Morgunblaðið - 12.11.1992, Blaðsíða 15

MORGUNBIAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1992
:-«■■■! i:«'■/:■ ' ■. i ■: ~ u f ’ 11■ r =i ■ !
15
-4—
Er aðeins til ein
náttúruvemd?
eftir Jakob
Björnsson
1.Inngangur
Tilefni þessara skrifa er grein
með fyrirsögninni „Náttúruvernd
er aðeins ein“ eftir Friðrik Dag
Arnarson og Sigurborgu Rögn-
valdsdóttur landverði, sem birtist
í Morgunblaðinu 14. júlí sl., en hún
var andsvar við grein eftir Hörð
Sigurbjörnsson í sama blaði 20.
mars 1992. Svo er að sjá að Frið-
rik Dag og Sigurborgu greini á við
Hörð um það, hvað náttúruvernd
feli í sér. í grein þeirra er m.a.
vitnað til orða minna í háskólafyr-
irlestri haustið 1991. Þó er hvergi
getið inngangsorðanna að þeim
fyrirlestri, sem hefði verið til bóta
að gera vegna þess að þau skýra
deiluna við Hörð - og líklega fleiri
- um inntak náttúruvemdar.
Erindi mitt fjallaði um umhverf-
isvernd og orkumál. Umhverfis-
vernd felur náttúruvernd í sér, en
er víðtækara hugtak sem nær einn-
ig yfir manngert umhverfi.
2. Skilgreining á
umhverfisvernd
Inngangurinn að erindinu var á
þessa leið:
„Hvað er umhverfisvernd?
I umfjöllun minni um orkumál
og umhverfisvernd mun ég nota
eftirfarandi skilgreiningu á hug-
takinu umhverfisvernd:
Að viðhalda og skapa æskilegt
umhverfi.
Hún felur í sér tvær aðrar, en
þrengri, skilgreiningar sem oft má
sjá notaðar, nfl.
(1) að halda umhverfinu óbreyttu,
að því marki sem slíkt er í
mannlegu valdi, og
(2) að láta náttúruöflin hafa sinn
gang, ótrufluð af mönnum.
Sem dæmi um hið fyrra má
nefna viðleitni manna víða um
heim til að halda frægum og til-
komumiklum fossum óbreyttum í
þeirri mynd sem þeir urðu frægir
fyrir og flestir þekkja þá í, svo sem
Niagara-fossunum á landamærum
Bandaríkjanna og Kanada og Vor-
ingfossinum í Noregi, en á báðum
stöðum þykir hafa tekist vel að
samræma nýtingu fossins til orku-
vinnslu og varðveislu hans í upp-
runalegri mynd. Þau dæmi gætu
að mínu mati orðið okkur fyrir-
mynd varðandi ýmsa fossa hér á
landi, t.d. Gullfoss. Sem gott dæmi
um síðara viðhorfið má nefna
Surtsey. Þar hafa menn orðið sam-
mála um að æskilegt sé að náttúru-
öflin fái að hafa sinn gang við að
móta umhverfið algerlega ótrufluð
af manninum.
Orðið æskilegur er lykilorð í
skilgreiningunni. Einn getur haft
aðra skoðún á því en annar hvað
í því orði felist. Slíkur skoðana-
munur skýrir einmitt ýmsar deilur
sem uppi eru um umhverfisvernd.
Sumum finnst æskilegt að draga
úr auðn Þingvalla með því að
planta þar barrtrjám, en öðrum
finnst slíkt hin verstu náttúru-
spjöll; vilja upprunalegt umhverfi
óbreytt.
Sumir - öllu heldur margir -
myndu kjósa að Geysir gysi oftar
en hann gerir, og gætu vel hugsað
sér aðgerðir í þá átt. Stundum
hefur raunar verið gripið til þeirra.
Hitt sjónarmiðið, að láta náttúru-
öflin hafa sinn gang ótrufluð í
Geysi, hefur samt orðið ofan á, en
þó ekki alveg. Sjálfsagt þykir t.d.
að örva hverinn með sápu. [Eftir
að erindið var flutt hefur Náttúru-
verndarráð breytt stefnu sinni
varðandi Geysi og leyfir nú ekki
lengur að setja sápu í hann. Áður
var það leyft; meira að segja stóð
ráðið sjálft stundum fyrir því.]
Það er mismunandi eftir stað
og tíma hvaða innihald orðsins
æskilegur verður ráðandi. Sá mis-
munur leiðir stundum til þess að
ein og sama aðgerðin felur ýmist
í sér umhverfisvernd eða umhverf-
isspjöll. í Vestmannaeyjum varð
það sjónarmið ofan á, að því er
virðist án mikilla deilna, að það
væri æskilegt að nágrenni bæjar-
ins fengi aftur það græna yfir-
bragð sem það hafði fyrir gosið.
Gjóskan var því fjarlægð þar sem
því varð við komið, einnig utan í
kollinum á Heimakletti, með mik-
illi fyrirhöfn sums staðar. Slíkar
hreinsunaraðgerðir þóttu þar til
umhverfisbóta. Sama aðgerð í
Surtsey hefði verið hin verstu
umhverfisspjöll. Víðast hvar þykir
til umhverfisbóta að græða upp
auðnir vegna þess að flestum þyk-
ir gróið land æskilegra umhverfi
en ber auðnin. Þó eru til undan-
tekningar frá því. Fleiri dæmi
mætti taka.
Sjálf skilgreiningin felur þannig
í sér deiluefni. Við því verður ekki
gert. Öll umhverfisvernd er af
mönnum gerð og fyrir manninn.
Viðhorf hans mótar allar slíkar
aðgerðir og sjálfa skilgreininguna.
Og mönnum sýnist pft sitt hverj-
um.“
3. Náttúruvernd er ekki
aðeins ein
Eins og skilgreiningin ber með
sér fer því víðs fjarri að umhverfis-
vernd, og þar með einnig náttúru-
vernd, sem er hluti hennar, sé að-
eins ein; feli ávallt eitt og hið sama
í sér. Þvert á móti er deila Friðriks
Dags og Sigurbörgar við Hörð ein-
mitt eitt dæmið enn um það að svo
er ekki, auk þeirra sem nefnd eru
hér að framan. Sama er að segja
um gagnrýni þeirra á Skógrækt
ríkisins fyrir að ræsa fram mýri
að Mosfelli í Grímsnesi til að rækta
þar skóg og skiptar skoðanir um
lúpínu í Skaftafellsþjóðgarðinum.
Hörður telur lúpínubreiður á
Hólasandi æskilegra umhverfi en
þá eyðimörk sem þar er nú, og
stækkar ár frá ári. Friðrik Dagur
og Sigurborg virðast hafa horn í
síðu lúpínunnar vegna þess að hún
er útlend að uppruna. Ekki kemur
þó skýrt fram í grein þeirra hvort ■
þau telja auðnina á Hólasandi bein-
línis æskilegri en lúpínubreiður
þar, en helst vildu þau líklega hafa
þar íslenskan gróður. Ólíklegt er
að Hörður hafi neitt á móti honum,
en sennilega nefnir hann lúpínuna
vegna þess að hann telur að áuð-
veldara sé að græða sandinn upp
með henni en alinnlendum gróðri.
Þetta leiðir hugann að þeirri stað-
reynd að orðið „æskilegur" er stig-
breytanlegt. Einn kostur kann að
vera æskilegri en annar og báðir
æskilegri en hinn þriðji. En vald
mannsins og möguleikar til að
breyta náttúrunni eru býsna tak-
markaðir borið saman við náttúru-
öflin sjálf og umhverfisvemd kost-
ar peninga; stundum mikla pen-
inga. Því verður stundum að velja
kost sem telst æskiiegri en engin
aðgerð þótt annar dýrari kunni að
vera enn æskilegri. Getur verið að
það sé ódýrara og öruggara til
árangurs að græða upp Hólasand
með lúpínu en alíslenskum gróðri?
Þá getur komið upp sú staða að
velja þurfi á milli stækkandi eyði-
merkur þar annarsvegar og lúpínu-
breiðu hinsvegar, þótt hún sé ef
til vill ekki æskilegasti kosturinn.
Friðrik Dagur og Sigurborg
segja: „íslensk náttúruvemd hlýtur
að vera að vernda íslenska nátt-
úru“, og einnig „íslensk náttúru-
vernd felst heldur ekki í gróður-
setningu erlendra trjáa". Sam-
kvæmt þessu virðast þau telja alísl-
enska eyðimörk æskilegra um-
hverfi en það sem skapast við að
græða hana upp með erlendum
tijám. Þessu munu margir vera
ósammála. Svo virðist sem mat
þeirra á umhverfisvernd falli býsna
nálægt hugmyndinni um að leyfa
náttúruöflunum að hafa sinn gang
ótrufluð af mönnum, án þess þó
að það komi beinlínis fram. Slíkt
sjónarmið felur í sér að láta allan
uppblástur lands afskiptalausan
annan en þann sem beinlínis má
rekja til afhafna mannsins. Þá eru
náttúruöflin látin hafa sinn gang
afskiptalaust. Engum dettur í hug
að sá grasfræi í Surtsey. Þótt
margir séu ósammála slíkum við-
horfum eru þau þó sjónarmið fyrir
sig og eru sláandi dæmi um það
sem ég sagði í inngangi erindis
míns sem vitnað er til hér að ofan,
að öll umhverfisvernd er af mönn-
um gerð og fyrir manninn. Viðhorf
hans mótar allar slíkar aðgerðir
og sjálfa skilgreininguna. Og
mönnum sýnist oft sitt hveijum.
4. Samskipti manns og náttúru
Friðrik Dagur og Sigurborg
ræða nokkuð í grein sinni um sam-
skipti mannsj)g náttúru og mis-
munandi viðhorf manna til þeirra.
Telja þau að greina megi milli
þrennskonar viðhorfa:
1. Maðurinn er yfir náttúrunni;
herra hennar. Hann er henni
æðri og hún er hans til hagnýt-
ingar. Náttúran er eitthvað til
að sigra og bijóta undir sig.
2. Maðurinn á ekki beint heima í
náttúrunni; hann og náttúran
eru tvö samhliða ferli sem
standa og falla hvort með öðru.
3. Maðurinn er hluti af náttúrunni
og engu rétthærri en önnur
fyrirbrigði hennar. Réttur hans
til að hagnýta sér náttúruna er
hinn sami og annarra stofna
lífríkisins.
Við skulum líta aðeins nánar á
þetta.
Fyrrtöldu tvö viðhorfin afneita
því að maðurinn sé hluti náttúr-
unnar. Það er að sjálfsögðu hrein
fjarstæða. Enginn minnsti vafi er
á því að maðurinn er hluti af nátt-
úrunni. Engum heilvita manni
kemur til hugar að neita því.
Það er því hárrétt sem segir í
upphafi lýsingarinnar á þriðja við-
horfinu. En síðan fer í verra. Þar
er mannlegt hugtak, réttur, yfir-
fært á náttúruna, þar sem það á
ekki heima; er merkingarlaust.
Hvað er „réttlæti" í náttúrunni?
Hver er „réttur" antilópunnar
gagnvart ljóninu sem étur hana?
Eða músarinnar gagnvart kettin-
um? Eða blómabreiðunnar gagn-
vart hraunflóðinu sem svíður hana
um leið og það rennur yfir hana?
BÍLALEIGA
Úrval 4x4 fólksbfla og station bila.
Pajero jeppar o.fl. teg. Pickup-bílar
með einf. og tvöf. húsi. Minibussar og
12 sæta Van bilar. Farslmar, kerrur f.
búslóðir og farangur og hestakerrur.
Reykjavík 686915
interRent
Europcar
BÍLALEIGA
AKUREYRAR
Fáðu gott tilboð!
Jakob Björnsson
„Um samskipti manns
og náttúru gildir ein-
föld, gullvæg og óum-
deilanleg regla sem
segir allt sem segja þarf
um það efni. Hún hljóð-
ar svo: Maðurinn verð-
ur að hlýða lögum nátt-
úrunnar.“
Eða öfugt: Hver er „réttur“ ljóns-
ins til antílópunnar, kattarins til
músarinnar og hraunflóðsins til
blómabreiðunnar? Allar þessar
spurningar eru hrein endaleysa
vegna þess að þarna er verið að
nota hugtak á sviði sem það er
alls ekki gert til að fjalla um.
Fimm fyrstu orðin af lýsingunni
á viðhorfi 3 eru rétt. Hinn hluti
hennar er merkingarleysa.
Allar dýrategundir, ekki maður-
inn einn, sækjast eftir æskilegu
umhverfi; leita þess, en forðast
óæskilegt; flýja það. Og flestar
tegundir reyna, þótt í litlum mæli
sé, að skapa sér æskilegt um-
hverfi. Hreiður fugla er tilraun
þeirra til að skapa ungum sínum
æskilegra nærumhverfi en nátt-
úruumhverfið óbreytt, í von um
að auka lífslíkur þeirra. Þetta er
hluti af eðlislægri sjálfsbjargarvið-
leitni tegundarinnar. Maðurinn
hefur mikla sérstöðu að því leyti
að möguleikar hans í þessu efni
eru margfalt meiri en nokkurrar
annarrar tegundar. En þar með
er líka sérstaða hans upp.talin. Og
þótt máttur mannsins sé mikill
borið saman við mátt annarra
dýrategunda er hann samt mjög
lítill borið saman við náttúruöflin
sjálf. Maðurinn gat vikið hraun-
straumnum í Vestmannaeyjum lít-
illega til; nægjanlega til að það
skipti sköpum fyrir búsetu í eyjun-
um, en aðeins vegna þess a'ð lands-
lagið var honum hagstætt. Honum
var gjörsamlega um megn að
stemma eldána að ósi.
Um samskipti manns og náttúru
gildir einföld, gullvæg og óumdeil-
anleg regla sem segir allt sem
segja þarf um það efni. Hún hljóð-
ar svo: Maðurinn verður að hlýða
lögum náttúrunnar.
Þessi regla er ekki ný. Enski
heimspekingurinn Francis Bacon
orðaði hana í riti sem út kom 1620.
(„Á náttúrunni sigrast menn ein-
göngu með því að hlýða henni...“)
Hvers vegna verður maðurinn
að hlýða lögum náttúrunnar?
Vegna þess að óhlýðni við þau bitn-
ar á honum sjálfum fyrr eða síðar.
Hugsanlega jafnvel með svo
harkalegum hætti að tegundin
homo sapiens, hinn viti borni mað-
ur, líði undir lok. Svo einfalt er það.
En - vel að merkja - með hlýðn-
inni við lögmál náttúrunnar trygg-
ir maðurinn ekki eilíft líf tegundar-
innar hér á jörðu. Hún kann að
líða einhvemtíma undir lok samt.
Margar tegundir hafa liðið undir
lok í rás jarðsögunnar án þess að
hafa átt nokkurn þátt í því sjálfar,
löngu áður en maðurinn kom til
sögunnar. Náttúran er blind. Hún
þekkir ekkert „réttlæti".
Með því að hlýða lögum náttúr-
unnar getur maðurinn náð því valdi
sem hann á annað borð getur öðl-
ast yfir henni, án þess að fara sjálf-
um sér að voða. Þetta vald nýtir
maðurinn til að skapa sér æskilegt
umhverfi, en forðast óæskilegt, og
til að virkja náttúruöflin í sína
þágu. En til að hlýða lögum náttúr-
unnar er fyrsta skilyrðið að þekkja
þau. Á það skortir stundum enn.
Og á þetta reynir einmitt sérstak-
lega hjá okkur íslendingum um
þessar mundir. Höfum við næga
þekkingu til að stýra nýtingu á
þorskstofninum á Íslandsmiðum
farsællega? Engin umhverfisvernd
er brýnni fyrir okkur nú sem stend-
ur en að vemda þann stofn frá
tortímingu.
Vegur mannsins til valds, sem
er honum til farsældar, liggur sem
sagt um hlýðnina, auðmýktina.
Höfundur er orkumálasijóri.
STEINAR WAAGE
SKÓVERSLUN
Verð nú
1.995,-
Verð áður 4.99S,-
Loðfóðraðir herrakuldaskór með vatnsvörðu skinni.
Litur: Svartur
Stærðir: 42-45 Póstsendum samdægurs.
V
Domus Medica,
Egilsgötu 3,
sími 18519
Kringlunni,
Kringlunni 8-12,
sími 689212
Toppskórinn,
Veltusundi,