Morgunblaðið - 05.09.1993, Blaðsíða 43

96 f aiaM&rwii

93
Greville Wynne og George Blake
BJARGAfll
HEIMINIIM
Bretar sakabir um ad svíkja einn
hcefasta njósnara Vesturveldanna
Samstarfsmennirnir:
Wynne hlýðir á Penkovsky bera vitni í réttarhöldunum gegn þeim.
EIN MESTU ráðgáta kalda
stríðsins er mál sovézka ofurst-
ans Olegs Penkovskys, sem tek-
inn var af lífi í Moskvu fyrir 30
árum. Rússar hafa litið á hann
sem landráðamann, en á Vestur-
löndum hefur hann verið kallað-
ur „njósnarinn, sem bjargaði
heiminum." Nú telur Phillip
Knightley, sérfræðingur í njósn-
um á árum kalda stríðsins, að
Penkovsky-gátan sé leyst. Sam-
kvæmt grein í brezka blaðinu
Observertelur hann nýjar upp-
lýsingar frá sovézku leynilög-
reglunni og KGB-njósnaranum
George Blake benda til þess að
brezka leyniþjónustan SIS hafi
svikið Penkovsky.
Penkovskymálið tryggði Bret-
um sigur í njósnastríðinu við
KGB og gerði þeim kleift að
ná sér niðri á samheijum sín-
um og keppinautum í banda-
rísku leyniþjónustunni CIA. Penkov-
sky lét á hinn bóginn lífið og starfs-
menn CIA urðu ákveðnari í því en
áður að forðast samvinnu við Breta.
Upphaf málsins var að snyrtilega
klæddur Rússi kom að máli við tvo
bandaríska ferðamenn þegar þeir
voru á leið heim til hótels síns í
Moskvu að kvöldi 12. ágúst 1960.
Rússinn kvaðst hafa mikilvægar
upplýsingar undir höndum og vildi
fá þá til að koma þeim á framfæri
við bandaríska sendiráðið. Fjórum
dögum síðar áttu að hefjast réttar-
höld í Moskvu í máli Gary Powers,
flugmanns bandarísku U-2-njósna-
flugvélarinnar, sem hafði verið skot-
in niður yfir Sovétríkjunum í maí.
Rússinn kvaðst geta upplýst að
sovézka frásögnin um málið væri
ósönn. U-2-vélin hefði ekki verið
skotin niður með einu flugskeyti,
eins og Níkíta Khrustjov sovétleið-
togi héldi fram, heldur 14 — og ekk-
ert þeirra hefði hæft. Annar Banda-
ríkjamaðurinn sannfærðist um að
Rússinn væri leynilegur útsendari
lögreglunnar og losaði sig við hann.
Hinn Bandaríkjamaðurinn trúði
Rússanum og fór með umslag frá
honum í bandaríska sendiráðið, sem
kom því áleiðis til CIA í Washing-
ton. Bréflð var frá Oleg V. Penkov-
sky, ofursta í GRU (leyniþjónustu
sovézka heraflans), sem bauðst til
að njósna í þágu Vesturveldanna.
„Eg vil gjarnan koma gögnum á
framfæri við ykkur þegar í stað,“
skrifaði Penkovsky. „Æskilegast
væri að upplýsingarnar verði skildar
eftir á fyrirfram ákveðnum felustöð-
um.“
Klúðruðu málinu
Málið vakti forvitni og áhuga CIA.
Nokkrir vestrænir leyniþjónustu-
menn könnuðust við Penkovsky.
Þegar hann hafði verið aðstoðarmað-
ur sovézka hermálafulltrúans í Ank-
ara 1955 hafði hann snúið sér til
ýmissa leyniþjónustumanna og boðið
þeim upplýsingar um fyrirætlanir
Sovétríkjanna í Miðausturlöndum.
Leyniþjónustumönnunum var sagt
að forðast Penkovsky. Upplýsingar
um feril hans sýndu að hann væri
af öðru sauðahúsi en flestir þeir
menn sem gerðust svikarar.
Árið 1960 hafði kalda stríðið
harðnað til muna og CIA skorti til-
finnanlega heimildarmann í sovézka
heraflanum. Sérstakur leyniþjón-
ustumaður var sendur til bandaríska
sendiráðsins í Moskvu til þess að
annast samvinnuna við Penkovsky,
en hann klúðraði málinu. Pjórum
mánuðum eftir að tilboðið frá
Penkovsky barst hafði CIA ekki tek-
izt að ná aftur sambandi við hann.
í janúar 1961 ákvað CIA að leita
eftir Iiðsinni Breta, þótt margir
starfsmenn stofnunarinnar væru
tregir til að samþykkja það. Þeir
sögðu að Bretar væru óáreiðanlegir,
héldu því fram að sovézkir útsendar-
ar hefðu laumazt til áhrifa í brezku
leyniþjónustunni SIS og minntu á
mál svikaranna Philbys, Burgess og
MacLeans. Aðrir bentu á að Bretar
könnuðust við Penkovsky, því' að
hann hefði snúið sér til brezkra
kaupsýslumanna í Moskvu. Ef hafízt
yrði handa án samvinnu SIS væri
hætt við að erfiðleikarnir í sambúð
CIA og SIS mundu aukast.
Ákvörðunin um að blanda Bretum
í málið var örlagarík fyrir Penkov-
sky. SIS taldi mál hans tilvalið tæki-
færi til að auka álit Bandaríkja-
manna á sér og sýna að þrátt fyrir
Philby, Burgess og Maclean gæti
brezka leyniþjónustan haft mann á
sínum snærum í Moskvu og komið
mikilvægum upplýsingum frá hon-
um úr landi.
Afstýrði kjarnorkuárás
SIS gat látið til skarar skríða með
stuttum fyrirvara, því að leyniþjón-
ustan hafði ráðið í sína þjónustu
brezka kaupsýslumanninn Greville
Wynne í von um að hann gæti aflað
upplýsinga um hina sovézku Vís-
inda- og tækninefnd ríkisins, sem
var skálkaskjól þeirra starfsmanna
KGB og GRU sem stunduðu njósnir
um vestræna tækni. Penkovsky átti
sæti í þessari nefnd.
í apríl 1961 afhenti Penkovsky
Wynne böggul með skjölum og filmu.
Brezkir og bandarískir sérfræðingar
kváðu upp úr með að skjölin væru
ófölsuð og mikilvæg. Á næstu tveim-
ur árum stal Penkovsky leyniskjöl-
um, stríðsáætlunum, uppdráttum af
kjarnorkuflaugum og hernaðarhand-
bókum. Hann tók ljósmyndir af þess-
um gögnum og kom þeim til banda-
rískra og brezkra stjórnenda sinna
með því að afhenda þau vestrænum
tengiliðum eins og Wynne.
Áður en Kúbudeilan hófst útveg-
aði Penkovsky handbækur um
sovézkar eldflaugar sem gerði
Bandaríkjamönnum kleift að túlka
loftmyndir, sem þeir tóku af Kúbu,
og fullyrða að Sovétmenn væru að
koma fyrir eldflaugaskotpöllum á
eynni. Ævisöguritarar Penkovskys,
Jerrold L. Schechter og Peter S.
Deriabin, telja að vegna upplýsingar
frá honum hafi Bandaríkjamenn
getað gert sér grein fyrir að
Khrustsjov stórýkti eldflaugamátt
Sovétmanna.
Bretar eru jafnvissir um mikil-
vægi Penkovskys. „Gefið hefur verið
í skyn í samtölum við mig,“ sagði
Sir Dick White, yfirmaður SIS, „að
leynilegar upplýsingar frá honum
hafi átt mikinn þátt í því að Banda-
ríkjamenn ákváðu að gera ekki fyr-
irbyggjandi árás méð kjarnorku-
vopnum á Sovétríkin."
Uppljóstrari KGB?
Fyrsta ráðgáta Penkovsky-máls-
ins er sú að sögn Knightleys hvað
hafi fengið hann til að gerast njósn-
ari. Hann lifði forréttindalífi í Sov-
étríkjunum og naut verndar Sergeis
Varentsovs marskálks, fulltrúa í
miðstjórninni og Æðsta ráðinu.
Ævisöguhöfundar hans segja að
sovézk yfirvöld hafi komizt að því
að faðir hans hafí verið foringi í her
hvítliða og barizt gegn Rauða hern-
um eftir byltinguna. Penkovsky taldi
jað hafa spillt fyrir sér i Sovétríkjun-
um alla tíð. í réttarhöldunum gegn
honum 1961 var athyglinni beint að
hegómagirnd hans, græðgi og kven-
semi.
Ekki tókst að benda á sannfær-
andi ástæðu að baki ákvörðun
Penkovskys um að leggja fyrir sig
njósnir og því töldu sumir leyniþjón-
ustumenn að hann væri uppljóstrari
KGB og að honum hefði verið laum-
að til áhrifa í vestrænum leyniþjón-
ustustofnunum, með eða án hans
vitneskju, til þess að hafa áhrif á
vestrænar hugmyndir um Sovétrík-
in.
Stuðningsmenn þessarar kenn-
ingar hafa bent á sérkennilegar hlið-
ar á málinu. Ef Wynne hefði til
dæmis farið í of tíðar heimsóknir til
Moskvu hefði það vakið tortryggni
og því kom SIS því í kring að
Penkovsky fengi annan tengilið, sem
hann gæti afhent njósnagögn og
fengið skilaboð frá. Þessi tengiliður
var Janet Chisholm, eiginkona Rauri
Chisholm, brezks starfsmanns SIS í
sendiráðinu í Moskvu, sem naut frið-
helgi diplómata.
Rauri Chisholm hafði áður starfað
í stöð SIS í Berlín og einn samstarfs-
manna hans úr leyniþjónustunni þar
hafði verið enginn annar en George
Blake, sem síðar játaði að hafa ver-
ið útsendari KGB. Blake sagði Knig-
htley í Moskvu nýlega að hann hefði
skýrt KGB-tengiliði sínum frá nöfn-
um allra samstarfsmanna sinna úr
SIS í útstöðinni í Berlín. Það táknar
að þegar Chisholm kom til Moskvu
að taka við hinu nýja starfi sínu vissi
KGB þá þegar að hann var foringi
í SIS.
Undir eftirlit
Á þessum tíma voru Chisholm-
hjónin undir stöðugu eftirliti KGB.
Gagnnjósnaforingjar KGB hljóta að
hafa fylgzt með frú Chisholm þegar
hún var í orði kveðnu úti með börn-
um sínum eða í búðarferðum og hitti
rússneskan karlmann 12 sinnum á
tímabilinu október 1961 til janúar
1962. Síðan hafa verið birtar KGB-
ijósmyndir af nokkrum þessum fund-
um.
Verið getur að þessir foringjar
KGB hafi ekki áttað sig á því þegar
í stað að Rússinn var Penkovsky
ofursti úr GRU, en Knightley telur
fullvíst að þeir hafi komizt að því
fljótlega og dregið þá augljósu álykt-
un að Penkovsky stæði í sambandi
við leyniþjónustu óvinarins.
Hvernig stóð þá að því að KGB
lét viðgangast að þessum fundum
var haldið áfram? Nokkrir fyrrver-
andi starfsmenn SIS og CIÁ telja
að um samsæri hafi verið að ræða
og svar þeirra er því á þá leið að
KGB hljóti að hafa stjórnað allri
aðgerðinni og komið fyrir leyniskjöl-
um á stöðum, þar sem Penkovsky
hlyti að rekast á þau, því að vitað
hafi verið að hann myndi koma þeim
til Vesturlanda.
Samkvæmt þessari kenningu var
talið að ástæðurnar fyrir þessu
kynnu að hafa verið tvær. í fyrsta
lagi hafi átt að breyta hugmyndum
vestrænna ríkja um eldflaugasmíði
Sovétmanna til þess að Vesturveldin
sofnuðu á verðinum og fylltust
falskri öryggiskennd.
I öðru lagi gat verið að klíka and-
stæðinga Khrústjovs í Kreml hafi
viljað koma þeim skilaboðum til
Vesturlanda að Khrústjov hefði ekki
bolmagn til að hrinda hótunum sín-
um í framkvæmd, hveijar sem þær
væru.
RígurKGB og GRU
Knightley telur þetta sannfærandi
%
kenningu, en að við nánari athugun
megi sjá að málið sé einfaldara.
Hann segir að reyndar hafi fyrrver-
andi ofursti í KGB staðfest í sam-
tölum við sig að gagnnjósnadeijd
KGB hafi áttað sig á því strax að
Penkovsky hafi verið Rússi sá sem
hitti frú Chisholm a ýmsum stöðum
í Moskvu, en erfiðleikar innan kerfis-
ins hafi þegar í stað skotið upp koll-
Inum.
Lengi hafði verið rígur milli KGB
og GRU og samskipti þeirra fóru
fram eftir ströngum reglum. Gagn-
njósnaforingjar KGB urðu að gera
ráð fyrir þeim möguieika að GRU-
foringinn Penkovsky ofursti hefði
með höndum stjórn á einhverri leyni-
íjónustuaðgerð á vegum GRU. Ekki
var óhugsandi að hann væri að ráða
Chisholm til starfa. Ef KGB skærist
í leikinn kynni að komast upp um
aðgerðina og afleiðingin gæti orðið
sú að alvarleg deila kæmi upp milli
tveggja sovézkra leyniþjónustu-
stofnana.
Væri Penkovsky á hinn bóginn
viðriðinn einhvers konar landráða-
starfsemi yrðu sannanirnar gegn
honum að vera óyggjandi. Leyni-
þjónusta Penkovskys myndi veija
hann gegn ásökunum KGB og þar
að auki mundi verndari hans, Var-
entsov marskálkur, snúast hart gegn
hveijum þeim gagnnjósnaforingja
KGB, sem kæmi fram með upplogn-
ar sakir gegn Penkovsky.
„Við urðum að bíða lengi þangað
til við höfðum óyggjandi sannartir
undir höndum," sagði KGB-foring-
inn við Knightley. „Við gátum ekki
leyft okkur að handtaka hann fyrr
en við gátum sannfært yfirmenn
okkar um að Penkovsky væri sek-
ur... Af hveiju spyrðu ekki þína eig-
in leyniþjónustu hvers vegna hún
hélt áfram að nota Chisholm-hjónin
til þess að fylgjast með Penkovsky,
þótt hún kæmist fljótlega að raun
um að George Blake hafði komið
upp um þau?“
Játning Blakes
Ofurstinn átti við að Blake játaði
fyrir SlS-manninum Harold Sher-
gold að hann væri útsendari KGB í
yfirheyrslum í London 9. apríl 1961.
Allt frá þeim degi vissi SIS að Blake
hafði komið upp um Chisholm-hjónin
og að KGB mundi fylgjast með þeim
í Moskvu sem njósnurum Breta.
Samt notaði SIS Janet Chisholm til
þess að setja sig í samband við
Penkovsky í Moskvu þar til í janúar
' árið eftir.
SIS taldi sig ekki eiga annarra
kosta völ: Penkovsky var sjálfur
staðráðinn í halda njósnastarfsemi
sinni áfram; gögn hans voru ómet-
anleg; CIA hafði sjálf reynt að koma
því í kring að bandarískir leyniþjón-
ustumenn fengju þessi gögn, en
mistekizt, og Janet Chisholm, móðir
þriggja lítilla barna, virtist meinleys-
islegasti kosturinn til þess sigrast á
eftirliti KGB.
SIS lét að sjálfsögðu ekki Penkov-
sky vita að komizt hafði upp um frú
Chisholm og hlýtur að hafa vitað
að hann yrði afhjúpaður innan tíðar.
Keightley spyr hvort brezka leyni-
þjónustan hefði sýnt eins mikið
skeytingarleysi í máli Penkovskys,
ef hún hefði ekki viljað leggja allt í
sölurnar til þess að vinna sig aftur
í álit hjá CIA.
Þegar gagnnjósnadeild KGB hafði
komizt yfir óhrekjandi sannanir uip
landráð gegn Penkovsky var hann
handtekinn og síðan kom röðin að
Wynne. Þeir voru leiddir fyrir rétt í
maí 1963. Wynne var dæmdur í átta
ára fangelsi, en í ágúst 1964 var
hann látinn laus í skiptum fyrir
Gordon Lonsdale, KGB-foringja sem
hafði setið í fangelsi í Bretlandi síð-
an 1961. Wynne settist að á Maj-
orca. Hann lézt 1990 eftir langa
baráttu við drykkjusýki.
Penkovsky játaði allt og var
dæmdur til dauða. Þrátt fyrir ævin-
týralegar sögur um að KGB hafi ýtt
honum lifandi inn í bræðsluofn áb
viðstöddum háttsettum foringjum
var hann raunar skotinn 16. maí
1963.
Chisholm-hjónin nutu friðhelgis
diplómata og voru send til starfa í
fleiri borgum. Rauri Chicholm lézt
1979. Frú Chisholm er hætt störfum
og býr í Bretlandi.