Morgunblaðið - 03.09.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. SEPTEMBER 1992
FANGELSISMAL -
BYGGÐASTEFNA
eftir Guðmund
Gíslason
Undanfarnar vikur hefur allsér-
stæð blaðaskrif borið fyrir augu
landsmanna. í þeim hafa í það
minnsta tveir fulltrúar ágætra bæj-
arfélaga á landsbyggðinni lýst
áhuga sínum á fangelsismálum í
kjölfar skýrslu nefndar er Þorsteinn
Pálsson, dómsmálaráðherra, skip-
aði í júlí á sl. ári og skilaði áliti í
mars á þessu ári. í skýrslunni var
leitast við að gera úttekt á stöðu
fangelsismála á íslandi í dag, leggja
fram tillögur um brýnar úrbætur
og marka stefnu til framtíðar. Er
gott til þess að vita að fangelsisum-
ræða reki menn fram á ritvöll fjöl-
miðla. Undirritaður telur sig hins
vegar knúinn til að gera nokkrar
athugasemdir við málflutninginn
hingað til.
Ein meginniðurstaða fangelsis-
málanefndar, sem birtist í um-
ræddri skýrslu, var sú að æskilegt
væri að nýtt fangelsi risi á höfuð-
borgarsvæðinu, samfara um-
fangsmiklum breytingum á rekstri
annarra fangelsa. Undirrituðum
hefur virst sem áhugi fyrrnefndra
greinahöfunda beinist einkum að
þessum hluta málsins, þ.e. hug-
myndum að staðsetningu nýs fang-
elsis. Hvor um sig vill reisa það í
túninu heima, ef rétt er skilið. Und-
irritaður átti sæti í fangelsismála-
nefnd sem m.a. gerði að tillögu að
nýtt fangelsi yrði reist. Þar sem
nokkurs misskilnings virðist gæta
í umræðu manna og skrifum að
undanfömu um tiliögur nefndarinn-
ar, tilgang þeirra og markmið, auk
þess sem nefndarmenn hafa verið
vændir um þekkingarskort á
„möguleikum sem landsbyggðin
hefur upp á að bjóða“, þykir rétt
og skylt að leggja orð í belg í fjöl-
miðli um þennan málaflokk.
Nefndinni, sem skipuð var með
bréfí, dags. 18. júlí 1991, var sett
það verkefni að gera heildarúttekt
á stöðu fangelsismála og leggja
fram tillögur um stefnumörkun í
þeim efnum. í nefndina vom skipað-
ir aðilar sem allir starfa að fangels-
ismálum, eða hafa þekkingu á því
sviði. Þeir ásettu sér að skilgreina
verkefnið þröngt, út frá faglegu
sjónarmiði, gera á hlutlægan hátt
grein fyrir stöðu mála í dag og
setja fram tillögur til úrbóta, sem
miðuðust við að hagur og fram-
gangur starfseminnar yrði byggður
á skynsamlegum grunni. Það skal
tekið skýrt fram að starfssvið
nefndarinnar var að skila hugmynd-
um, ekki að taka ákvarðanir um
einstaka þætti, s.s. staðarval,
kostnað, starfsmannafjölda o.þ.h.
Of langt mál yrði að skýra frá
öllum rökum sem styðja niðurstöður
nefndarinnar. í því efni verður að
vísa til skýrslunnar sjálfrar. Niður-
stöður byggjaast á því sem nefndar-
menn töldu hagkvæmast, með tilliti
til flestra þátta málsins, ekki ein-
göngu fjárhagslegra, heldur og
starfslegra, félagslegra, afbrota-
fræðilegra og fangelsisfræðilegra
þátta, svo eitthvað sé nefnt. í
skýrslunni er reynt að fjalla um
heildarmynd fangelsismála, ekki
aðeins tillögur um fangelsisbygg-
ingu eins og hugsanlega mætti
skilja eftir lestur umræddra blaða-
greina. _
Ein meginforsenda breytinga á
fangelsismálum, sem lagt er til að
framkvæmdar verði á næstu árum,
er að fangarými verði aukið að
magni og gæðum. Mælt er með að
byggt verði nýtt fangelsi sem rúmi
bæði afplánunarfanga, gæsluvarð-
halds- og geymslufanga. Af hag-
kvæmnisástæðum er sú tillaga sett
fram að þetta fangelsi verði reist á
höfuðborgarsvæðinu. Það er mis-
skilningur, sem haldið hefur verið
fram, að í því felist að sameina eigi
öll fangelsi í eina stofnun á höfuð-
borgarsvæðinu. Nefndin gerði það
að tillögu sinni að fangelsum yrði
fækkað úr sex, sem nú eru, í fjög-
ur. Nýtt fangelsi ætti að leysa af
hólmi tvö fangelsi í Reykjavík,
Hegningarhúsið við Skólavörðustíg
og gæðsluvarðhaldsfangelsið Síðu-
múla 28, sem standast ekki kröfur
samtímans. Fangelsisdeild lög-
reglustöðvarinnar á Akureyri yrði
lögð niður og fangelsisrými að
Litla-Hrauni minnkað, samfara
breytingum á starfsháttum þar, úr
52 rúmum í 28. Starfsemi yrði
áfram með svipuðum hætti að Kvía-
bryggju og í fangelsinu að Kópa-
vogsbraut 17. Til að mæta þessum
breytingum og áætlaðri þörf á
aukningu fagnelsisrýmis á komandi
árum, er gert ráð fyrir að reisa
nýtt fangelsi er rúmi 65 afplánunar-
fanga og 20 gæsluvarðhalds- og
geymslufanga. Fangelsismálanefnd
gaf sér þær forsendur, að vel athug-
uðu máli, að til þess að unnt væri
að leggja niður tvö fangelsi í
Reykjavík og minnka fangarými á
Litla-Hrauni um 24 pláss, þá ætti
að reisa nýtt fanglesi á höfuðborg-
arsvæðinu. Kostir eða gallar dreif-
býlis og hvort landsbyggðin sé
metin að verðleikum kom þessu
smáli ekkert við. Það þarf ekki
annað en að líta á örfáar staðreynd-
ir til að sjá rökin sem að baki liggja:
1. í Reykjavík þarf fangelsisrými
ARKITEKT RÁÐLEGGUR
UM LITVAL í MÁLARANUM
Valgeröur Matthíasdóttir arkitekt veitir
viðskiptavinum Málarans ókeypis ráðgjöf um
litaval í málningu og viðarvörn
fimmtudag og föstudag klukkan 13-18 og
laugardag klukkan 10-13.
Verið velkomin í Málarann og joiggiö ókeypis
ráðgjöf Valgerðar.
ÍÉL
fyrir afplánunar- og gæsluvarð-
haldsfanga. Bæði Hegningarhúsið
og Síðumúlafangelsið eru óhæf sem
fangelsi. Tillaga nefndarinnar um
að samnýta fangelsisbyggingu und-
ir deildarskipta afplánun og sér-
stakt gæsluvarðhaídsrými felur í
sér augljósa hagræðingu, t.d. hvað
varðar stofnkostnað, rekstrarkostn-
að, starfsmannahald og vaktaskipu-
lag. Þá er gæsluvarðhaldsfangelsi
starfrækt í nánum tengslum við
rannsóknarlögreglu, fíkniefnalög-
reglu og lögreglustjóraembættið,
sem aðsetur hafa á höfuðborgar-
svæðinu.
2. Talið er að 85-90% afplánunar-
og gæsluvarðhaldsfanga, sem vist-
aðir eru í fangelsum í dag, komi
frá þéttbýlasta svæði landsins, þ.e.
Reykjavík og suðvesturhorninu.
Mannfjöldaspár og rannsóknir sér-
fræðinga virðast benda til þess að
það hlutfall geti jafnvel aukist á
næstu áratugum.
3. Hinn gífurlegi kostnaður, fyrir
utan hvers kyns óhagræði og bein
vandamál sem af því hlytust, ef
flytja ætti stóran hluta dómþola,
búsetta á suðvesturhorni landsins,
500 km út á land til fangelsisafplán-
unar, er, að mati þeirra sem til
þekkja, óyfirstíganlegur.
4. Þegar rætt er um að vista afplán-
unarfanga fjarri heimahögum
gleymist oft að þeir eiga umgengn-
isrétt við fjölskyldur sínar, sambýl-
isfólk, lögfræðinga, rannsóknarað-
ila, dómara, sérfræðinga stofnana
o.fl. Þessi lögbundni réttur verður
ekki eðlilega tryggður nema afplán-
un refsingar fari fram innan ákveð-
inna fjarlægðarmarka. Nánar verð-
ur vikið að þessu síðar.
Fangelsi í samfélagi nútímans
grundvallast á öðrum viðhorfum en
voru við lýði áður fyrr, þegar ein-
staklingsréttur fanga var minna
metinn og fangelsisvist markaðist
fyrst og fremst af innilokun, ein-
angrun og afskiptaleysi. Þá þótti
jafnvel kostur að fangelsi stæðu
Guðmundur Gíslason
„Afplánunarfangelsi af
þeirri stærð sem fang-
elsismálanefnd. leggur
til að byggt verði, er
gjörsamlega óhugsandi
í hundruð kílómetra
fjarlægð frá höfuð-
borgarsvæðinu.“
afskekkt og mannaferðir þangað
væru hverfandi. Fangelsi áttu að
vera drungaleg og ógnvekjandi. A
síðari tímum hefur í þessum mála-
flokki eins og öðrum að ýmsu leyti
orðið áherslubreyting. Einangrun,
afmörkun og refsigleði hafa vikið
fyrir áherslu á einstaklingsþarfír
og réttindi, að fangar njóti lögbund-
inna réttinda eins og aðrir menn
og þeim verði að sinna þrátt fyrir
innilokunina. Þótt það sé óumdeil-
anlegt að hlutverk fangelsis sé að
refsa og halda einstaklingum
ófijálsum, brjóti þeir gegn lögum
og reglum samfélagsins, þá vilja
þeir sem starfa að fangelsismálum
hafa að leiðarljósi, eins og kostur
er, að refsitíminn, þ.e. sá tími sem
dómur kveður á um að fangi skuli
dvelja í fangelsi, megi nýtast á sem
bestan hátt. Refsingu afbrota-
mannsins 'á að framfylgja með þeim
hætti, að sem minnstar líkur séu á
að einstaklingurinn skaðist umfram
það sem sjálf frelsissviptingin felur
í sér, að fangi bíði ekki varanlegt
tjón á sál eða líkama meðan á vist-
un stendur, heldur eigi von um að
koma út í samfélagið á ný sáttari
við sjálfan sig og umhverfið.
Þá er komið að kjarna málsins.
Hann er ekki hvort einhver aðhyll-
ist miðstýringu, atvinnuuppbygg-
ingu dreifbýlis, byggðasjónarmið
eða annað. Að starfa heilshugar að
endurskipulagningu fangelsismála
þýðir að taka verður sérstakt tillit
til fanga og aðstandenda þeirra.
Það má ekki gleymast að þeir hafa
þarfir, langanir og vonir eins og
hver annar. Föngum er tryggður
réttur samkvæmt lögum sem ekki
má bijóta. Þeim eru tryggð mann-
réttindi í samræmi við þá stöðu sem
lög og reglur um fangelsi og fanga-
vist segja til um.
Án þess að fjalla ítarlega um
einstök atriði þessarar staðarvals-
togstreitu, sem kom upp á yfirborð-
ið vegna væntanlegrar fangelsis-
byggingar og hefur, því miður, tek-
ið á sig mynd óskhyggju eða um-
íjöllunar um vænlega aukabúgrein
fremur en markvissa fangelsispóli-
tík, verður ekki hjá því komist að
skoða nánar umgengnisréttinn, sem
getið er í lið 4 hér að framan. í
fangelsisfræðum er til hugtak sem
á skandinavísku nefnist „nær-
hedsprincip" og kalla mætti „ná-
lægðarþátt“ á tilbúinni íslensku.
Átt er við það, að ef unnt er, skal
leitast við að fangar afpláni dóma
sína nærri heimahögum, svo þeir
slitni ekki meira en orðið er úr
tengslum við íjölskyldu, ættingja
og sambýlisfólk, sem óskar eftir að
heimsækja þá í fangelsi. Stærstur
hluti fanga þarfnast umhyggju og
aðstoðar aðstandenda og vina. Það
er veigamikill þáttur í hvers konar
meðferð og jákvæðri uppbyggingu
frelsissviptra að viðhalda þessum
tengslum eins og kostur er.
I 8. gr. laga um fangelsi og
fangavist nr. 48/1988 segir m.a.
að við ákvörðun um vistun fanga
skuli tillit tekið til aldurs, kynferð-
is, búsetu og brotaferils. í 17. gr.
sömu laga segir, að fangi hafí rétt
til að þiggja heimsóknir af nánustu
vandamönnum sínum á tilteknum
viðtalstímum og að forstöðumaður
geti leyft frekari heimsóknir.
í reglugerð um bréfaskipti, sím-
töl og heimsóknir til afplánunar-
fanga nr. 119/1990 stendur í 13.
gr. að fangi hafi rétt til að fá heim-
sókn eigi sjaldnar en vikulega og
Málarinn
Grensásvegi 11 Sími 81 35 00
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Hundadagaþankar
Fæstir Ameríkanar veita hunda-
dögunum mikla athygli. Þeim er
kannski vorkunn, því þeir eiga engan
Jörund hundadagakóng eins og við.
Hérna í Flórída eru þessir dagar oft
heitasti tími sumarsins og margir
flýja norður á bóginn. Það eru síð-
ustu forvöð fyrir bamafólk að taka
sér sumarfrí, því verkamannahelgin,
sem er fyrsta helgin í september, er
á næsta leiti, en skólarnir byija þá
strax á eftir. Þið hafíð ef til vill
hoggið eftir því, að ég tala um verka-
mannahelgina. Hér í auðvaldsland-
inu er aðaifríhelgi síðsumars tileink-
uð verkamönnum og vinnu (labor
Week-end). Þið í verkalýðsparadís-
inni helgið verslunarmönnum og
pröngurum ykkar aðal sumarhelgi.
Ólíkt höfðumst við að!
Það virðist allt í biðstöðu á þess-
um dögum hundsins. Allir virðast
vera að bíða eftir því, að verka-
mannahelgin líði hjá og skólarnir
hefjist. Þá kemst aftur líf í fjár-
mála- og efnahagsstarfsemina.
Sumarfríin gleymast og sólbrúnkan
dofnar, nema auðvitað hjá þeim
réttlátu, sem sólin skín stöðugt á,
eins og hér í Flórída! Sumarið hefir
verið svalt og rigningasamt í norð-
austur- og miðvesturríkjunum, og
minnast fjölmiðlar lítið á gróður-
húsaáhrifin um þessar mundir.
Fjöldi af norðanmönnum hefír heyrt
um okkar heita sumar, og hafa
margir drifíð sig hingað með kell-
ingar og krakka. Hér eru þau öll
velkomin, sérstaklega ef þau fara
á vertshús og panta sér fiskrétt.
Þegar talað er um fisk og veit-
ingahús, langar mig að segja ykk-
ur, að við skruppum til Maríós, vin-
ar okkar, í LaMar veitingahúsinu
niðri í Kúbveijahverfinu í Miami.
Staðurinn hans er á Calle Ocho, en
þið eldkláru Mallorcafarar sjáið
auðvitað strax, að Kæje Otsjó þýðir
einfaldlega áttunda stræti á
spænsku. Við þessa frægu götu,
sem kölluð er þetta einnig á ensku,
er urmull kúbverskra veitingahúsa,
verslana og minjagripabúða. Hér
reka hinir sívinnandi flóttamenn frá
eyjunni gróðursælu hér rétt fyrir
sunnan fjöldann allan af blómlegum
litlum fyrirtækjum.
Maríó rekur veitingahús og fisk-
búð og selur hann einrng fisk til
veitingahúsa. Hann eldaði fyrir
okkur rauðan snapperfisk upp á
kúbverska vísu. Fiskurinn var glóð-
arsteiktur og í dýfunni mátti finna
ýmislegt annað fiskmeti, svo sem
rækjur, Flórídahumar, kræklinga
frá Nýja Sjálandi, smokkfisk frá
Formósu og sæsnigla frá Hondúr-
as. Við fórum með sýni af íslenskum
búrfíski, sem við Iétum Maríó glóð-
arsteikja. Bragðaðist sá fískur mjög
vel eins og við var að búast, en
tegundin er orðin nokkuð vel þekkt
hér, flutt inn frá Nýja Sjálandi og
Ástralíu. Með kræsingunum borð-
uðum við kúbversk hrísgijón og
steikta mjölbanana (plantains).
Einn félaga okkar er ekki fískæta
og fékk hann að borða sinn uppá-
halds kúbverska mat: Djúpsteiktar
sneiðar af grísaheila. Við skoluðum
krásunum niður með Brilliante hvít-
víni frá Spáni. Þessi víntegund er
mjög vinsæl hjá Kúbumönnum í
Miami. í gamla daga þótti þetta
heldur lélegt hvítvín á Fróni. Mönn-
um fannst það yfirleitt of sætt, en
þeir þvældu því samt í sig, því það
var nokkuð ódýrt.
Eins og margir karlmenn af róm-
önsku bergi, dáir Maríó karl-
mennskuna og vill því vera síung-
ur. Kvenréttindakonur myndu
eflaust flokka hann sem karlrembu.
Hann var nýgiftur fjórðu konunni,
>kornungri stúlku frá Costa Rica,
og búinn að eignast með henni pínu-
lítið barn. í tilefni þess að hafa
yngt svona vel upp hjá sér, var
hann búinn að lita á sér hárið kol-
svart, kominn í magabelti og í skó
með þykkum sólum á dálitlum hæl-
um til þess að sýnast hærri í loft-
inu. Maríó er 52 ára og á hann tvo
fullorðna syni, sinn hvorn með konu
númer eitt og þijú, Yngri sonurinn