin atgervis,
náðum við efnahagslegu sjálfstæði
og sigruðum svo í sjálfri sjálf-
stæðisbaráttunni, áfanga fyrir
áfanga, frá heimastjórn til fullveld-
is og þaðan til lýðveldis og loks
tóks okkur að ná valdi yfír náttúru-
auðlindum hafsins. Baráttuna fyrir
sjálfstæðinu og fyrir fiskimiðunum
háðum við við EB-ríki.
Á þessum grunni hefur íslenska
þjóðin byggt allsnægta- og velferð-
arsamfélag sem stenst samkeppni
við hvaða annað samfélag í heimi
og við höfum þróað menningu okk-
ar þannig að hún jafnast á allan
hátt við menningu stórþjóða. Samt
höfum við ekki enn nýtt nema hluta
af arði þess höfuðstóls, sem landið
okkar og við sjálf búum yfír, því
til skamms tíma hefur fískurinn
nægt. Við eigum enn eftir að nýta
meginhluta orkunnar okkar, Iegu
landsins höfum við heldur ekki
nýtt því fæstir virðast enn átta sig
á hver hún er og hugvit og
sköpunarmátt fólksins höfum við
enn látið fara að mestu forgörðum.
Stjórnun hagkerfísins og sjálfs
þjóðfélagsins höfum við þó verið
að læra og m.a. höfum við verið
að opna það gagnvart umheimin-
um, stig af stigi, eins og okkur
hefur hentað á hveijum tíma. Mest-
um árangri í landstjóm höfum við
náð í „þjóðarsátt", sem á að vera
hin íslenska stjórnunaraðferð.
Þannig eigum við að starfa sem
menntuð, sjálfstæð og fullvalda
þjóð. Hlutverk okkar í samfélagi
þjóðanna er einmitt það, að sýna
hvað smáþjóðir geta gert, að sanna
tilverurétt smáþjóðanna.
Mistök síðustu ára
Síðasti áratugur var þjóðinni
reynslutími. Eftir linnulítinn hag-
vöxt í kjölfar útfærslu fískveiðilög-
sögunnar þurftum við nú að læra
að spila rétt úr góðri hönd. Áratug-
urinn hófst með efnahagslegum
samdrætti en fyrsta mál á dagskrá
var að stöðva óðaverðbólguna, sem
við komum af stað með því að taka
skakkt á afleiðingum olíuverð-
sprenginga áttunda áratugarins,
sem tókst 1983 og 1984. Síðan
vorum við á vissan hátt óheppin
þegar venjuleg uppsveifla, byggð á
góðum afla og hagstæðu útflutn-
ingsverði, hófst 1985 og varð síðan
mjög sterk 1986, því á þessum
árum virtist ákveðinn hópur manna
tapa glórunni í bijáluðu fjár-
festingaræði. Byggðar voru við-
skipta- og iðnaðarhallir á höfuð-
borgarsvæðinu, án nokkurra
tengsla við þarfir markaðarins,
risastórar fiskeldisstöðvar án
undangenginna rannsókna, lífeðlis-
fræðilegra né á markaðsmöguleik-
um, og keypt voru fiskiskip og
önnur stækkuð, þó- gert væri út á
sama eða minnkandi kvóta. Á árinu
1987 náði hagvöxturinn svo nýju
hámarki, en nú ekki í krafti aukins
afla né verðhækkana í útlöndum
heldur byggðist vöxturinn 1987 á
erlendum lánum og stóraukinni
þjónustustarfsemi á höfuðborgar-
svæðinu, langt umfram það sem
framleiðslan gat staðið undir. Ekki
vantaði þó frjálshyggjuspekingana,
sem stofnuðu fjármálafyrirtæki,
fjármunaleigur og hvað þetta nú
allt heitir og allir ætluðu þeir að
verða ríkir strax!
í þessum dansi í kringum gull-
kálfinn gleymdu hinir nýju fjármál-
asnillingar og stórbissnessmenn
hvar þeir voru staddir. Með yfírboð-
um á vinnu- og peningamarkaði
tókst þeim að hækka laun og vexti
svo mikið, að undirstaða hagkerfís-
ins gat ekki borgað sig. Þeir virð-
ast hafa haldið, að þeir væru undir-
staðan, en hana var og er enn að
finna á fískiskipum, í frystihúsum
og saltfískstöðvum um land allt og
þaðan koma enn þeir peningar, sem
eru einhvers virði. Nú voru snilling-
amir í hlutverki apans, sem ságaði
niður greinina, sem hann sjálfur
sat á.
Stefnan sett á villuljós
Stórsnillingar fjármálalífs,
iðnaðar og verslunar sprengdu hag-
kerfíð með skammsýni, þröngsýni
og þekkingarskorti á eigin landi
og þeir komu þjóðinni í nýtt sam-
dráttarskeið. En fjármálaöflin,
draghölt og með rassinn úr buxun-
um, fundu sér eins og stundum
áður kratahækjuna til að styðjast
við og nú kom aftur vonarglampi
í augun. Stefnan er sett á vitann
í austri, EB. Á leiðinni skal stuttur
stans gerður í forgarði sæluríkis-
ins, EES, en þar er strax að finna
þýsk mörk og ecu og góða skólun
í EB-fræðum. Þar ætla hinir mis-
heppnuðu snillingar íslands að sýna
hvað í þeim býr og nú á að hefja
dansinn, hrunadans heimskunnar,
í kringum ekta Evrópu-gullkálf.
Hagsmunir, fullveldi og sjálfstæði
íslensku þjóðarinnar skipta ekki
máli, enda er þetta allt úrelt!
Við upphaf aldarinnar hugsuðu
íslenskir fjármálamenn stórt og
lögðu fram dijúgan hluta af þeim
trausta grunni þess efnahagslega
og pólitískt sjálfstæða þjóðfélags,
sem við lifum í. Fjármálamönnum
er öðruvísi farið nú, við lok þessar-
ar aldar og upphaf þeirrar næstu.
Nú skal arfí forfeðranna kastað
eins og flík í gamalli tísku og stokk-
ið skal í náðarfaðm þeirrar sömu
Evrópu, sem næstum hafði kreist
úr okkur líftóruna á fyrri árum og
öldum. En mikil verða vonbrigðin
hjá snillingunum seinheppnu. EB-
vitinn er nefnilega villuljós og lof-
orðin stóru um hagvöxt og skjótan
gróða í töfraheimi sameiginlega
markaðarins eru tál. EB, sem verð-
ur að vernda ósamkeppnishæfan
iðnað með tollum og „tæknilegum
viðskiptahindrunum“, verður ann-
ars flokks stórveldi, því slík vernd
Bjarni Einarsson
„Hlutverk okkar í sam-
félagi þjóðanna er ein-
mitt það, að sýna hvað
smáþjóðir geta gert, að
sanna tilverurétt smá-
þjóðanna.“
bætir engan iðnað og stuðlar ekki
að hagvexti. Það sama er að segja
um stjórnarfarið eystra, því „sov-
ésk“ miðstýring valds, sem ekki
kemur frá fólkinu, er heldur ekki
farmiði til glæstrar framtíðar. Auk
þess er efnahagsástand í EB-ríkj-
um nú slæmt og öflugasta ríkið og
stærsti markaðurinn í EB, Þýska-
land, hefur reist sér hurðarás um
öxl og stjórnvöld þar safna ævin-
týralegum skuldum. Á meðan eru
Bandaríkin að rétta úr kútnum og
Austur-Asía er að verða efnahags-
Falskur tónn í íslenskri
þjóðmálaumræðu
- eða hugleiðing um ráðhús
eftir Hjalta Hugason
Eitt af einkennum íslensks sam-
félags er hversu opið það er á flest-
um sviðum. Þjóðinni gefst kostur á
að hlýða á og taka þátt í umræðum
um flest þau málefni sem upp koma
í þjóðlífinu, og taka sjálfstæða af-
stöðu í ljósi hennar. Islensk þjóð-
málaumræða fer enda að verulegu
leyti fram fyrir opnum tjöldum —
allt frá þjóðþingi til þjóðfundar í
beinni útsendingu — eða í heitu
pottunum og á síðum Morgunblaðs-
ins. Þetta er mjög af hinu góða.
Almenn þátttaka í þjóðmálaum-
ræðu er einn af homsteinum lýð-
ræðisins.
Falskur tónn
Hversu sá homsteinn dugar fer
þó mjög eftir því, hvernig mál em
reifuð í umræðunni. Opin umræða
getur bæði verið einn mikilvægasti
vettvangur samfélagsins til málefn-
alegrar gagnrýni og virks aðhalds
almennings gagnvart stjómvöldum.
Hún getur þó einnig orðið ein helsta
gróðrarstía fordóma, spennu og
flokkadrátta, ef henni er beitt með
óvönduðum hætti. Því miður virðast
mál oft rædd með þeim hætti, að
sú verði raun á. Það gætir of oft
falsks tóns í íslenskri þjóðmálaum-
ræðu.
Eitt af einkennum hins falska
tóns er að þeir, sem fínna sig knúna
til að snúast gegn gagnrýnum sjón-
armiðum, laga málstað andstæð-
inga sinna í hendi sér, skekkja hann
og skæla, gera hann fyndinn eða
afkáralegan og gagnrýna hann síð-
an sem ómálaefnalegan og rangan.
Eftir það þarf ekki að eyða púðri
í málefnaleg svör. Eftir slík skrif
er leiðin er opin til áframhaldandi
aðgerða við niðurskurð, umdeilan-
legar aðgerðir eða á hveiju því sviði,
sem stjórnvöld æskja.
Ráðhússumræðan
Mýmörg dæmi má finna um þá
fölsun málstaðar, sem hér er um
að ræða. Ég læt nægja að staldra
við eitt, það er umræður um ráðhús
Reykjavíkur. Þær eru í raun nokk-
urra ára gamlar, en hafa þó gengið
í nokkra endumýjun lífdaga í fram-
haldi af því, að húsið var tekið í
notkun (vonandi ekki vígt!).
í Morgunblaðinu 5. maí sl. ritar
Þórarinn Eldjám rithöfundur og
skáld grein um þarft málefni, þar
sem er framtíð Safnahússins við
Hverfisgötu. Ágæt skrif hefur hann
þó með hvellu dæmi um hinn falska
tón, sem hér hefur verið til um-
ræðu. Þar gerir hann gagnrýnend-
um ráðhússbyggingarinnar upp það
afkáralega sjónarmið, að þeir þoli
ekki, að hið opinbera eða stofnanir
þess byggi yfír sig húsnæði, sem
sérstaklega sé ætlað til þeirrar
starfsemi, sem í þeim á að reka,
heldur vilji þeir að pylsugerðum sé
breytt í listaháskóla eða íshúsum í
listasöfn. Hugsunarhátt af þessu
tagi telur hann sýnilega skoplegan
meðal annars vegna þess, hve end-
urbygging er almennt óhagkvæm.
Andstæðingar ráðhússbyggingar-
innar þurfa því ekki frekar svara
við og skáldið getur snúið sér að
hinu þarfa og menningarlega erindi
sínu fram á ritvöllinn að þessu sinni.
En hefur einhver haldið ofan-
greindu sjónarmiði fram í raun? Er
ekki um augljósa fölsun að ræða —
fölsun, sem er beitt í markvissum
tilgangi í viðkvæmu máli? Vegna
þess stíls og tjáningarháttar, sem
Þórarinn Eldjám hefur beitt í rit-
verkum sínum, er fölsun hans í
raun ekki hættuleg. Hana verður
að túlka út frá þeirri stöðu, sem
hann hefur innan íslenskra bók-
mennta. Þegar ráðherrar, stjóm-
málamenn, embættismenn eða for-
svarsmenn ríkisstofnana svara
framkominni gagnrýni með svipuð-
um hætti er hins vegar um mun
^lvarlegra mál að ræða og þar verð-
ur almenningur að vera á verði.
Höllin í tjarnarendamim
Þar sem umræða um ráðhúsið
hefur verið tekin hér sem dæmi
verður ekki undan því vikist að láta
nokkur orð falla um það málefni.
Bygging ráðhússins hefur verið
rædd út frá fjölmörgum sjónarhorn-
um. Á síðari stigum framkvæmd-
anna hefur útlit hússins verið mjög
til umræðu, eins og eðlilegt er.
Sjálfur er ég sannfærður um, að
til séu marktækar viðmiðanir varð-
andi gott og illt á sviði byggingalist-
ar. Til þess að beita þeim þurfa
menn hins vegar að búa yfir sér-
þekkingu á sviði greinarinnar, sem
ég hef ekki og er því ofurseldur
þeim vanda að ræða málið út frá
persónlegum smekk. Þar sem ég tel
það alls ekki áhugavert fyrir lesend-
ur Morgunblaðsins að vita hvað
mér fínnst í þessu efni læt ég hjá
líða að ræða það mál frekar. Með
því vil ég þó ekki segja, að almenn-
ingi komi útlit opinberra bygginga
ekki við. Enginn kemst hjá því, að
bera þær augum dögum oftar.
Staðsetning hússins er á hinn
bóginn á margan hátt mun áhuga-
verðara mál frá mínum sjónarhóli
séð, hún var enda mjög til umræðu
á fyrri stigum. Hvemig sem á mál-
ið er litið er ljóst, að staðsetningin
er mjög umdeilanleg, þar sem hún
hefur svo margháttaðar og stór-
felldar breytingar í för með sér
bæði á manngerðu og að minnsta
kosti “hálf-náttúrulegu“ umhverfi á
Tjarnarsvæðinu. Þar sem ég sleit
barnsskóm utan Reykjavíkur og
kynntist Reykjavíkurtjörn fyrst á
fullorðinsárum verð ég að viður-
Hjalti Hugason
„Eitt af einkennum hins
falska tóns er að þeir,
sem finna sig knúna til
að snúast gegn gagn-
rýnum sjónarmiðum,
laga málstað andstæð-
inga sinna í hendi sér,
skekkja hann og skæla,
gera hann fyndinn eða
afkáralegan og gagn-
rýna hann síðan sem
ómálaefnalegan og
rangan.“
kenna, að ég ber engar rómantískar
tilfinningar til Tjarnarinnar, eins
og raun er á með flesta þá, sem
alist hafa upp í borginni. Aftur á
móti er áhugavert að gefa því
gaum, að á seinustu áratugum hef-
ur athygli manna víða um lönd
beinst að mikilvægi þess að varð-
veita viðkvæm svæði ekki síst í
þéttbýli — þar til breið samstaða
ríkir um nýtingu þeírra og hugsan-
legar breytingar á þeim. Miðborgir
eru dæmi um slík svæði. Þar eru
alla jafna elstu byggingar og önnur
mannvirki borga, sem hafa ótvírætt
menningarlegt gildi. í einstaka til-
vikum háttar einnig svo til, að
skammt frá miðborgum er að finna
tiltölulega ósnertar spildur, líkt og
Tjörnina í Reykjavík. Virðist aug-
ljóst, að slík svæði bjóða upp á svo
margháttaða möguleika, að þeim
beri að sýna sérstaka varfræni.
Meðal ráðamanna í Reykjavík hafa
slík varðveislusjónarmið ekki átt
upp á pallborðið, eins og götumynd-
in í miðbænum sýnir, enda eru
málefni miðborgarinnar oft rædd
með rekstrarafkomu fyrirtækja við
Austurstræti og Lækjargötu sér-
staklega í huga.
Þegar umhverfi ráðhússins er
skoðað, nú eftir að framkvæmdum
er að mestu lokið, er vart hægt að
neita því, að staðsetning þess orkar
mjög tvímælis. Það er þó ljóst, að
umræðu um það mál mun senn
ljúka. Þrátt fyrir skrif Þórarins Eld-
járns reikna ég vart með því, að
gagnrýnendur byggingarinnar
muni leggja til, að henni verði breytt
í smurstöð og bensínsölu, fremur
en fornir andstæðingar Seðla-
bankabyggingar við Arnarhól hafa
lagt til, að honum væri breytt í fjár-
hús.
Hinn félagslegi póll
Það er þó hægt að taka enn einn
pól í hæðina, þegar ráðhússbygg-
inguna ber á góma, það er hinn
félagslegi og fjárhagslegi póll. Þar
á ég við það samstarf, sem ekki
var haft við minnihluta borgar-
stjórnar um þetta mikilsverða mál;
það tillit, sem ekki var tekið til sjón-
armiða, sem fram komu meðal al-
mennings, og þá varfæmi, sem
ekki var beitt við ráðstöfun á al-
mannafé við bygginguna, en fram
hefur komið að ónákvæmni í áætl-
unum hefur hleypt kostnaði langt
fram úr því, sem eðlilegt má telja.
Umræðu um þessa hlið málsins
má ekki vera Iokið. Þar hefur ráð-
hússmálinu þó í raun lokið, en við
tekið umræða um samskipti ráða-
manna og almennings í lýðræðis-
samfélagi, umboð og ábyrgð hinna
fyrrnefndu og skyldu hinna síðar-
nefndu til strangs aðhalds.
Höfundur er dósent við KHÍ.