Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Aðlögun að minnk-
andi þjóðartekjum
Að vanda komu fram ýmsar
athyglisverðar upplýsingar
um stöðu þjóðarbúsins í ræðu Jó-
hannesar Nordals, formanns
bankastjórnar Seðlabankans, á
ársfundi bankans fyrr í vikunni. í
umfjöllun sinni um árið 1992 kall-
aði Jóhannes það „ár vonbrigða,
en þó vamarsigra, í þjóðarbúskap
íslendinga“. Spár um afturbata í
heimsbúskapnum hefðu brugðizt,
en efnahagslægðin í Vestur-Evr-
ópu, mikilvægasta markaðssvæði
íslendinga, dýpkað. Óhagstæð
skilyrði hefðu verið í öllum helztu
útflutningsgreinum íslendinga.
„Sjávarútvegurinn átti bæði við
lækkandi útflutningsverðlag og
minnkandi botnfiskafla að glíma,
en mjög lágt verð var á útflutningi
orkufreks iðnaðar; áli, kísiljárni og
kísilgúr. Afleiðingin varð 3,7%
samdráttur landsframleiðslu, en
vegna versnandi viðskiptakjara
lækkuðu þjóðartekjur um 4,5% sem
jafngildir 5,4% samdrætti í þjóðar-
tekjum á mann,“ sagði Jóhannes.
Við höfum engu að síður unnið
nokkra varnarsigra: „Þrátt fyrir
þessi óhagstæðu skilyrði tókst að
halda þjóðarútgjöldum í skefjum
þannig að viðskiptahallinn dróst
saman og meiri stöðugleiki náðist
í verðlagi en um áratuga skeið.
Alls nam lækkun þjóðarútgjalda
5,7% á árinu, sem var 1,2% um-
fram samdrátt þjóðartekna, og
kom það fram í lækkun viðskipta-
hallans úr 4,7% af landsframleiðslu
árið 1991 í 3,1% á síðasta ári.
Lækkun varð á öllum þáttum þjóð-
arútgjalda. Þannig dróst einka-
neyzlan saman um 4,7% og stafaði
það bæði af minni ráðstöfunartekj-
um og minni skuldasöfnun heimil-
anna. Enn meiri lækkun varð í fjár-
festingu, eða 13,3%, og varð lækk-
unin mest í fjárfestingu atvinnu-
veganna og raforkuframkvæmd-
um. Varð hlutfall fjárfestingar af
þjóðarframleiðslu aðeins 17,6%, en
svo lágt hefur það ekki verið í
hálfa öld. Samneyzla dróst aðeins
saman um 0,4%, sem eru þó veru-
leg umskipti, því að útgjöld ríkis
og sveitarfélaga til samneyzlu hafa
vaxið jafnt og þétt undanfarin ár
að því er virðist óháð tekjuþróun
þjóðarbúsins. Þannig hefur sam-
neyzla vaxið um 4% á ári að jafn-
aði undanfarinn áratug eða tvöfalt
hraðar en þjóðartekjur."
Af þessari upptalningu má sjá,
að þrátt fyrir allt hefur okkur á
mörgum sviðum tekizt að laga út-
gjöld okkar að minnkandi tekjum
og komast hjá því að eyða um efni
fram. Samdráttur neyzlu og íjár-
festingar hefur ekki farið framhjá
hinum almenna borgara, sem þurft
hefur að herða sultarólina á undan-
fömum árum. Tekjurýmun þjóðar-
búsins hefur heldur ekki látið fyrir-
tæki ósnortin, sem þurft hafa að
halda að sér höndum í fjárfesting-
um og skera niður rekstrarkostn-
að.
Öðru máli gegnir hins vegar um
hið opinbera. Þótt það sé auðvitað
góðs viti að samneyzlan skuli hafa
dregizt saman í fyrsta sinn í ára-
tug, helzt þróun hennar engan
veginn í hendur við þróun þjóðar-
teknanna. Enn sem fyrr er opin-
beri geirinn tornæmari fyrir sveifl-
um í efnahagslífinu en heimili og
fyrirtæki. Þrátt fyrir 0,4% sam-
drátt í samneyzlunni er Ijóst að
ríkissjóður verður rekinn með yfir
10 milljarða króna halla á þessu
ári. Jóhannes Nordal gerði ríkis-
sjóðshallann að umræðuefni í sam-
bandi við skuldastöðu þjóðarbús-
ins, en hlutfall erlendra lána af
landsframleiðslu hefur aldrei verið
hærra en nú; 54,7%. „Meginhluti
skuldasöfnunarinnar síðustu árin
hefur í raun farið til að greiða
hallarekstur ríkissjóðs og þannig
haldið uppi hærra neyzlustigi í
þjóðfélaginu en efni hafa verið til,
samtímis því sem dregið hefur úr
fjárfestingu í arðbærum atvinnu-
rekstri," sagði seðlabankastjóri.
Hann lét jafnframt svo um mælt
að þótt ríkissjóðshallinn hefði
rrtinnkað á árinu 1992 væri fjár-
hagsstaða ríkissjóðs áhyggjuefni
„enda hefur verið umtalsverður
halli á ríkisrekstrinum samfellt síð-
astliðin átta ár og nema skuldir
ríkissjóðs nú tæpum 40% af lands-
framleiðslu og munu hækka enn á
þessu ári. Vegna hinna miklu
skulda þjóðarbúsins út á við er
óhjákvæmilegt að halda áfram
þeirri stefnu að fjármagna meiri
hlutann af lánsfjárþörf ríkissjóð á
innlendum markaði. Á meðan svo
er ástatt í ■ríkisfjármálunum og
skuldasöfnun heimilanna heldur
áfram, að verulegu leyti fyrir milii-
göngu hins opinbera húsnæðis-
lánakerfis, er ólíklegt að vextir
lækki nægilega til þess að hafa
æskileg áhrif á hagvöxt og at-
vinnustig".
í ljósi þessa er furðulegt að t.d.
aðilar vinnumarkaðarins skuli enn
róa á mið ríkissjóðs í leit að kjara-
bótum. Sama máli gegnir um for-
svarsmenn opinberra starfsmanna,
sem ekki vilja gera kjarasamninga
við stjórnvöld af því að þeir óttast
samdrátt í samneyzlunni. Jafn-
framt ættu upplýsingar um tregðu
hins opinbera hluta hagkerfisins
til að bregðast við aðstæðum í þjóð-
arbúskapnum að ýta undir að
áfram verði unnið að einkavæðingu
opinbers rekstrar.
Viðbrögð heimila og fyrirtækja
við kreppunni, sem einkennt hefur
efnahagslíf okkar undanfarin ár,
bera vott um aðlögunarhæfni og
gefa góðar vonir um að okkur tak-
ist að vinna okkur hraðar upp úr
kreppunni þegar ástæður batna að
nýju en ella hefði orðið. Við höfum
enn sem komið er ekki fallið í
ýmsar þær gryfjur, sem t.d. hafa
orðið á vegi Færeyinga og Finna
og þeir ekki komizt upp úr. Hins
vegar er ástæða til að vara við því
að tregðulögmálið í ríkisrekstrin-
um stefni árangri í voða. Með orð-
um Jóhannesar Nordals: „Bætt
staða ríkissjóðs er ... bæði lykill-
inn að Iægra vaxtastigi og sterk-
ari stöðu þjóðarbúsins út á við.“
MORGUNBLAÐIÐ,LAUGARDAGUB,24- APRÍL 1993 ; 3>1
Jóhannes guðspjallamaður í upphafsstaf Tveggja
postula sögu í Skarðsbók postulasagna (SÁM 1)
frá þriðja fjórðungi 14. aldar.
eftir Stefán Karlsson
Fyrir nokkrum árum ákvað hið
íslenska Biblíufélag að ráðast í nýja
þýðingu Gamla testamentisins og
hefur fengið til þess ijárhagsstuðn-
ing frá íslenska ríkinu í tilefni af því
að brátt verða liðin þúsund ár frá
kristnitöku hér á landi.
Þýðingarstarfið er samstarfsverk-
efni Biblíufélagsins_ og Guðfræði-
stofnunar Háskóla íslands. Nokkrir
þýðendur og málfarsráðunautar hafa
verið fengnir til verksins, en auk
þess kjörin þýðingarnefnd til þess
að hafa umsjón með þýðingunni,
fara gaumgæfilega yfír texta og
ganga frá þeim.
Á síðastliðnu hausti buðu þeir
aðilar sem að þýðingunni standa til
málþings með nokkrum áhugamönn-
um um þetta efni, og sú grein sem
hér birtist er í meginatriðum það sem
höfundur hafði þar til málanna að
leggja.
Góðvilji og velþóknun
Guðfróður miðaldagrúskari, Hall-
dór Laxness, birti í Tímariti Máls
og menningar 1970 ritgerð sem hann
nefndi „Hnýsilegir staðir í fornkvæð-
um“ og þessi ritgerð var endurprent-
uð í ritgerðasafninu Yfirskyggðir
staðir árið eftir. Einn kafli ritgerðar-
innar ber heitið „Lúkas í Sonator-
reki“ og fjallar um síðari helming
síðasta erindis þessa kvæðis sem
lagt er Agli Skallagrímssyni í munn
í sögu hans:
skal eg þó glaður
með góðan vilja
og óhryggur
heljar bíða.
Halldór Laxness benti á það með
gildum rökum „að góður vilji“ sem
hér er nefndur væri sú „bona volunt-
as“ sem um getur í jólaguðspjallinu
í Lúk. 11,14 í almennu latnesku bibl-
íuþýðingunni sem Hieronymus
kirkjufaðir gerði um 400 og nefnd
er Vulgata: „in terra pax hominibus
bonae voluntatis". Þetta þýddi Hall-
dór „friður til handa þeim mönnum
sem eru með góðan vilja (eða hafa
góðan vilja)“, en hann nefndi ekki
þýðingar þessa biblíuvers í gömlum
norrænum textum. Óvíst er að hann
hafi þekkt þær, eða munað eftir
þeim, þó að hann væri vel lesinn í
slíkum bókmenntum, enda var þá í
fárra manna höndum bók norska
guðfræðingsins Jóhannesar Bels-
heims, Af Bibelen paa norsk-islandsk
(norröna) í Middelalderen, sem Giss-
úr sonur hans hafði efnað til og kom
út í Kristjaníu 1884, og mun ræki-
legri bók Ians J. Kirbys prófessors,
Biblical Quotation in Old Norse-Ice-
landic Religious Literature, kom ekki
út fyrr en 1976-80 í tveimur bindum
á vegum Stofnunar Árna Magnús-
sonar á íslandi.
í norskum og íslenskum miðalda-
ritum birtast „homines bonæ volunt-
atis“ með mismunandi orðalagi, en
sameiginlegur þeim öllum er „góður
vilji“ í einhverri mynd. Elsta handrit-
ið sem varðveitir jólaguðspjallið á
norrænu máli er Norska hómilíubók-
in frá því um 1200 og þar stendur
„friður á jörðu mönnum er gott
vilja“, í Maríu sögu „á jörðu verði
(sé) friður með mönnum þeim sem
með góðum vilja eru“, í Stjóm „á
jarðríki sé friður þeim mönnum sem
góðviljugir eru“, og í Messuskýring-
um „á jörðu sé friður mönnum guðs
vilja“ (sem án efa er misritun fyrir
„góðs vilja“).
í Nýja testamenti Odds Gott-
skálkssonar 1540 er enn „góðvilji"
en í nýju samhengi, „friður á jörðu
og mönnum góðvilji", og utanmáls
er þýdd skýring Lúthers á því hvað
sé „góðvilji“ („wohlgefallen" í texta
Lúthers). Texti Odds er óbreyttur í
Guðbrandsbiblíu 1584 og með frá-
vikinu „góður vilji“ fyrir „góðvilji" í
Þorláksbiblíu 1644, Vajsenhúsbiblíu
1747 og Hendersons-biblíu 1813, en
í Steinsbiblíu 1728 er hér sem víðar
Titilsíða Guðbrandsbiblíu 1584.
vikið frá biblíumálshefðinni 1540-
1813, því að þar er orðalagið „friður
á jörðu, á meðal mannanna ein vel-
þóknan“. í Bessastaðaþýðingunni á
Nýja testamentinu 1827, er breyt-
ingin enn meiri, „blessan eryfir jörð-
unni og guðs velþóknan yfír mönn-
um“, en textinn var færður heldur
nær hefðinni í Viðeyjarbiblíu 1841,
„friður á jörðu og (guðs) velþóknan
yfir mönnunum". Hér var „guðs“
haft í svigum til skýringar og eins
í útgáfunni 1859, en fellt niður 1866.
í Biblíunni 1908 birtist ný túlkún
textans, „á jörðu friður meðal manna
sem velþóknun er á“, sem breytt var
1912 í „friður á jörðu með þeim
mönnum sem hann hefur velþóknun
á“, og eins er textinn í Biblíunni
1981 nema hvað ábendingarfornafn-
ið „þeim“ hefur verið fellt niður.
Þar sem ég er fákunnandi í grísku
og guðfræði, ætla ég ekki að reyna
að leggja mat á hver þessara þýðing-
arkosta muni vera réttastur, þó að
ég geti ekki neitað því, að mér finnst
eftirsjá að mönnum með góðan vilja.
Góður grískumaður, Eyjólfur Kol-
beins, hefur sagt mér að venjulegur
grískur texti muni vera tvíræður á
þessum stað, þannig að hvor tveggja
skilningurinn, skilningur Vúlgötu,
sem íslenskir miðaldaþýðendur
fylgdu, og sá sem birtist í 20. aldar
biblíum okkar, fái staðist, en að texti
Odds, sem var ríkjandi hér í þijár
aldir og styðst við túlkun Lúthers,
sé í samræmi við eitt afbrigði gríska
textans.
Kirkjumál á fyrstu öldum
íslenskrar kristni
Halldór Laxness nefndi „góðan
vilja“ í Sonatorreki til marks um að
kvæðið — og sér í lagi þessi vísupart-
ur — gæti ekki verið ort af Agii og
reyndar ekki fyrr en „löngu eftir
kristnitöku", eins og hann komst að
orði. Hvað sem hlutdeild Egils líður,
þarf biblíuorðfæri ekki að vera ungt,
því að elstu varðveitt handrit'okkar
frá því um eða fyrir 1200 birta ís-
lenskt kirkjumál með svo þroskuðu
orðfæri og þjálfuðum stíl að óhugs-
andi er að þar séu byijendur á ferð
að túlka nýjan hugmyndaheim fyrir
löndum sínum.
í Fýrstu málfræðiritgerðinni, sem
er talin samin nálægt miðri 12. öld,
eru „þýðingar helgar" taldar meðal
þess sem „nú tíðist“ „að ríta og lesa“
„á þessu landi“, en „þýðingar" eru
hér varla í okkar venjulegu nútíma-
merkingu, heldur mun átt við útskýr-
ingar án tillits til þess hvort um
þýðingar úr öðru máli er að ræða.
Samkvæmt Landnámu kom tölu-
verður hluti landsnámsmanna frá
Bretlandseyjum, og þetta fólk hefur
án efa flest verið kristið. Enda þótt
afkomendur sumra þeirra hafi kast-
að kristni, verður að telja ólíklegt
að landið hafi verið „alheiðið nær
hundraði ára“, eins og segir í Land-
námu. Kristnitakan árið 1000 verður
a.m.k. skiljanlegri ef gert er ráð fyr-
ir að kristni í iandinu hafi þá átt sér
eldri lifandi rætur en þær sem hafa
sprottið af kristniböðsfræjum rétt
fyrir aldamótin.
Augljóst er að kaþólskt kristni-
hald án presta og latínubóka hefur
verið óhugsandi og ekki síður kristni-
boð án þess að frumatriði kristins
dóms væru útskýrð fyrir fólki á
máli sem það skildi; „talaði Þorvald-
ur trú fyrir mönnum, því að biskup
undirstóð þá ei norrænu", segir í
Kristni sögu um kristniboð þeirra
Þorvalds víðförla og Friðriks biskups
af Saxlandi.
Nýr siður kallaði reyndar á nýtt
orðfæri. Ný orð vóru að hluta fengin
úr alþjóðlegu máli páfakirkjunnar,
latínu, sem hafði sótt margt þeirra
orða til grísku, en tökuorð af þessum
toga tengdust flest starfsheitum
kirkjunnar ellegar kirkjubygging-
unni og guðsþjónustunni. Þessi
grísk-latnesku orð hafa a.m.k. sum
komið inn í norræn mál með önnur
germönsk mál að millilið, einkum
fomsaxnesku og engilsaxnesku,
enda barst kristni til Norðurlanda
frá þeim þjóðum sem þessi mál
töluðu.
Fleiri orð sem tengdust kristninni
vóru tekin upp úr þessum málum
og aðlöguð norrænu málkerfí. En
að lang-mestu leyti hefur kristin
kenning þó frá upphafí verið sett
fram með orðfæri af íslenskum toga,
sumpart gömlum orðum í nýjum
hlutverkum og sumpart tökuþýðing-
um latneskra orða. Mikil fróðleiks-
náma um það hvernig ýmis latnesk
orð á þessu sviði hafa verið þýdd í
elstu bókmenntum er bók Emst
Walter prófessors í Greifswald, Lex-
ikalisches Lehngut im Altwestnord-
ischen. Untersuchungen zum Lehn-
gut im ethisch-moralischen Wort-
schatz der friihen lateinisch-altwest-
nordischen Úbersetzungsliteratur
(1976).
Að sjálfsögðu hafa kirkjunnar
menn fyrstir ritað móðurmál með
latínuletri hér á landi, en hve
snemma þeir hafi farið af stað verð-
ur ekki fullyrt. Það fyrsta sem vitað
er með vissu um að íslenskt mál
hafí verið fest á bókfell er að byijað
var að skrá lög á Breiðabólstað í
Vesturhópi veturinn 1117-18, en
óhugsandi má telja að það hefði
gerst nema menn hefðu áður haft
reynslu af slíku verki. Líklegt hefur
þótt að tíundarlögin hafi verið skráð
um leið og þau vóru sett 1096 eða
’97 og óvíst að það hafi verið upphaf-
ið.
Hvað sem því líður er víst að elstu
varðveitt handrit kirkjulegra texta
eru ekki frumrit, þannig að þessir
textar hafa ekki orðið til síðaj en á
12. öld og sumir e.t.v. fyrr. í elstu
handritunum er um að ræða prédik-
anir (m.a. í íslensku hómilíubókinni),
kvæði (drápu með heiðnum kenning-
um um kristna riddarann Placidus)
og kennslubók í kristnum fæðum
(Elucidarius, en sú bók var reyndar
ekki samin á latínu fyrr en á önd-
verðri 12. öld).
Óhætt er að fullyrða að íslending-
ar hafi ekki í annan tíma brugðist
jafn-myndarlega við stórfelldum ér-
lendum menningaráhrifum og á
fyrstu öldum kristni í landinu, en
skylt er að hafa í huga að Noregur
og nýbyggðir Norðmanna vóru þá
enn eitt málsvæði, sem hefur verið
einn bókamarkaður, a.m.k. eftir að
erkistóll var settur í Niðarósi 1152.
Um einstaka kirkjulega texta, eink-
um meðal þeirra elstu, vitum við
ekki hvort þeir eiga uppruna sinn
hér á landi eða annars staðar á
norsku málsvæði, jafnvel þó að þeir
séu flestir einvörðungu varðveittir í
íslenskum handritum. Nokkrar
þeirra prédikana sem í íslensku hóm-
ilíubókinni standa er þó jafnframt
að finna í þeirri norsku sem er frá
svipuðum tíma en með ofurlítið ung-
legri málsvip.
Biblíuþýðingar á þjóðtungu
Á síðmiðöldum var biblían öll þýdd
á nokkrar evrópskar þjóðtungur,
þ. á m. þýsku og ensku, en það vóru
einkum þrír hlutar biblíunnar sem
vóru þýddir snemma á móðurmál —
guðspjöllin, Davíðssálmar og sögu-
legar bækur Gamla testamentisins.
Engar líkur eru á því að til hafí
verið á kaþólskum tíma þýðing á
biblíunni allri á íslensku eða norrænu
— og með norrænu á ég hér við
sameiginlega tungu norska mál-
svæðisins, sem ekki fór að greinast
að marki fyrr en á síðari hiuta 14.
aldar.
Samfelldasti hluti biblíunnar, sem
er varðveittur í íslenskum hándritum
frá miðöldum, er fyrsti hluti Gamla
testamentisins; þessi norræni texti.
hefur verið nefndur Stjóm. Þarna
er þó eiginlega um þijú rit að ræta,
sem ekki em varðveitt öll saman
nema í einu handriti. Fyrsta ritið er
yngst og lengst, en nær þó ekki
nema rétt aftur fyrir miðja II. Móse-
bók. Samkvæmt formála hefur það
verið sett saman fyrir orð Hákonar
konungs Magnússonar, sem ríkti
yfir Noregi og skattlöndunum 1299-
1319. Það er í rauninni skýringarrit
við þann hluta biblíunnar sem þar
er tekinn upp, og skýringarnar eru
sóttar í ýmis erlend rit, einkanlega
þó eftir tvo franska lærdómsmenn,
þá Petrus Comestor á 12. öld og
Vincentius frá Beauvais á 13. öld.
Annar hluti Stjórnar er að heita má
hreinn biblíutexti, en töluvert stytt-
ur. Hann tekur til þar sem fyrsta
hluta sleppir og nær til enda Móse-
bóka. Óvíst er um aldur þessa texta,
en ekki er ósennilegt að hann sé frá
fyrri hluta 13. aldar, og hann hefur
án efa í öndverðu tekið til Mósebók-
anna allra. Þriðji hluti Stjórnar hefur
að geyma framlíaid af sögu gyðinga
frá Jósúa og fram til herleiðingarinn-
ar og innan um textann em skýring-
argreinar, þó að þær séu ekki nánd-
ar nærri eins miklar að vöxtum og
í fyrsta hlutanum. Hér hefur e.t.v.
verið að verki Brandur ábóti Jóns-
son, sem var Hólabiskup 1263-64.
Davíðssálmar em ekki varðveittir
í heilli norrænni þýðingu frá miðöld-
um, en þó er til þýðing sálmanna
að miklu leyti, sem hefur verið skrif-
uð skömmu eftir siðbreytingu á milli
Iínanna á mun eldra saltarahandriti
með latneskum texta, sem nú er í
þjóðarbókhlöðunni í Vínarborg (Der
Wiener Psalter, útg. Heiko Uecker
(1980)). Þýðingin er trúlega frá því
fyrr eða um 1500, en hér er ekki
um að ræða þýðingu í venjulegum
skilningi, heldur hjálpartæki við lat-
ínunám, þar sem þýðingar — ekki
alltaf samfelldar — hafa verið skrif-
aðar milli línanna nemenda eða
kennara til hægðarauka.
Oddur Gottskálksson og eldri
biblíumálshefð
Um íslenska miðaldaþýðingu á
guðspjöllunum er ekki kunnugt,
néma ef nefna skyldi Fjóra guð-
spjallamenn Jóns biskups Arasonar,
en um það rit er flest á huldu. Á
það hefur hins vegar verið bent að
Oddur Gottskálksson hafi í þýðingu
sinni stuðst við eldri texta, og eink-
anlega sýndi Jón Helgason í bók
sinni, Málið á Nýja testamenti Odds
Gottskálkssonar (1929), fram á náin
orðalagslíkindi með texta Odds og
póstum í Jóns sögu baptista (sögu
Jóhannesar skírara) eftir Grím prest
Hólmsteinsson frá ofanverðri 13.
öld, en Ian Kirby taldi hins vegar
þessi líkindi fremur vera vitnisburð
um að þeir Grímur og Oddur hefðu
báðir notað sömu norrænu þýðing-
una á guðspjöllunum, sem nú væri
glötuð.
Ein nánasta samsvörunin er í til-
vitnun Jóhannesar skírara til Jesaja
í Lúk. 3.5, þar sem segir í Jóns sögu:
„Hver dalur mun fyllast, en fjöll og
hálsar munu lægjast." Hvert orð er
hér eins hjá Oddi néma hvað hann
hefur „og öll fjöll" þar sem er „en
fjöll“ í Jóns sögu, en þar hefur Grím-
ur hlaupið yfir „omnis“ í Vúlgötu
sinni ellegar skrifari hlaupið yfír
„öll“ i uppskrift. Þetta orðalag er
okkur kunnuglegt, þó að nokkrar
breytingar hafi verið gerðar á því í
aldanna rás, einkum í biblíunum
1728 og 1908/12, en í báðum tilvik-
um var horfíð aftur nær eldri texta
í næstu biblíu á eftir. „Fjöll og háls-
ar“ urðu „fjall og hæð“ 1728, en
síðan aftur „fjöll og hálsar“ þangað
til „hæð og hóll“ tóku við 1908, en
„feíl og hálsar“ 1981. Mestum breyt-
ingum hefur „dalur“ tekið („vallis“
í Vúlgötu); hann varð „dalverpi“ hjá
Bessastaðamönnum, „lægð“ 1908
og „gil“ 1981.
Fáeinum versum aftar, í Lúk. 3.9,
lætur Oddur Jóhannes skírara segja:
„Oxin er nú sett að rót trésins, og
Stefán Karlsson
„Til sanns vegar má
færa það sem sagt hefur
verið um málið á þýð-
ingunni, að það væri
sérstök íslenska,
„kirkjuíslenska“, sem
aldrei hefði verið mælt
mál, og það tel ég til
lofs en ekki lasts.
Biblíutexta hæfir ekki
hvunndagsmál.“
hvert það tré sem eigi færir góðan
ávöxt mun af höggvast og í eld kast-
ast.“ Hér hefur Oddur ekki haft sam-
bærilegan texta hjá Grími Hólm-
steinssyni, en í miðaldabroti úr 20.
guðspjallahómilíu Gregóríusar er
texti þessa vers fjarska líkur: „Nú
þegar er öx reidd að rótum trés.
Hvert tré er eigi gjörir góðan ávöxt
verður upp höggvið og í eld orpið.“
E.t.v. má lita á þessa nánu sam-
svörun texta Odds við texta tveggja
ólíkra miðaldarita sem vísbendingu
um að öll þijú ritin hafi stuðst við
það fjórða glatað, þýðingu guðspjall-
anna. Ekki er það þó tryggt. Segja
má að hið einfalda orðfæri guðspjall-
anna, ásamt stöðugleika íslenskrar
tungu, kunni að hafa kallað fram
sömu orðin í huga margra þýðenda.
í annan stað má búast við því, að
nokkur festa hafi fremur komist á
orðalag í períkópunum en á öðrum
hlutum biblíutextans, sem sjaldnar
var farið með.
í því sambandi má nefna að Bald-
ur Jónsson dró fram dæmi um það
í grein sinni „Guðspjöll og pistlar í
Vídalínspostillu" (Afmælisrit til dr.
phil. Steingríms J. Þorsteinssonar
(1971)) að biblíutextar í handbókum
kirkjunnar gátu lifað sínu sjálfstæða
lífi, óháðir breytingum á texta biblíu-
útgáfna. Svipað kom í ljós í athugun
minni, „Drottinleg bæn á móður-
máli“ (Studia Theologica Islandica 4
(1990)): Bænin er ekki alveg eins í
neinum tveimur biblíuútgáfum, þó
að lang-flest orðin séu þau sömu í
þeim öllum og eigi sér rætur þegar
í elstu kirkjulegum textum á móður-
máli. Eins og séra Arngrímur Jóns-
son hafði bent mér á, reyndist texti
bænarinnar í handbókum hins vegar
heita má óbreyttur frá Guðspjallabók
Ólafs Hjaltasonar 1562 til þessa
dags. En það var ekki fyrr en með
Biblíunni 1981 að Faðirvortexti bibl-
íunnar, þ.e.a.s. í Mattheusarguð-
spjalli, varð orðrétt eins og í hand-
bókunum og um leið í fullu samræmi
við bænahefð Islendinga um aldir.
Hér að framan hef ég lítið gert
að því að fylgja biblíumálshefð frá
siðabreytingu til okkar daga, og hér
á eftir verður drepið á fátt eitt. Saga
biblíuþýðinga, var rakin í megin-
dráttum í grein Steingríms J. Þor-
steinssonar, „íslenzkar biblíuþýðing-
ar“ (Víðförli 1950), og í bókinni Bibl-
íuþýðingar í sögu og samtíð í ritröð
Guðfræðistofnunar (Studia Theo-
logica Islandica 4) fjölluðu nokkrar
ritgerðir um þetta tímabil, einkum
þýðingar á öldinni sem leið og um
aldamótin, en vissulega væri þörf á
mun meiri rannsóknum á þessu efni.
Eg hef þó fremur kosið að rekja
fáeina þræði aftur á miðaldir, og
með því hef ég viljað leggja áherslu
á það sem mér fínnst stundum ekki
dregið nógu skýrt fram, að án lif-
andi bókmennta- og biblíumálshefð-
ar hefðu Islendingar alls ekki eign-
ast biblíu á móðurmáli jafn-snemma
og raun varð á.
Guðbrandsbiblía og afkvæmi
hennar
Eins og kunnugt er gaf Guðbrand-
ur biskup Þorláksson út biblíuna alla
á Hólum 1584. Þar tók hann upp
Nýja testamentið eftir þýðingu Odds
Gottskálkssonar með mjög óveruleg-
um breytingum og lítt breytta þýð-
ingu Gissurar biskups Einarssonar á
Orðskviðum Salómons og Jesú Sír-
aksbók. Um þýðingar annarra bóka
Gamla testamentisins er fátt vitað
með vissu og heldur ekki hveijar
þeirra Guðbrandur hefur þýtt sjálfur.
Þetta afrek íslenskra siðbreyting-
armanna, að þýða og gefa út prent-
aða bilíuna alla, var mikið, og texti
Guðbrandsbiblíu hélst lítt breyttur
um aldir, allt fram til Viðeyjarbiblíu
1841. Fyrir þann tíma eru mest frá-
vik í biblíu Steins biskups Jónssonar
1728, en í ftestum tilvikum var text-
anum breytt aftur til fyrra horfs í
næstu útgáfu, Vajsenhúsbiblíu 1747,
e.t.v. einkum vegna þess að mörgum
hefur þótt orðalag Steinsbiblíu vílqa
um of frá kunnuglegu biblíuorðfæri.
I Viðeyjarbiblíu (og undanfara henn-
ar Nýja testamentinu 1827) var text-
anum breytt mjög verulega, ekki síst
að því leyti að íjölda tökuorða var
rutt úr honum og tekin upp eldri orð
íslensk, einkumjiau sem enn lifðu á
vörum fólks. Áhrifa þeirrar mál-
hreinsunarstefnu sem hefur verið
ríkjandi á íslandi síðustu tvær aldirn-
ar gætir m.a. í því, að mörg margt
í orðfæri og setningagerð Guð-
brandsbiblíu 1584 (og undanfara
hennar, Nýja testamentis Odds Gott-
skálkssonar 1540) er nútímafólki
framandlegt, m.a. fjölmörg þýskætt-
uð tökuorð sem eru orðin úrelt og
hafa sum e.t.v. aldrei verið í mæltu
máli almennings. Frá Guð-
brandsbiblíu til nútímans er samt
óslitin biblíumálshefð, þó að mörgu
hafí verið breytt vegna nýs skilnings
og breytts málsmekks, en stundum
að þarflausu og jafnvel til hins verra.
Guðbrandur biskup vildi lagfæra,
eins og hann komst að orði, „dönsku-
blandaðar útleggingar og brákað
mál“, en þrátt fyrir það er margt í
orðfæri Guðbrandsbiblíu framand-
legra nútímafólki en orðalag í eldri
textum. Sem dæmi má nefna að í
Davíðssálmum er „munus“ þýtt
„gáfa“ í Guðbrandsbiblíu, þar sem
er „gjöf“ í Vínarsaltara, „cogitatio"
„þanki“, en „hugsan" í Vínarsaltara,
,justus“ „réttferðugur“ en „réttlát-
ur“ í Vínarsaltara, „conservare"
„bívara“ en „varðveita" í Vínarsalt-
ara og „incurvare" er „niðurþrykkja"
hjá Guðbrandi, en „beygja“ í Vínar-
saltara. í öllum þessum tilvikum og
fleiri er sama orðið í sama versi í
okkar biblíu nú og í Vínarsaltara,
en það hefur gerst án stuðnings af
Vínarsaltara; í báðum tilvikum hafa
þýðendur einfaldlega valið algeng-
ustu íslensku orðin sem til greina
komu. Þessi venjulegu íslensku orð
hafa komið upp missnemma í biblíu-
útgáfum, sum þegar í Steinsbiblíu,
sem annars hefur ekki þótt einkenn-
ast af hreintungustefnu, en þýskætt-
uðu tökuorðin úr Guðbrandsbiblíu
og Þorláksbiblíu vóru tekin upp aftur
í Vajsenhúsbiblíu og héldu sum velli
allt fram að þýðingunni 1908.
Aldamótaþýðingin
Um aldamótin síðustu unnu Har-
aldur Níelsson og samverkamenn
hans að biblíuþýðingu sem kom út
1908 og með nokkrum breytingum
1912. Það er sá biblíutexti, lítt
breyttur, sem íslendingar hafa haft
um hönd síðan — að því fráskildu að
í Biblíunni 1981 birtist ný þýðing
guðspjallanna og Postulasögunnar.
Þegar unnið var að þessari þýð-
ingu var um hana talað sem „endur-
skoðun biblíunnar", en á titilblaði
er hún kölluð „ný þýðing úr frum-
málunum". Hún er þó vissulega ekki
„ný“ í þeim skilningi að þýðendur
hafi þýtt sína biblíutexta án þess að
huga að því sem áður hafði verið
gert. Grundvöllurinn hefur að sjálf-
sögðu verið Viðeyjarbiblía, en jafn-
framt hafa þýðendur án efa gefíð
gaum að orðalagi í eldri biblíum.
Auk þess hafa þeir átt þess kost að
kynna sér norræn miðaldarit með
biblíutextum og biblíutilvitnunum,
því að þessi rit vóru einmitt flest
gefin út á tímaskeiðinu milli Viðeyj-
arbiblíu og Biblíunnar 1908: Barlams
saga og Jósafats kom út 1851,
Norska hómilíubókin 1864, Elucidar-
ius 1858, Biskupa sögur 1858-78,
Stjórn 1862, Tómas saga 1869,
Maríu saga 1871, íslenska hómilíu-
bókin 1872, Postula sögur 1874,
Heilagra manna sögur 1877, Leifar
fornra kristinna fræða íslenska
1878, Gyðinga saga 1881 og íslensk
ævintýri 1882. Lok birtist biblíutil-
vitnanabók Belsheims 1884. Ég
hygg því, að auk þess að þýðendur
aldamótabiblíunnar hafa leitast við
að fylgja frumtextum sínum á þann
hátt sem þeim þótti réttast hafi þýð-
ing þeirra sameinað margt það besta
í íslenskri biblíumálshefð. Til sanns
vegar má færa það sem sagt hefur
verið um málið á þýðingunni, að það
væri sérstök íslenska, „kirkjuís-
lenska“, sem aldrei hefði verið mælt
mál, og það tel ég til lofs en ekki
lasts. Biblíutexta hæfir ekki hvunn-
dagsmál.
Um einstök atriði má þó deila, og
ekki er við því að búast að alltaf
hafí tekist jafn-vel til. Dæmi má
taka úr texta boðorðanna í 2. Mós.,
20. kap.: í Viðeyjarbiblíu leysti Grá-
gásarorðið „Ijúgvætti" af hólmi
„falskan vitnisburð“, sem Guðbrand-
ur hafði á þessum stað, enda þótt
hann notaði „ljúgvitni“ annars stað-
ar í biblíu sinni, og 1908 var „ljúg-
vætti“ breytt í „ljúgvitni", sem er
það orð sem haft er í öllum varðveitt-
um miðaldatextum boðorðsins.
Þarna vóru tvímælalaust breytingar
til bóta, en lítum á 5. boðorðið: í
Guðbrandsbiblíu og afkvæmum
hennar var textinn „Þú skalt ekki í
hel slá“, sem í Viðeyjarbiblíu var
breytt í „Þú skalt ekki mann vega“
í samræmi við miðaldatexta, en nýtt
orðalag tekið upp 1908, „þú skalt
ekki morð fremja“, sem ég fæ ekki
séð hvað hefur fram yfír endurvak-
inn miðaldatextann, hátíðlegan en
hveijum læsum íslendingi vel skilj-
anlegan.
Ný biblíuþýðing
Nú er unnið að „nýrri þýðingu"
Gamla testamentisins, en í því felst
ekki að hún þurfí að vera gjörólík
fyrri þýðingum. Hver ný þýðing kall-
ar þó á breytingar, sumpart vegna
framfara í rannsóknum frumtext
anna sjálfra og skilningi á þeim. Að
öðru leyti er festa í orðfæri mikilvæg
og ástæðulítið að hrófla við texta
sem biblíulesendur hafa vanist, enda
rekur engin nauður biblíuþýðanda
til að víkja frá orðalagi eldri þýðinga
nema því eins og það geti misskilist
ellegar þá að orðalag hennar sé mjög
stirt eða klaufalegt. Þá getur þurft
að grípa til lagfæringa á orðfæri,
málsgreinagerð og orðaröð. í slíkum
tilvikum má stundum sækja fyrir-
myndir lengra aftur í biblíumálshefð-
ina, ekki síst til fommálsins sem að
mörgu leyti stendur nær nútímamáli
en mál lærðra manna á 16., 17. og
18. öld gerir, enda hefur íslensk
málstefna mótast af íhaldssemi, mið-
að að því að halda tengslum við
gamalt málfar og forna texta.
Ég teldi því illa farið ef í nýrri
þýðingu biblíunnar yrði bylt þeim
texta sem íslendingar hafa vanist
nær alla þessa öld og að mörgu leyti
varðveitir það besta úr biblíumáls-
hefð okkar. Því fer þó fjarri að með
þessu sé ég að halda því fram að
ný þýðing biblíunnar sé óþörf. Ýmsu
þarf ugglaust að breyta, sumpart til
þess að koma merkingu bestu texta
eins vel til skila og unnt er, og víða
má líka færa málfar nær mæltu
máli án þess að hátíðleiki stílsins og
ellifegurð málsins bíði tjón af. En
bylting á orðfæri textans, sem hvort
tveggja í senn gerði hann framand-
legan biblíukæru fólki og fjarlægði
hann til muna frá „kirkjuíslensku"
aldamótaþýðingarinnar, held ég að
yrði menningarslys. Þá gæti sprung-
ið sá hornsteinn tungunnar í þúsund
ár, sem íslenskt kirkjumál hefur ver-
ið.
Höfundur er handritafræðingur.
1“