Morgunblaðið - 17.03.1993, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. MARZ 1993
Málmur í miðrými
Tré- og dúk-
skurðar-
myndir
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Skarð í sjálfinu, 1985
Það hefur verið merkilega hljótt
um sýninu á tré- og dúkskurðar-
myndum Elíasar B. Halldórssonar
í Sverrissal Hafnarborgar.
Fyrir hið fyrsta þá er hluti
myndanna gjöf listamannsins til
listastofnuninnar og svo má einnig
telja sýninguna að vissu marki
eins konar yfírlitssýningu, eða í
öllu falli úttekt á þessum þætti
listar Elíasar.
Enginn hefur enn þá séð tilefni
til að fjalla um þessa sýningu svo
ég viti til og hún stendur meira
að segja skemur en sýning Guð-
jóns Bjamarsonar á efri hæð, sem
þó er einkaframtak. Þá er hálf
búralega staðið að upplýsingum
um sýninguna og skráin er sömu-
leiðis hallærisleg.
Hér er ekki menningarlega að
verki staðið, því að listaverkagjöf
skal ætið fylgja vel úr hlaði úr
því hún á annað borð hefur verið
þegin. En mjög virðist skorta á
skipulag slíkra mála hérlendis, því
að ýmist sóa menn of miklu í ein-
stakar sýningar og ákveðna lista-
menn eða kasta höndunum til
annarra og bera þá gjarnan við
fjárskorti!
Að taka á sig kvaðir við gjöf
listaverka er sömuleiðis mikill
ábyrgðarhluti, sem menn virðast
ekki hafa áttað sig á ennþá hér á
landi.
Um öll þessi atriði eru ótvíræð-
ar og strangar reglur við opinber
söfn og listastofnanir erlendis og
mönnum svíður eðlilega í hvert
skipti sem landinn kemst upp með
frumstæðan útkjálkahátt í þessum
efnum.
Var virkilega ekki tækifæri til
að heiðra listamannin Elías B.
Halldórsson í tilefni gjafar hans
og gefa út smekklegt kynningar-
rit í því sambandi með faglegri
úttekt á þessum þætti listar hans,
og kannski viðtali við hann?
Þarf allt að koma frá útlöndum
til að slíkt sé gert og fólk vakni
af andlegum doða, og hvort er
hlutverk listastofnana og lista-
safna að kynna eða markaðssetja
myndlist?
Hingað til hef ég álitið að það
sé ótvírætt að kynna myndlist, en
ósjálfrátt hefur það áhrif á mark-
aðssetninguna, en það skal síður
gerast á skipulegan hátt, því að
þá eru stofnanirnar komnar út
fyrir hlutverk sitt og eru í senn í
samkeppni (og samvinnu) við list-
hús og listhöndlara
Sýningu Elíasar átti að ljúka
15 marz og hún er því afstaðin
er þessar línur birtast, en ég hélt
eðlilega að hún stæði a.m.k. jafn
lengi og sýning Guðjóns. Það er
því varla ástæða til að vera með
sérstaka úttekt á henni í þessu
skrifí, en fram má koma, að jafn-
vel uppsetningin hefði mátt vera
vandaðari — í senn skilvirkari og
áhrifameiri.
Vafalítið verður gjöfín sýnd sér-
staklega seinna og væntanlega í
vandaðri búningi og verður þá
tækifæri til að gera sýningunni
ítarleg skil.
í miðrými Listhússins í Laugar-
dal, nánar tiltekið Engjateigi
17-19, sýnir fram til mánaðamóta
Helgi Asmundsson þijú rýmisverk.
Helgi nam við fagurlistaskólann
í Kaupmannahöfn, þar sem hann
lagði fyrir sig svið sjónrænna tjá-
skipta á árunum 1976-1980, en var
í höggmyndadeild prófessors Hein
Heinsen við sama skóla 1981-82.
Auk þess hefur Helgi numið við
málmiðnaðarbraut tæknisviðs FB
(Fjölbrautaskólans í Breiðholti?).
Hann hefur haldið þijár minni sýn-
ingar og eina í Nýlistasafninu 1987
og jafnframt hefur hann unnið
sviðsmyndir fyrir leikhús og sjón-
varp.
Annars er erfítt að átta sig á
upplýsingum um listamanninn á
einblöðungi, sem liggur frammi,
fyrir það hve þær eru slitróttar og
fram koma skammstafanir sem
maður er ekki alveg viss um hvað
tákni. Jafnframt er engin skýring
gefin á því hvað maðurinn hafði
fyrir stafni frá 1982 til námsloka
1986. Sýningarskrá er engin, en á
öðrum einblöðungi getur að líta
eftirfarandi hugleiðingar lista-
mannsins, sem væntanlega eiga að
tengjast verkum hans: „Stuðull í
rými/ Segull í vídd/ Vísir til skír-
skotunar/ Iða í straumi/ niður/
Ómur í algleymi/ Vogun/ Tími á
hreyfingu möndulsnúnings jarðar/
Sjónhverfíng/ — hverfill.
Ekki er heldur alltof gott að átta
sig á sambandinu hér á á milli
enda vísanirnar ekki nægilega skil-
virkar með hliðsjón af sjálfum verk-
unum, og leiða skoðandann frekar
á villigötur en hitt.
Myndverkin á sýningunni eru
öðru fremur runnin út frá þreifing-
um Helga í málmsmíði, en um er
að ræða tvö samsett verk og nokkr-
ar kúlur þar á milli.
Samsettu verkin eru unnin úr
ryðguðum brotajárnshlutum, sem
er fullgilt efn' til listsköpunar, og
skrifari er nú einmitt að lesa 30
ára gamla bók um Robert Jacobsen,
sem hann hefði gjarnan viljað rek-
ast á 30 árum fyrr vegna þess hve
fróðleg og skemmtileg hún er. Hinn
nýlátni Robert Jacobsen var einmitt
einn þeirra sem hóf brotajámið til
vegs og virðingar sem myndrænan
tjámiðii, svo sem mörgum mun
kunnugt.
Þegar maður svo skoðar verk
Helga í Listhúsi óskar maður sér
þess ósjálfrátt að hann hefði frekar
numið hjá meistaranum R.J. í stað
F.B., því að einingamar eru vægast
sagt klaufalega samsettar. Sumar
plöturnar eru áberandi skakkar og
logsuðuverkið klúðurslegt svo
stingur í augun.
Það getur verið í besta lagi að
nota logsuðutæknina óspart á sam-
skeytin, en þá verður það að falla
að heildinni á þann hátt að menn
taka eiginlega ekki eftir því. En í
þessu tilviki virkar það frekar sem
missmíð og varla er það tilgangur
í sjálfu sér að draga slíkt sérstak-
lega fram, og vísa skal til þess að
hugleiðingarnar á einblöðunginum
fela í sér byggingu, fágun og form-
hugsun í rituðu máli, sem augað
nemur síður í þrívíðu verkunum.
Verkin skortir einnig formrænan
kraft og eru undarlega hrá og um-
-komulaus í hinu opna rými.
Skáldsöguheimur
Peer Hultbergs
Ræða við verðlaunaafhendingn bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs í Osló 2. mars sl.
Bókmenntir
Dagný Kristjánsdóttir
Það er eitthvað alveg sérstakt við
list skáldsögunnar. í hinum miklu
skáldsögum bókmenntasögunnar
tekst höfundunum að hefja sig yfír
takmarkanir samtíðar sinnar. í þess-
um skáldsögum leitar höfundurinn
á mið bæði persónulegrar og sögu-
legrar reynslu sem teflt er saman
þannig að árangurinn hefur sig yfir
allar takmarkanir, verður ný hugs-
un, innsæi sem ætíð er ögn á undan
sínum tíma. Það er þess vegna sem
hinar miklu skáldsögur heilla okkur
stöðugt og það er þess vegna sem
við höldum áfram að lesa þær og
getum aldrei orðið sammála um það
hvernig beri að skilja þær.
í Borginni og heiminum, þeirri
skáldsögu Peer Hultbergs sem nú
hlýtur bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs, er lýst lífi fjölmargra
borgara í borginni Víborg á þessari
öld. Bókin er byggð upp af hundrað
stuttum textum. Sögumaður er
borgin sjálf, enginn annar gæti vitað
allt það sem gerst héfur í bænum.
Borgin segir sögu sína á siðfágaðri,
settlegri og virðulegri dönsku.
Stíllinn á þessari bók er gjörólíkur
stílnum á hinum rómuðu skáldsögum
Hultbergs, Requiem sem kom út
árið 1985 og Preludier sem kom út
árið 1989. En aðferðin, frásagnar-
tæknin, er svipuð eða sú sama í
þessum þremur frábæru bókum.
Bókmenntagagnrýnendur hafa
kallað aðferð Peer Hultbergs „hug-
flæði“ („stream of consciousness")
og fest ýmsa aðra bókmenntafræði-
lega merkimiða á þær, en enginn
þeirra lýstir aðferð hans samt sem
áður. Andspænis skáldsögum Hult-
bergs líður manni eins og Zen-búdd-
ískum kennimanni sem bendir á þær
skilgreiningar sem í boði eru og seg-
ir ... ekki þessi — ekki þessi. Það
er nefnilega eitthvað alveg sérstakt
við aðferð Peer Hultbergs.
í Borginni og heiminum eru sagð-
ar hundrað sögur en hver og ein
þeirra er eiginlega eins og lítil skáld-
saga, brot í því sem verður stór og
voldug mósaikmynd. Aðalpersónan
í einni sögu getur skotið upp kollin-
um sem aukapersóna í seinni sögu
og þannig byija smám saman að
verða til mynstur, línur, boðskapur
sem hefur meiri og meiri áhrif á
lesandann. En hvernig boðskapur?
Hvernig bók er Borgin og heimur-
inn?
Það er borg, samfélag, sem leikur
aðalhlutverkið í skáldsögu Peer
Hultbergs. Til að byija með er þetta
samfélag þar sem fólki er skipað á
sinn bás eftir stétt og kyni. í sögun-
um kemur skýrt fram þörf mann-
eskjunnar fyrir aðrar manneskjur
og um leið hinar neikvæðu hliðar
þessarar þarfar; það hve háðir menn
geta orðið hver öðrum, hve árásar-
gjamir, öfundsjúkir og valdagráðug-
ir menn eru. Sumir mynda lokaða
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Kristmundur Bjarnason:
Sauðárkrókskirkja og formæður
hennar.
Útg.: Sóknarnefnd Sauðárkróks-
sóknar
1992, 270 bls.
Undirtitill þessarar bókar er
„Saga kirkjumála og kennidóms í
Fagranesprestakalli forna“. Fagra-
nesprestakall í Skagafirði var nokk-
uð víðlent. Það náði yfir Reykja-
ströndina, austan undir Tindastóli,
Gönguskörð að Laxárdalsheiði,
byggðina á Sauðárkróki eftir að
Peer Hultberg
hópa, oft aðeins til að Ioka einhveija
aðra úti eða ráðast gegn þeim á einn
eða annan hátt.
Það eru tegnslin milli manna,
samspilið á milli einstaklings og
hóps eða með öðrum orðum það sem
myndar samfélag og getur eyðilagt
samfélag sem Peer Hultberg einbeit-
ir sér að. Bókmenntapersónurnar,
hið tilbúna fólk bókarinnar, leikur
mikilvægt hlutverk í sinni eigin sögu,
en hún ákvarðast stöðugt af stærri
samhengjum eða þeirri orðræðu
samfélagsins sem einstaklingurinn
er hluti af.
Þessi hverfandi áhersla á einstakl-
búseta hófst þar og Borgarsveit fyr-
ir botni fjarðar vestan til og var þar
syðsti bær Gil. Mörk þessa presta-
kalls voru nokkurn veginn þau sömu
og Sauðárhrepps hins forna. Nú er
þetta breytt. Skarðshreppur heitir
sitt hvoru megin Sauðárkróks
(Gönguskörð, Reykjaströnd, Borgar-
sveit), en Sauðárkrókskaupstaður er
að sjálfsögðu sérstakt sveitarfélag.
Allar eiga þessar sveitir nú kirkju-
sókn á Sauðárkrók og hefur svo
verið frá árinu 1892, en í lok þess
árs var ný kirkja vígð á Sauðár-
króki. Samning þessarar bókar er
því gerð í tilefni af aldarafmæli
Sauðárkrókskirkju.
Fram til ársins 1892 voru kirkjur
inginn leiðir hugann aftur á bak í
bókmenntasögunni, aftur fyrir raun-
sæi og rómantík, aftur fyrir upplýs-
ingu og endurreisn, alveg aftur til
tólftu og þrettándu aldarinnar og
íslendingasagnanna. Fræðimenn frá
öllum heimshlutum eru alltaf að
festa merkimiða á íslendingasögurn-
ar og reyna að ákvarða boðskap
þeirra — án árangurs. Þær eru heil
bókmenntagrein í sjálfu sér eins og
skáldsögur Peer Hultbergs. Þær
vinna líka með óhemju fjölda persóna
þar sem örlög einstaklingsins eru
undirskipuð kerfisbundinni rann-
sókn sagnanna á því hvað byggi upp
samfélag og hvað geti kippt stoðun-
um undan því. Það eru ekki dregnar
sálfræðilegar ályktanir af því sem
gerist í Islendingasögunum og
sjaldnast er skýringanna að leita í
bemsku persónanna. Það sem leysir
samfélagsleg eyðingaröfl úr læðingi
getur vel verið rökleysa, tilviljun eða
dularfullir atburðir af einhveiju tagi.
Upplausninni sem á eftir fer er í
sumum sögunum lýst sem broslegri,
öðrum sem harmrænni.
I skáldsögu Peer Hultbergs, Borg-
inni og heiminum, er upplausn hins
gamla samfélags í Víborg lýst sem
grátbroslegri. Veikleikar persón-
anna eru miskunnarlaust afhjúpaðir,
höfundurinn gerir sér engar grillur
um góðleika mannsins, en það er
húmor og samúð í tekstanum. Það
er samúð, „com-passion“, hæfileiki
tvær í Fagranesprestakalli, í Fagra-
nesi á Reykjaströnd og á Sjávarborg
í Borgarsveit. Síðasta kirkja í Fagra-
nesi var tekin niður og munir henn-
ar dreifðust. Altarið lenti í fjár-
húskró bónda eins í nágrenninu.
Talsvert margir munir gengu til
Sauðárkrókskirkju, en markverð-
ustu hlutirnir, predikunarstóll frá
1594, sem fyrrum prýddi Hóladóm-
kirkju, kirkjuhurðarhringur frá
1673, altaristafla fögur frá 1727 og
tvær klukkur frá því um 1500, eru
nú í Þjóðminjasafni. Síðasta kirkja
á Sjávarborg var byggð 1853. Hún
hefur varðveist, hefur nú hlotið góða
viðgerð og er varðveitt á Sjávarborg
sem eign íjóðminjasafnsins.
Kristmundur rekur sögu þessara
gömlu kirkna, greinir frá safnaðar-
lífí, ábúendum kirkjujarða og prest-
um svo og fjölmörgu er málið varð-
ar. Fyrstu 90 bls. bókar fara í þá
frásögn. Síðan segir frá kirkjusmíði
á Sauðárkróki og kirkjugarði þar.
til að þjást með öðrum sem birtist
okkur í þessari síðustu skáldsögu
Hultbergs á meðan slíka samúð er
ekki auðvelt að fínna í skáldsögunni
Requiem.
Borgin og heimurinn er bók sem
sýnir að skáldsagan er enn þann dag
í dag eitt frábærasta bókmennta-
form sem við eigum til að tjá eitt-
hvað nýtt. Rithöfundar hafa stöðugt
notað skáldsöguna til að segja frá
nýrri, tilbúinni og þó mögulegri lífs-
sýn og því er sjálfsvitund okkar
Evrópubúa orðin til í skáldsögunni,
við erum börn skáldsögunnar eins
og tékkneski höfundurinn Milan
Kundera segir.
Það þarf mikið hugrekki og mik-
inn persónulegan styrk til að ganga
þvert á viðteknar blekkingar síns
tíma og fylgja jnnsæi sínu eftir allt
til enda. Mörgum fínnst að nýrri og
öðru vísi hugsun sé stefnt gegn sér,
sé særandi og eyðileggjandi, en það
líður hjá. Vegna þess að hin nýskap-
andi list mun æævinlega sigra að
lokum af því að hún er tákn um
óbugandi og óskilgreinanlega þörf
okkar til að skapa, búa eitthvað til,
byggja eitthvað nýtt á rústum þess
gamla.
Höfundur er dósent við Háskóla
íslands ogá sæti ídómnefnd bók-
menntaverðlaunn Norðurlanda-
ráðs.
Sönglífi Sauðárkrókskirkju eru gerð
verðug skil í tveimur köflum, orna-
menta og instrumenta, endurbygg-
ingu kirkjunnar, safnaðarheimili,
prestum og sóknaskipan og ýmsu
fleiru.
Öll er þessi frásögn Kristmundar
skýr og lipur. Eins og allir vita sem
lesið hafa hin mörgu verk hans er
hann einstaklega góður og skemmti-
legur sögumaður. Það flýtur því
margt skemmtilegt með hér bæði í
bundnu máli og lausu. Kristmundur
hefur svo lengi fengist við skagfirska
sögu síðari alda að hann er öllum
öðrum kunnugri um heimildir og á
auðvelt með að ausa úr djúpuin
fræðabrunni sínum. í bókarlok er
skrá yfir heimildir, tilvísanaskrá
sundurliðuð fyrir hvern kafla, ljós-
myndaskrá og skrá yfír mannanöfn.
Mikill fyöldi mynda er í bókinni, sum-
ar hveijar í litum og gullfallegar.
Vel er frá bókinni gengið í hvívetna.
Kirkjur og kristnihald
í Fagranesprestakalli