Morgunblaðið - 10.10.1993, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1993
Þólt opinberar
stöóuveitingar
á flokksnótum
hafi verió tíók-
aóar á íslandi
má lögum sam-
kvæmt ekki
fara eftir
stjórnmála-
skoóunum um-
sækjenda
nema i undan-
tekningar-
tilvikum
eftir Pál Þórhollsson
MIKIÐ hefur verið um það
rætt að undanförnu að ráðherr-
ar Alþýðuflokksins láti flokks-
menn sína ganga fyrir við
stöðuveitingar. Þótt það sé til-
finning margra er erfitt að
færa á það sönnur að flokkslit-
ur hafi þar ráðið frama. Al-
þýðuflokksmenn segja það
ranglátt að þessar stöðuveiting-
ar veki svona mikla athygli,
flokkurinn hagi sér ekkert
öðruvísi en aðrir flokkar í ríkis-
stjórn hafa gert í gegnum tíð-
ina. E.t.v. er að vænta breyt-
inga á þessu. Ungt stjórnmála-
fólk sem rætt var við tekur
undir það sjónarmið að hæfni
manna eigi að ráða vali í há
embætti þótt iðulega heyrist
einnig minnst á að ekki megi
refsa mönnum fyrir að hafa
verið í stjórnmálum. Álit um-
boðsmanns Alþingis um ótækar
aðferðir við ráðningu tollvarð-
ar o g ný stjórnsýslulög, þar sem
sú skylda er lögð á herðar ráð-
herra, að gæta jafnræðis og
rökstyðja ákvarðanir sínar,
gefa tilefni til að íhuga hvort
lögfræðin hafi tækin til að gera
stjórnsýsluna hlutlæga.
En er eitthvað athugavert við það
að ráðherra velji flokkssystkin
í þau embætti sem hann veit-
ir? Er ekki eðlilegt að hann
velji fólk sem hann treystir
en ekki andstæðinga í pólitík
sem gætu staðið gegn stefnu ríkis-
stjómarinnar? Er eitthvað athugavert
við að stjórnmálamenn í áhrifastöðum
hjá hinu opinbera taki tillit til flokks-
hagsmuna þegar málum er ráðið til
lykta? Ef svo er'ekki þá þarf ekki
að ræða málið frekar. En lögin segja
annað. í flestum tilvikum er óheimilt
að líta til pólitískra skoðana umsækj-
enda um starf. Það er ákveðin þver-
sögn í stjómskipuninni að æðstu
embættismenn stjómsýslunnar, ráð-
herrarnir, eru pólitískir og valdir sem
slíkir af Alþingi, en þeir eiga að láta
alla pólitík lönd og leið þegar ráðið er
í stöður. Lítum nánar á þetta. Stjórn-
sýslan er samkvæmt íslenskri stjórn-
skipan lögbundin. Framkvæmdavald-
ið verður í störfum sínum að fara í
einu og öllu að lögum. Um stjórn-
sýsluákvarðanir segir almennt í 11.
gr. nýju stjórnsýslulaganna sem taka
gildi um áramótin: „Við úrlausn mála
skulu stjórnvöld gæta samræmis og
jafnræðis í lagalegu tilliti.
Óheimilt er að mismuna aðilum við
úrlausn mála á grundvelli sjónarmiða,
byggðum á kynferði þeirra, kyn-
þætti, litarhætti, þjóðerni, trúar-
brögðum, stjórnmálaskoðunum, þjóð-
félagsstöðu, ætterni eða öðrum sam-
bærilegum ástæðum."
Þau sjónarmið sern líta á til við
stöðuveitingar komu fram hjá um-
boðsmanni Alþingis í áliti sem sagt
var frá í Morgunblaðinu fyrr í vik-
unni um ráðningu tollva-ðar á Kefla-
víkurflugvelli þar sem meðferð máls-
ins af hálfu utanríkisráðuneytisins
var í molum. [Stjórnvald, sem stöðu
veitir, hefur ekki frjálsar hendur um
val milli umsækjenda, þegar fleiri en
einn hæfur umsækjandi sækir um
stöðu. Það er grundvallarregla í
stjórnsýslurétti, að þegar svo stendur
á, beri að velja þann umsækjanda,
sem hæfastur verður talinn á grund-
velli málefnalegra sjónarmiða um
menntun, reynslu, skólagöngu, hæfni
og aðra persónulega eiginleika, er
máli skipta." Af ofansögðu má ljóst
vera að stjórnmálaskoðanir mega
ekki ráða ferðinni. Þær eiga hvorki
að koma umsækjanda til góðs né ills,
það á m.ö.o. ekki að líta til þessa
sjónarmiðs við ákvörðun um veitingu
opinbers starfs.
Þó er til undantekning þar frá eins
og kemur fram í greinargerð með
11. gr. stjórnsýslulaganna: „Sam-
kvæmt eðli máls yrði það ... ekki
talið brot ... þótt litið sé til stjóm-
málaskoðana við val í pólitísk störf,
svo sem stöður aðstoðarmanns ráð-
herra, bæjarstjóra eða sveitarsfjóra
svo að dæmi séu nefnd.“ í ráðuneyt-
unum eru því lögum samkvæmt
tvenns konar starfsmenn, pólitískir
aðstoðarmenn og ópólitískir starfs-
menn. Mikilvægt er að greina skýrt
þar á milli. Samkvæmt 14. gr. stjóm-
arráðslaganna, 73/1969, má ráð-
herra kveðja sér til aðstoðar einn
mann utan ráðuneytis, sem starfi þar
sem deildarstjóri, enda hverfi hann
úr starfi jafnskjótt sem ráðherra.
Margir ráðherrar hafa tíðkað það að
fjölga þessum pólitísku aðstoðar-
mönnum. Það er spurning hvort ekki
sé æskilegt í Ijósi þess að breyta lög-
unum þannig að ráðherra geti haft
fleiri aðstoðarmenn fyrst talin er þörf
á því. En eins og ástandið er nú er
ekki greint nógu skýrt á milli hinna
pólitísku og ópólitísku starfsmanna
ráðuneytis. Dæmi eru t.d. um að
aðstoðarmaður ráðherra sé gerður
að ráðuneytisstjóra í tíð eins og sama
ráðherrans. Slfld er ekki í anda lag-
anna. Það er líka óþægilegt fyrir
næsta ráðherra úr öðram flokki að
vita að hann erfir fjölda flokksráðinna
starfsmanna en getur ekki hróflað
við þeim.
Menntun, reynsla og hæfni
Rökin fyrir því að menntun,
reynsla og hæfni ráði vali á embætt-
ismönnum ríkisins en ekki stjórn-
málaskoðanir eru augljós. Þannig á
að tryggja að færustu menn sem völ
er á starfí hjá ríkinu. Allir eiga mik-
ið undir því að hæfileikaríkir menn
starfí þar ekki síst í æðri stöðum.
Jafnframt er mikilvægt að hlutlægni
einkenni stjórnsýsluna og tillit til al-
mannahags en ekki flokkshagsmuna.
Yfirleitt er ráðherra að velja embætt-
ismenn til frambúðar en ekki um
skamma hríð og því er augljóst að
sömu sjónarmið eiga alltaf að ráða
en ekki hagur hvers flokks hveiju
sinni.
Fjárhagsleg rök geta einnig mælt
með því að hlutlægni sé beitt við val
á embættismönnum. Þannig segir
Pétur Blöndal stærðfræðingur, einn
umsækjenda um starf forstjóra
Tryggingastofnunar ríkisins, að mikl-
'ir fjárhagslegir hagsmunir séu í húfi
að forstjórinn kunni skil á trygginga-
málum og fjármálum og geti samið
af viti við klókar stéttir eins og lækna
og tannlækna.
Þessar reglur sem nefndar hafa
verið virðast eiga mikla samsvörun
og fylgi í huga almennings. Stjórn-
málamenn aðhyllast það einnig í orði
kveðnu að ekki sé rétt að menn velj-
ist til starfa hjá ríkinu á grundvelli
flokksaðildar. Mýmörg dæmi eru
samt um ásakanir þess efnis að
flokkslitur eða flokkshollusta hafí
ráðið vali á opinberum embættis-
mönnum. Björn Bjarnason alþingis-
maður telur ekki unnt að alhæfa um
að flokkshollusta skipti almennt
miklu máli við val á opinberam emb-
ættismönnum. Rannsaka þurfí málið
vandlega áður en hægt er að halda
slíku fram. En sem betur fer sé
stjórnsýslan að verða gagnsærri en
verið hefur og skýrar reglur séu fyr-
ir mestu. Jón Baldvin Hannibalsson
utanríkisráðherra og formaður Al-
þýðuflokksins segist ekki vilja sýkna
sinn flokk, það sé alkunna að það séu
þó nokkur brögð að pólitískum mann-
aráðningum á íslandi. En umræðan
nú um Alþýðuflokkinn sé blásin út
til að draga athygli frá hinni raun-
verulegu pólitísku spillingu sem felist
í því að stjórnmálamenn líti á sig sem
fulltrúa landshluta og hagsmunaafla.
Svavar Gestsson alþingismaður segir
aðra flokka en Alþýðubandalagið
hafa stundað pólitískar stöðuveiting-
ar. Flokkurinn ætli á næstunni að
flytja frumvörp á Alþingi þar sem
vald ráðherra verði temprað að þessu
leyti.
En þótt ásakanir komi fram um
flokksráðningar er auðvitað ekki þar
með sagt að fagleg sjónarmið hafi
ekki í raun ráðið ferðinni. Stjórnmála-
menn sem svara eiga fyrir slíkar
stöðuveitingar segja iðulega: Menn
eiga ekki að gjalda þess að þeir hafa
verið í stjómmálum. Slíku er nú
kannski auðveldast að svara með því
að spyija hvenær umsækjendur um
opinbera stöðu hafi goldið þess að
vera í sama flokki og ráðherrann.
En haldi ráðherrar því fram að fagleg
sjónarmið hafí ráðið verða þeir að
geta sýnt fram á að ákvörðun hafi
verið undirbúin eins vel og kostur var
og öll sjónarmið og gögn sem máli
skiptu legið fyrir.
Liður í undirbúningi er að auglýsa
opinberar stöður samkvæmt því sem
segir í 5. gr. 1. 38/1954 um réttindi
og skyldur starfsmanna ríkisins. Rök-
in era auðvitað þau að tryggja að
úrval manna standi til boða þegar
staða er veitt. Einnig tryggir þessi
regla að almenningur viti hvað er á
seyði í stjórnsýslunni. Töluverður
misbrestur er á að lausar stöður séu
auglýstar í Lögbirtingarblaðinu eins
og lög kveða á um. Samkvæmt 5.