Morgunblaðið - 03.11.1993, Page 30

30
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. NÓVEMBER 1993
Kynferðislegt of-
beldi og réttarkerfið
Fyrri grein
eftir Guðrúnu
Jónsdóttur
Ákvæði hegningarlaga um
1 kynferðisbrot
í fyrri grein verður leitast við að
benda á helstu annmarka laga varð-
andi stöðu þeirra þolenda kynferðis-
ofbeldis, sem kæra slík mál. Síðari
grein fjallar um sönnunarkröfur í
kynferðisbrotamálum og þau viðhorf
í réttarkerfinu sem þær endurspegla.
Kynferðisbrot varða við 22. kafla
almennra hegningarlaga. Þessum
kafla laganna var breytt á síðasta
ári. Staða þolenda kynferðisofbeldis
sem vitna þegar kært er, en þolend-
ur eru oftast konur og börn, ræðst
af öðrum nýlegum lögum, lögum um
meðferð opinberra mála, sem sam-
þykkt voru á alþingi 1991, en gengu
í gildi 1. júlí 1992.
Lagaákvæði í hegningarlögum um
nauðganir, sifjaspell og annað kyn-
ferðisofbeldi gegn börnum ganga
fyrst og fremst út á það að tilgreina
mismunandi refsingar eftir því
hvemig að ofbeldinu er staðið og
eftir því hver tengsl ofbeldismanns-
ins eru við fórnarlamb hans.
Segjum sem svo að nauðgari hafi
beitt þolanda ofbeldi, t.d. hellt kon-
una fulla og nauðgað henni síðan,
þá telst það nauðgun skv. 194. gr.
Jaganna og refsirammi laganna er
1-16 ára fangelsi. Hafí hún sjálf
drukkið sig svo ölvaða að hún falli
í áfengisdá og einhver nauðgar henni
í því ástandi, telst það ekki nauðg-
un. Slíkt ofbeldi nefnist á kerfismáli
kynferðisleg misneyting og fellur
undir 196. gr. og þar er refsiramm-
inn lægri, hámarksrefsing er sex ára
fangelsi. Þessi aðgreining laganna á
nauðgun og misneytingu minnir á
að allt fram á þessa öld var litið á
nauðgun sem rán á meydómi og
hreinleika konunnar. Fyrir lögum
var konum þá skipt í þær sem töld-
ust heiðvirðar og siðprúðar og þær
sem skilgreindar voru léttúðugar.
Að nauðga konu úr síðari hópnum
taldist þá engin sérstök goðgá.
Annað dæmi um fornlegan anda
hegningarlaganna eru ákvæði þeirra
varðandi kynferðismök milli systk-
ina. Skv. lögunum eru bæði systkini
sek um hegningarlagabrot án tillits
til aldursmunar þeirra eigi sifjaspell
sér stað. Það gegnir furðu að lög-
gjafinn skuli líta svo á, að t.d. 5 ára
stúlka, sem er misnotuð af 18 ára
bróður, sé ekki síður en hann ábyrg
fyrir ofbeldi hans.
í heild má segja að lagaskilgrein-
ingar hegningarlaga varðandi kyn-
ferðisbrot séu þröngar og lögin taki
ekki mið af reynslu þolenda slíks
ofbeldis, en upplifun þeirra af ofbeld-
inu fer ekki eftir lagagreinum. Magn
ofbeldisins, hvernig að því er staðið
eða það hvort um fullframið sam-
ræði sé að ræða eða ekki skiptir
ekki sköpum varðandi afleiðingar
ofbeldisins fyrir þolendur. Fyrir þá
skiptir það höfuðmáli að vilji þeirra
er brotinn á bak aftur, persónufrið-
helgi brotin og traust þeirra á öðrum
hefur beðið mikinn hnekk. Það má
því með sanni segja að ákvæði hegn-
ingarlaga um kynferðislegt ofbeldi
endurspegli fremur hugmyndir karla
um hvað feiist í slíku ofbeldi en
reynslu kvenna og barna af því.
Þessir ágallar hegningarlaganna
skipta þó ekki sköpum varðandi
stöðu þolenda kynferðisofbeldis í
réttarkerfinu. Afdrifaríkari eru van-
kantar laganna um meðferð opin-
berra mála og mun ég víkja að þeim
nokkrum orðum.
Staða þolenda
kynferðisofbeldis sem vitna í
eigin máli
Skv. lögunum um meðferð opin-
berra mála eiga öll opinber sakamál
að fá sömu meðferð á rannsóknar-,
ákæru- og dómsstigi án tillits til
eðlis þeirra. Kynferðisofbeldi varðar
við hegningarlög og er þar með opin-
bert sakamál. I því felst að fulitrúar
ríkisvaldsins, lögregla og ríkissak-
sóknari, fara með málið og ákæra í
því, telji þeir efni standa til þess.
Um leið og kynferðisofbeldi er kært
missir þolandi ofbeldisins allt for-
ræði yfir máiinu og verður vitni
ákæruvaldsins. Staða og réttur þo-
landa sem vitnis er hin sama og t.d.
þess sem verður vitni að slagsmálum
ókunnugra niður í bæ.
Að þessu skuli svo varið veitist
flestum þolendum kynferðisofbeldis
sem kæra eðlilega afar erfitt að
sætta sig við enda ólíku saman að
jafna. Trúlega snertir ekkert ofbeldi
þolendur jafndjúpt og kynferðislegt
ofbeldi og samt taka lögin ekkert
tillit til þess varðandi meðferð máls-
ins. Nokkur dæmi um afleiðingar
þessa fyrir þolendur, sem kæra kyn-
ferðislegt ofbeldi:
- Þolanda ber að aðstoða lögreglu
eftir fremstu getu við að upplýsa
málið, en fær engu ráðið um gang
þess. Hann á ekki rétt á að fá vitn-
eskju um hvort og á hvaða forsend-
um það kann að verða fellt niður,
nema niðurfelling verði þegar á
rannsóknarstigi, en þá ber Iögreglu
að tilkynna kæranda það. Eftir það
fær þolandi því aðeins upplýsingar
um gang málsins að hann beri sig
eftir þeim með því að hafa samband
við viðkomandi embætti og spyrjist
fyrir um málið. Lögin tryggja þol-
endum hvorki að þeir fái að vita
hvenær dómur fellur í máli þeirra
né hver dómsniðurstaða er, hafi mál
þeirra verið dómtekið. Mörg eru
dæmin um að þolendur heyri fyrst
um dómsniðurstöðu gegnum fjöl-
miðla. Það að vera svipt þeim ein-
földu mannréttindum að fá ekki
óumbeðið fréttir af gangi máls, sem
snertir þolendur jafndjúpt og kyn-
ferðisofbeldi gerir, er ekki til þess
Guðrún Jónsdóttir
„í heild má segja að
lagaskilgreiningar
hegningarlaga varð-
andi kynferðisbrot séu
þröngar og lögin taki
ekki mið af reynslu þol-
enda slíks ofbeldis.“
fallið að auka tilfinningu þeirra fyr-
ir því að þeir og þeirra líðan skipti
máli.
- Þolendur geta heldur engin
áhrif haft á hvort farið er fram á
gæsluvarðhald yfir hinum kærða
ofbeldismanni, jafnvel þótt þeir hafi
rökstuddan grun um eða óttist mjög
að ofbeldismaðurinn reyni að hefna
sín á þeim fyrir að hafa kært hann.
- Nái kæra því að ákæra verði
gefin út á hendur ofbeldismanninum,
en það á aðeins við um brot af kær-
um, flestar enda ofan í skúffum lög-
reglu, ríkissaksóknara eða barna-
vemdarnefnda ef þolandi er innan
16 ára, ber þolanda skylda til að
mæta fyrir dórhi sem vitni ákæru-
valdsins og svara þar spurningum
dómara, saksóknara og verjanda
sakbornings. Það er ekkert í lögun-
um sem tryggir:
- að þolandi þurfi ekki að mæta
ofbeldismanninum í dómsal eða á
göngum dómhúss meðan hann ber
vitni.
- að þolendur megi hafa með sér
einhvern að eigin vali sér til stuðn-
ings er þeir bera vitni. Það er ekki
einu sinni tryggt að fulltrúi barna-
verndarnefndar sé viðstaddur vitna-
leiðslu þótt barn eða unglingur eigi
hlut að máli.
- að málflutningur í nauðgunar-
málum fari fram fyrir luktum dyrum,
þ.e. að engir óviðkomandi málinu
eigi aðgang að dómsal.
ÖIl þau atriði sem hér hafa verið
nefnd eru háð ákvörðun dómara. Það
er óviðunandi að þessi atriði skuli
ekki vera lögfest og réttur þolenda
ótvíræður en ekki háður velvild mis-
viturra dómara.
- Ekki hafa þolendur heldur neitt
með það að gera hvort máli þeirra
verði vísað til Hæstaréttar. Það eru
aðeins annaðhvort ríkissaksóknari
eða sakborningur sem eiga rétt á
að áfrýja héraðsdómi.
- Miskabætur eru hluti af dómi
vegna kynferðisbrota, að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum. Þolandi, sem
hefur fengið sér dæmdar miskabæt-
ur, verður sjálfur að sjá um inn-
heimtu þeirra. Hið opinbera tryggir
sem sagt á engan hátt að þolandi
fái greiddar þær skaðabætur sem
dómari hefur dæmt honum. Eina
viðunandi lausnin á þessu máli er
að ríkið greiði þolendum dæmdar
skaðabætur og krefji síðan ofbeldis-
manninn um endurgreiðslu. A þingi
í vor var samþykkt að vísa ályktun
um að kannað verði hvort ekki sé
rétt að ríkið tryggi greiðslu bóta í
kynferðisofbeldismálum til dóms-
málaráðuneytis. Ekki er þó enn séð
fyrir hvenær slík skipan mála nær
fram að ganga.
- Loks er þess að geta að kæri
þolandi kynferðisofbeldi á hann ekki
rétt á neinni lögfræðilegri aðstoð eða
ráðgjöf á vegum réttarkerfisins. Vilji
hann njóta þjónustu lögfræðings
vegna málsins, verður hann að
standa straum af þeim kostnaði
sjálfur.
Öllum þeim atriðum sem hér hafa
verið nefnd er nauðsyn að breyta
hið fyrsta og það má gera með ein-
földum breytingum á lögunum um
meðferð opinberra mála, sem vikið
verður að í annarri grein.
Höfundur er starfsmaður
Stígamóta.
Alþjóðamót Hellis
Markus Stangl varð efstur
Skák_______________
Bragi Kristjánsson
ALÞJÓÐAMÓTI Taflfélagsins
Hellis lauk á sunnudaginn með
sigri þýska stórmeistarans
Markus Stangl. Keppni á mót-
inu var spennandi og skemmti-
leg, og islensku þátttakendurn-
ir áttu möguleika á áföngnm
að alþjóðlegum titlum alveg
fram á síðustu umferð. Þröstur
Þórhallsson og Ágúst Sindri
Karlsson stóðu sig best Islend-
inga, en Andri Áss Grétarsson
náði ekki að fylgja góðri byij-
un.
Stangl hlaut 6'h vinning í níu
skákum, og tapaði aðeins einni
skák, fyrir Helga Áss í 2. umferð.
í öðru sæti var hollenski alþjóð-
legi meistarinn Johan van Mil,
með 6 v. Hann hafði hægt um sig
fram yfir mitt mót, hafði 2'A v.
eftir 5. umferð. en vann þijár
næstu skákir og endaði í öðru
sæti. Jafnir í 3.-6. sæti komu
Þröstur Þórhallsson, Einar Gausel
(Noregi), Colin McNab (Skot-
landi) og Bjarke Kristensen (Dan-
mörku) með 5'h v. hver. Þröstur
byijaði illa, tapaði fyrir Guðmundi
Gíslasyni í 2. umferð og Jóni
Garðari Viðarssyni í þeirri þriðju.
Hann náði sér þó á strik, en tap
fyrír van Mil í 7. umferð gerði
vonir hans um sigur og stórmeist-
araáfanga að engu. Gausel hlýtur
að vera mjög óánægður með eigin
frammistöðu. Hann náði 5 vinn-
ingum í sex fyrstu umferðunum,
en aðeins 'h í þremur síðustu!
Gausel verður því enn að bíða
stórmeistaratitilsins. Kristensen
náði ekki heldur titlinum stóran,
en hjá honum var það fyrst og
fremst lélegri byijun gegn íslend-
ingum að kenna að svo fór. Hann
tapaði í fyrstu umferð fyrir Andra
Áss og gerði jafntefli við Snorra
Bergsson og Ágúst Sindra Karls-
son í 2. og 3. umferð. .
Colin McNab var efstur framan
af móti, en töp í sjöttu og áttundu
umferð komu í veg fyrir betri
árangur.
Endanleg röð annarra kepp-
enda var Jiessi:
7.-9. Ágúst Sindri Karlsson,
Klaus Bischoff, Philipp Schlosser
(báðir Þýskalandi), 5 vinninga
hver.
10.-11. Jón Garðar Viðarsson,
Bolat Asanov (Kazakhstan), 4 'h
v. hvor.
12.-16. Andri Áss Grétarsson,
Helgi Áss Grétarsson, Guðmund-
ur Gíslason, Snorri Bergsson,
Leon Pliester (Hollandi), 4 v. hver.
17.-18. Björgvir. Jónsson, Sig-
urður Daði Sigfússon, 3 'h v. hvor.
19. Halldór Grétar Einarsson,
3 v.
20. Dan Hansson, Vh v.
Ágúst Sindri Karlsson kom
skemmtilega á óvart á mótinu,
og var aðeins hársbreidd frá verð-
skulduðum áfanga að alþjóðlegum
titli. Hann missti vinningsstöðu
niður í jafntefli gegn Gausel í
næst síðustu umferð, og vantaði
í lokin aðeins hálfan vinning í
áfangann. Þýsku stórmeistararn-
ir, Bischoff og Schlosser, tefldu
ekki eins vel og búast hefði mátt
við.
Andri Áss byijaði glæsilega á
mótinu, hafði Z'h vinning eftir
fimm umferðir, vann Kristensen,
Gausel og van Mil, 0g gerði jafn-
tefli við McNab! Seinni hluti móts-
ins var óskiljanlegur hjá honum,
aðeins V2 vinningur til viðbótar.
Helgi Áss náði að vinna sigurveg-
ara mótsins, en að öðru leyti var
þetta ekki mótið hans. Alþjóðlegi
meistarinn Björgvin Jónsson virk-
aði þreyttur og taflmennskan var
bitlaus. Um árangur annarra
keppenda vísast til upptalningar
að framan.
Hellismenn stóðu glæsilega að
sínu fyrsta alþjóðlega skákmóti
og aðstaðan í Menningarmiðstöð-
inni í Gerðubergi var til fyrir-
myndar. Formið á mótinu, 20
þátttakendur, Mondrad-kerfi,
kom vel út, og val keppenda gerði
mótið skemmtilegt á að horfa. Það
er þess vegna gremjulegt, að fjöl-
miðlar veittu mótinu skammar-
lega litla athygli, og áhorfendur
voru fáir.
6. umferð.
Hvítt: Jón Garðar Viðarsson.
Svart: Ágúst Sindri Karlsson.
Spænskur leikur.
1. e4 - e5, 2. Rf3 - Re6, 3.
Bb5 - a6, 4. Ba4 - Rf6, 5.
De2I? -
Jón Garðarsson kemur skákinni
strax út úr venjulegum farvegi,
sem 5. 0-0 ásamt 6. Hel o.s.frv.
5. - b5, 6. Bb3 - Bc5, 7. c3
- 0-0, 8. 0-0 - d5!?
Ágúst Sindri er hvergi smeykur
og fórnar peði í anda Marshall-
árásarinnar. Önnur leið er hér 8.
- d6, 9. h3 ásamt 10. Hdl og
11. d4 o.s.frv.
9. exd5 - Rxd5, 10. De4 -
Hvítur hefði ef til vill átt að
taka peðið strax: 10. Rxe5 - Rf4!?
(10. - Rxe5, 11. Dxe5 - Bb7 er
óljóst) 10. De4 - Rxe5, 11. d4!
virðist ekki gefa svarti mikið spil
fyrir peðið.
10. - Rde7, 11. Rxe5 - Rxe5,
12. Dh5 -
Svartur má varla taka hrókinn:
12. Dxa8 - Rd3, 13. Df3 - Rg6
o.s.frv.
12. - Bd6, 13. De2 - Bb7,
14. d4 - Rg6, 15. Dh5 -
Hvítur á mjög erfitt með að
koma mönnum sínum í spilið á
skipulegan hátt vegna margra
hótana svarts, t.d. - He8, - Rh4,
- Rf4 og - Dh4.
15. - Kh8, 16. Bc2 -
Þessi leikur er of rólegur. Hvít-
ur varð að reyna 16. Be3 ásamt
17. Rd2, og svara 16. - f5 með
17. d5 ásamt Bd4 o.s.frv.
Ekki gengur 17. Bxf5? -
Bxh2+!, 18. Kxh2 — Dd5! ásamt
19. - Hxf5 með vinningsstöðu
fyrir svart.
17. - De8, 18. f3 - -
Aðalhótun svarts er 18. — Bxg2
ásamt 19. - Rf4+ og vinnur
drottninguna.)
18. - De2 19. Ra3?
Nauðsynlegt er að leika 19.
Hf2 - De6 (19. - Del+, 20. Hfl
- De2, 21. Hf2 er jafntefli) 20.
Rd2 c5 ásamt - b4, en spurning-
in, hvort svartur hefur nægilegt
spil fyrir peðið, sem hann fórnaði.
19. - Hae8, 20. Hf2 - De6,
21. Bd2 -
Hvítur er í miklum vanda
staddur, en ef til vill var reynandi
að leika 21. Bb3 ásamt Rc2 við
tækifæri.
21. - Rf4, 22. Dh4? -
„í erfiðum stöðum koma afleik-
irnir af sjálfu sér,“ segir gamalt
máltæki, sem enn einu sinni sann-
ast hér. Leikurinn í skákinni tapar
strax, en eftir 22. Bxf4 - Bxf4
stendur hvítur höllum fæti og tap-
ar a.m.k. skiptamun, vegna hót-
ana svarts 23. - Be3 og 23. -
Hf6 ásamt - Hh6.
22. - g5!, 23. Dxg5 - Rh3+,
24. gxh3 - Hg8
Svartur á nú auðunnið tafl.
25. h4 - h6, 26. Bb3 - Bd5,
27. Hel - Dxel+, 28. Bxel -
Hxel+, 29. Kg2 - Bxb3, 39.
Dxg8+ - Bxg8 og hvítur gafst
upp. +