Morgunblaðið - 27.06.1992, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JÚNÍ 1992
15
LOKAKAFLINN?
eftir Ólaf Stefán
Sveinsson
Á aðalfundi Sambandsins fyrir
tveimur árum var ákveðið að tillögu
forystumanna þess að gera deildir
að hlutafélögum og Sambandið sjálft
að eignarhaldsfélagi sem auk þess
að vera eignaraðili hlutafélaga og
annarra fyrirtækja hefði með félags-
lega þáttinn í samvinnuhreyfingunni
að gera.
Forystumenn Sambandsins lýstu
því þá nákvæmlega að hin nýju hluta-
félög myndu byija með mjög viðun-
andi eignastöðu, stjórnun yrði skil-
virkari, sveigjanleiki meiri og allur
rekstur auðveldari. Þetta myndi skila
Sambandinu úr verulegum halla-
rekstri og endumýja þrótt þess
rekstrar sem það hefði með að gera.
Á þeim tíma skrifaði ég grein í
Morgunblaðið þar sem ég lýsti þeirri
skoðun minni að þessi breyting
myndi ekki leysa neinn vanda, nýtt
form myndi engu breyta, vandamálin
yrðu jafnvel enn erfiðari viðfangs í
uppskiptu Sambandi en heilu.
Staða hlutafélaga
Nú þegar hlutafélögin og Sam-
bandið sjálft hafa lokið fyrsta heila
rekstrarárinu með þessu nýja skipu-
lagi er lítið um yfirlýsingar forystu-
manna hreyfingarinnar eða skýring-
ar. — Það markmið að ná betri rekstri
og skapa hlutafélög sem yrðu eftir-
sóknarverð við hlutafjárkaup hjá al-
menningi og öðrum hefur brugðist
gjörsamlega.
Fjögur af sex nýjum hlutafélögum
eru rekin með verulegu tapi og mikil
uppstokkun og endurskipulagning
liggur nú þegar fyrir í Miklagarði
hf., Goða hf. og Jötni hf. og fleiri
munu trúlega bætast við. Það má
margt segja um þessi þqú hlutafélög
og möguleika þeirra en það er mjög
líklega skynsamlegast fyrir Samband-
ið að draga sig strax úr rekstri þeirra
ef mögulegt er og sama má segja um
íslenskan skinnaiðnað hf. á Akureyri.
íslenskar sjávarafurðir hf. er um-
sýslufyrirtæki sem þrífst í samræmi
við sjávarútvegsfyrirtæki innan þess
en jafnvel í eignastofni þess virðast
ýmsar blikur vera á lofti t.d. með
virði og þróun Iceland Seafood í
Bandaríkjunum sem ætíð hefur verið
ein helsta skrautfjöður Sambandsins.
Raunar eru Islenskar Sjávarafurðir
hf. ekki fyrirtæki sem mun selja
hlutabréf á almennum markaði, það
gera fyrirtækin sjálf innan vébanda
þess og þróun þeirra og flöldi ræður
styrk Islenskra sjávarafurða hf.
í fyrmefndri grein minni nefndi
ég skipadeild SÍS, nú Samskip hf.,
sem vænlegasta kostinn sem hlutafé-
lag og þann sem ætti mesta mögu-
leika. Það hefur hins vegar gengið
of hægt og þegar Samskip hf. kemur
loks á hlutabréfamarkað er það of
seint til þess að ná þeim viðbrögðum
sem möguleg voru. Áfkoma fyrirtæk-
isins er auk þess ekki viðunandi í
samanburði við helsta samkeppnis-
aðilann, Eimskip hf. Líklegasti hóp-
urinn til að vilja koma sem nýr hlut-
hafí í Samskip hf. er sá hópur sem
vill spyrna fótum við sterkri stöðu,
sumir segja einokunarstöðu, Eim-
skips hf. Þeir aðilar munu hins vegar
örugglega kreijast þess að Samband-
ið verði á sama tíma lítill eignaraðili
og lítils ráðandi í fyrirtækinu.
Auk hinna nýju hlutafélaga er
verulegur hluti eigna Sambandsins í
dóttur- og samstarfsfyrirtækjum.
Þessi fyrirtæki eru ekki sú eign sem
þau voru fyrr á árum og eiga ekki
öll örugga framtíð sem gerði þau
álitleg sem söluvöru.
Þar má nefna Kaffibrennslu Akur-
eyrar en staða hennar hefur breyst
gjörsamlega frá því að það var helsta
ágreiningsefni forystumanna hreyf-
ingarinnar að togast á um hagnað
brennslunnar. Markaðshlutdeild hef-
ur hrunið og algjör sofandaháttur
gagnvart innflutningi hefur farið illa
með fyrirtæki sem hafði einstaka
markaðsaðstöðu. Efnaverksmiðjan
Sjöfn er fyrirtæki sem einnig hefur
misst stöðu miðað við það sem var
og hlutdeild í markaði minnkar sí-
fellt og staða fyrirtækisins rýrnar.
Loks má nefna Regin hf. en það er
líklega flestum ljóst að /ekstur ís-
lenskra aðalverktaka hf. verður ekki
í framtíðinni sú uppspretta auðs sem
hefur verið og eignarhald Regins hf.
á Holtagörðum mun varla skila mikl-
um arði til Sambandsins.
Skv. framansögðu er útilokað að
Sambandið muni í náinni framtíð hafa
arð, hvað þá að það geti selt hlutafé,
í sumum þessara hlutafélaga. Þvert á
móti má ætla að þessi fyrirtæki þurfí
nýtt hlutafé til viðbótar við það sem
Sambandið hefur lagt þeim til. Miðað
við horfur í landbúnaði og jafnvel sjáv-
arútvegi einnig er ekki líklegt að þau
kaupfélög fínnist sem muni treysta sér
til að leggja nýtt fé í þessi fyrirtæki.
Þannig mun fyrst reyna á hvort Sam-
bandinu geti blætt enn frekar. Þegar
frá líður er trúlegt að þau verðmæti
sem í þessum fyrirtækjum vissulega
eru verði hirt upp af þeim sem sam-
vinnumenn hafa fram til þessa talið
að síst skyldi ala til enn frekari um-
svifa í íslensku atvinnulífí.
Rekstur Sambandsins
-
Við uppskiptin á Sambandinu
mátti ætla að rekstur Sambandsins
yrði óverulegur og þar yrði rekstrar-
kostnaður allur í lágmarki en það
er nú eitthvað annað. Á árinu 1991
er launakostnaður þess um 108 millj-
ónir eða langt í 10 milljónir á mán-
uði. Annar kostnaður við Sambandið
er ótrúlega mikill og spumingar
vakna um uppskipti og skil þegar
hinum „vænlegu“ hlutafélögum var
ýtt af stað.
Þegar hið nýja skipulag tók gildi
eftir langan aðdraganda og vandað-
an undirbúning skv. frásögn forystu-
manna sjálfra þá hlýtur að hafa ver-
ið búið að endurskipuleggja og
stokka upp rekstur Sambandsins
með hliðsjón af nýju hlutverki, alveg
eins og í hinum nýju hlutafélögum
sem áttu að hafa sem hreinast borð
í upphafí rekstrar. Það sætir því
furðu hvemig þessu er farið og allur
arður sem Sambandið fékk af fyrir-
tækjum sínum árið 1991 dugar til
að borga laun í þijá mánuði.
Skuldir samstarfs- og dótturfyrir-
tækja við Sambandið um sl. áramót
eru rúmlega 1.100 milljónir og
ábyrgðir utan efnahagsreiknings
vegna sömu fyrirtækja eru 960 millj.
kr. Þegar mið er tekið af erfiðri stöðu
og óvissri framtíð margra þessara
samstarfsfyrirtækja þá er hér um
ótrúlegar tölur að ræða og velta má
því fyrir sér hveijar heimtumar verði.
Framtíð Sambandsins verður að telj-
ast mjög óviss með eigið fé upp á
1.579 millj. kr. með hliðsjón af þessu
og þar er innifalin eign á Kirkjus-
andi sem mun, ef hún selst, trúlega
seljast á verði langt undir raunvirði.
Ekki þarf mikið raunsæi til að geta
sér þess til að eignir muni jafnvel
ekki duga fyrir skuldum.
Nú er svo komið að Samvinnu-
hreyfíngin virðist rekstrarlega búa við
sijómunarskort, og ábyrgð og fram-
kvæmd haldast ekki í hendur, hvorki
í Sambandinu né í samstarfsfyrir-
tækjum.
Það er nokkuð ljóst að þau kaupfé-
lög sem í framtíðinni munu skila veru-
legum afrakstri em teljandi á fingrum
annarrar handar og það til viðbótar
þessari stöðu Sambandsins og fyrir-
tækja þess hlýtur að vera tilefni til
alvarlegri skoðunar en viðhöfð var á
nýliðnum aðalfundi Sambandsins.
Félagslegt þrot
Samvinnuhreyfingin á íslandi var
á tímamótum þegar stjórnendur
hennar ákváðu að breyta deildum
Sambandsins í hlutafélög en allt
stefnir í að fyrr en síðar renni upp
örlagastund hreyfíngarinnar.
Á sama tíma og þannig horfír í
rekstri samvinnufyrirtækja er félags-
legi þátturinn í molum. Á þann þátt
átti að leggja sérstaka áherslu í
breyttu Sambandi en auðvitað er það
þannig að þegar baráttan er um að
eiga fyrir næsta víxli verður félags-
legi þátturinn útundan.
Það má segja að í dag hafi sam-
vinnuhreyfíngin ekki styrk í áhuga-
sömum félagsmönnum, þeir eru ekki
bakhjarl í erfiðleikum, í og með
vegna þess að forystumenn hreyfing-
arinnar hafa ekki talið þann styrk
neinu skipta í raun, aðeins í orði, og
tekið ákvarðanir eftir því. Þegar hins
vegar svo er orðið að hreyfingin hef-
ur heldur ekki sterka forystumenn
eða leiðtoga þá verður samstaðan
engin og þær leiðir sem samstaða
næst um snúast um annað en að
tryggja góðan og farsælan rekstur
eins og reynslan sýnir nú.
Á aðalfundum kaupfélaga velja
félagsmenn þeirra fulltrúa á aðalfund
Sambandsins og þar eru kosnir fulltrú-
ar í stjóm. Kaupfélögum hefur fækk-
að, oftast þannig að þau hafa samein-
ast en stundum hefur ekkert tekið við
og þá fellur áhrifaréttur félagsmanna
á viðkomandi svæði niður gagnvart
Sambandinu. Þannig gæti svo farið
að allir fulltrúar á aðalfundi Sam-
bandsins í framtíðinni kæmu frá einum
landshluta. Það er líka ósanngjamt
gagnvart félagsmönnum í kaupfélög-
um sem um áratugaskeið hafa átt
þátt í að byggja upp það sem Sam-
bandið a.m.k. var, skuli við það að
kaupfélag hættir starfsemi ekki eiga
neinn rétt til ákvarðanatöku á aðal-
fundi Sambandsins.
Til þess að vera gjaldgengur á
aðalfundi Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga þarf að vera fulltrúi á
aðalfundi og það eru jú kaupfélög
sem þangað tilnefna fulltrúa. Stjórn-
arformaður Sambandsins er líklega
ekki félagsmaður í neinu starfandi
kaupfélagi, ekki kjörinn fulltrúi á
aðalfund en er samt í framboði til
stjómar. Það er athugunarefni hvort
þetta sé reglum samkvæmt.
Það er mitt mat að í raun sé hlut-
verki Sambandsins lokið, efnahags-
lega og félagslega, og það geti ekki
haldið áfram að vera til sem heimili
fyrir vegalausa forystumenn í sam-
vinnustarfinu. Sambandinu á að slíta
og fínna annan farveg fyrir þá starfs-
þætti sem þar em hugsaðir.
Þegar ákveðið var að stofna hluta-
félög um deildir Sambandsins hefði
átt að fínna leið til þess að þá strax
hefði mátt láta eignarhald þessara
félaga vera að mestu í eigu félags-
manna samvinnufélaga og kaupfé-
Ólafur Stefán Sveinsson
„Það er mitt mat að í
raun sé hlutverki Sam-
bandsins lokið, efna-
hagslega og félagslega,
og það geti ekki haldið
áfram að vera til sem
heimili fyrir vegalausa
forystumenn í sam-
vinnustarfinu. “
laganna yfírleitt. Það hefði hugsan-
lega vakið áhuga fyrir þróun þeirra
og rekstri og skapað þeim sterka
markaðsstöðu. — Þetta má hugsan-
lega enn gera en það liggur ljóst
fyrir að ef eitthvert samstarfsfyrir-
tækja Sambandsins verður áhuga-
vert vegna þess að það kemst í þrot
eða af öðmm ástæðum munu þeir
sem geta borgað fyrir hlutafé ekki
koma úr samvinnuhreyfíngunni.
Niðurlag
Lokakaflinn í sögu samvinnu-
hreyfíngarinnar í þeirri mynd sem
við þekkjum er hafinn og jafnvel í
samvinnurekstri yfirleitt. Skýringar
hefur ekki skort hjá forystumönnum
en úrræðin hafa verið slæm eða eng-
in eins og raun ber nú vitni.
Það má til sanns vegar færa að
auðvelt sé að fella dóm yfír mis-
heppnaðri ijárfestingarstefnu liðinna
ára og skýra þannig núverandi stöðu
en ábyrgð þeirra sem ekkert hafa
gert annað en að horfa framhjá vand-
amálunum og brosa huggulega, hún
er meiri.
Félagslegt þrot samvinnuhreyf-
ingar á íslandi er orðið og allt bend-
ir til að efnahagslegt þrot verði einn-
ig. Fyrirséðar enn frekari búsetu-
breytingar og samdráttur í landbún-
aði munu enn valda mikilli breytingu
hjá samvinnufélögum út um land.
Það var athyglisvert og sagði mik-
ið þegar formaður þess stjórnmála-
flokks sem hefur löngum talið sig
tengdan samvinnuhreyfíngunni lýsti
vonbrigðum sínum með stöðu mála
í tímaritsviðtali nýlega. Aðalatriði
var þó að hans dómi að eignarhluti
Sambandsins í Olíufélaginu hf. verði
ekki seldur útlendingum, dótturfyrir-
tækin ættu að geta leyst þennan
hlut til sín. Þeim sem til þekkja er
ljóst að tilfærsla peninga úr einum
tómum vasa í annan tóman breytir
ekki neinu og að staðan krefst þess
að selt sé þeim aðila sem vill og
getur mest borgað.
Það er varla von að óbreyttir fé-
lagsmenn í samvinnuhreyfíngunni
viti gjörla hvert stefnir og geti látið
til sín taka enda ekki til þess ætlast.
Fyrir tveimur árum þegar örlagag-
ríkar ákvarðanir voru teknar um
breytingar og þær sagðar vel undir-
búnar og líklegar til árangurs var
ekki mikil umræða eða andmæli. Þar
sem margt af því sem ég þá setti
fram hefur komið á daginn tel ég
að þeir sem ábyrgð bera og ráða
ferð hljóti að útskýra fyrir samvinnu-
fólki hvemig úrræðin hafa reynst og
hvert stefni í framtíðinni.
Höfundur er fyrrverandi
kaupfélagsstjóri, nú
framkvæmdastjóri i Reykjavík.