Morgunblaðið - 06.11.1994, Síða 6

6 B SUNNUDAtíUR 6. NÓVEMBER1994
MORGUNBLAÐIÐ
Að lifa og
hrærast
í sagnfræði
í

r
í
■
Bergsteinn Jónsson pró-
fessor í sagnfræði við
Háskóla íslands fékk
lausn frá stöðu prófess-
ors í sagnfræði í árs-
byrjun 1993, en á því
ári varð hann 67 ára.
í eftirfarandi viðtali við
Harald Jóhannsson
lítur Bergsteinn yfir
farinn veg.
Eg er fæddur í Reykjavík
4. október 1926, í gamla
vesturbænum, á Ránar-
götu 11. Og til fjögurra
ára aldurs átti ég heima á Ránar-
götu, á tveimur stöðum raunar, en
þá byggði faðir minn þriðja hús sitt
á Njálsgötu 78, - hann byggði hús-
in hvert af öðru._Þar áttum við heima
önnur fjögur ár, þangað til hann
byggði hið næsta, Njálsgötu 84. Þar
hef ég átt lögheimili síðan 20. des-
ember 1934.
Faðir minn hét Jón Árnason.
Hann var fæddur í Hlíðarendakoti í
Fljótshlíð, en var alinn upp í Vatns-
dal, sem hann kenndi sig við. Móðir
mín hét Kristín Jónsdóttir. Hún var
líka úr Fljótshlíð, frá Torfastöðum.
Þau voru ættuð úr Rangárvallasýslu
og Skaftafellssýslum.
Langafi langömmu minnar var
Jón Steingrímsson eldklerkur. For-
eldrar móður minnar voru skyld,
áttu bæði til fólks úr Mýrdal að telja.
En foreldrar mínir töldu sig ævinlega
Rangæinga. í Rangárvallasýslu voru
þau fædd og uppalin og foreldrar
þeirra líka. - Af stórum systkina-
hópi var langafi minn, Bergsteinn
Vigfússon, sá eini, sem eftir varð í
Landsveit, en barst niður í Fljóts-
hlíð, þegar faðir hans, Vigfús Gunn-
arsson, fluttist að Grund í Skorra-
dal. Afkomendur hans eru Grundar-
fólkið í Borgarfírði."
- Þið Ólafur Hansson prófessor
hafið þá verið skyldir?
„Ætli við höfum ekki verið af
þriðja lið og fjórða."
- Hvað segir þú mér af foreldrum
þínum?
„Foreldrar föður míns voru ekki
gift. Hann ólst upp í skjóli móður
sinnar á heimili móðurbróður. Utan
heimilis fór hann mjög snemma að
vinna fyrir sér. Nokkrar vertíðir
gerði hann út bát í Herdísarvík með
frænda sínum, Tómasi Sigurðssyni
frá Árkvörn, sem lengi bjó á Reyni-
felli á Rangárvöllum. Síðan fluttist
hann til Reykjavíkur, og hefur þá
átt nokkra peninga, því að með
móðurbróður sínum fór hann að
byggja hús og selja. Að því var hann
í rúman áratug. Jafnframt vann
hann sem verkamaður í byggingar-
vinnu hjá öðrum. Kringum 1936
varð hann starfsmaður hjá Agli Vil-
hjálmssyni, við innheimtu og bensín-
Morgunblaðið/Þorkell
Bergsteinn Jónsson
afgreiðslu, lengst af við innheimtu
reyndar, fram á níræðisaldur.
Móðir mín var fædd 1899. Var
hún elst þriggja systra, en ein þeirra
dó í bernsku. Móðir hennar veiktist
þegar hún var á fermingaraldri.
Faðir hennar brá þá búi, fluttist til
Reykjavíkur og varð bústjóri á
Kleppi. Heyjaði hann þá allvíða hér
í bænum, m.a. á Arnarhóli, og þá
meðfram handa hestum borgarinn-
ar. Móðir mín lagði fyrir sig sauma,
þangað til hún giftist 1928. Við erum
tveir bræðurnir. Bróðir minn er
Gunnar sjávarlíffræðingur."
Skólaganga
„Þegar ég var níu ára gamall, var
afi minn á heimilinu, þá gamall
maður, hættur störfum. Áður en ég
varð vel læs, - hvenær sem það
var, - las hann fyrir mig. Sumt
þótti mér meira gaman að láta lesa
fyrir mig heldur en að lesa það sjálf-
ur. Auk þess talaði hann við mig
eins og sjálfsagt væri, að eftir þess-
um hlutum legði ég mig, þegar ég
eltist. Hann dó, þegar ég var níu
ára, en þá mun ég ekki hafa verið
farinn að lesa íslendingasögur sjálf-
ur. En þegar ég fór til þess, sá ég,
að hann hafði plokkað rúsínur úr
fyrir mig. Mér blöskraði, hve mikið
af Njálu og Grettlu var þrautleiðin-
legt.“_
- I hvaða barnaskóla gekkstu?
„í Austurbæjarskólann. Kennari
minn allan tímann var Jón Þórðar-
son. Byijaði hann kennslu haustið,
sem ég kom í skólann.11
- Minnist þú sambekkinga þinna
í barnaskólanum?
„Það held ég nú. í þá daga fóru
ekki margir í menntaskóla og luku
stúdentsprófí. En úr þessum bekk
mínum urðum við mörg til þess. Um
það varð ég raunar öðrum ári fyrri
til, en á meðal hinna voru Bryndís
Jónsdóttir, Guðmundur Þórðarson
fyrrum útgerðarstjóri, Guðrún Jóns-
dóttir læknir, Gunnar Biering lækn-
ir, séra Ingi Jón Jónsson, Ólöf Berg-
mann Ólafsdóttir nú prestur, Sveinn
Ragnarsson lögfræðingur, Magnús
Þorsteinsson læknir og, Þórir
Guðnason læknir í Þýskalandi. Úr
öðrum bekk hinna sex eða sjö í ár-
gangi mínum í skólanum komu líka
margir stúdentar, á meðal þeirra
Agnar Gústafsson lögfræðingur,
Einar Einarsson lögfræðingur, Gísli
Isleifsson lögfræðingur, Hólmfríður
Kristjánsdóttir^ og Jónas Gíslason
vígslubiskup. Ég var í Menntaskói-
anum í Reykjavík frá hausti 1939
til vors 1945, stríðsárin."
- Hneigðist hugur þinn snemma
til sagnfræði?
„Ég hef alla tíð
haft afskaplega
gaman af sögu.
En á stríðsárunum
helltust yfir okkur
hræódýrar enskar
og amerískar bæk-
ur, forláta bækur. Þeim tókum við
opnum örmum, og höfðu þær feikn-
arleg áhrif á okkur, og vöktu bók-
menntaáhuga."
- Marga kunningja muntu hafa
eignast á þessum árum?
„Já’, mikið félagslíf var í skólan-
um. Sumir nemenda hneigðust til
húmanisma, aðrir til náttúruvísinda.
Nánasti vinur minn á þessum árum
var Karl Maríusson og lengi á eftir,
en marga aðra eignaðist ég. Nefni
ég Björn Lárusson, Magnús Þor-
steinsson, Magnús Magnússon,
Magnús Guðmundsson, Einar Páls-
son, Guðjón Steingrímsson og
Bjarna Jensson."
- Ertu ánægður með mennta-
skólaárin, þegar þú horfir til baka?
„Sáttur er ég við það, sem út úr
þeim kom á endanum. En á þeim
árum var maður ungur og óreynd-
ur.“
- Hvað vannstu á sumrin?
„Eitt og annað og kynntist þá
Mér blöskraði, hve
mikið af Njálu og Grettlu
var þrautleiðinlegt
ýmsum mönnum og vinnubrögðum,
ýmsum sjónarmiðum og viðhorfum.
Sumarið 1941 vann ég á Reykjavík-
urflugvelli, meðal annars við að
leggja járnbrautarteina og að rétta
þá, en við slíkt hafa ekki margir
Islendingar fengist. Sumarið 1942,
kosningasumarið, var ég í vega-
vinnu, skar sniddur og hlóð úr þeim
og gijóti kanta við veg meðfram
Rauðavatni, sem nú sér óvíða stað.
Og var ég einn þeirra, sem unnu að
eyðileggingu Rauðhóla, og er ekki
stoltur af því. í byggingarvinnu var
ég og uppskipun á Eyrinni."
- Hvernig féll þér sumarvinnan?
„Ég kynntist verkamönnum, sem
ýmsir voru býsna
---------------- vel að sér, stál-
slegnir í gullaldar-
bókmenntum okk-
ar og vel lesnir í
________________ bókum Kiljans og
Þórbergs. Margir
þeirra höfðu ein-
dregnar pólitískar skoðanir á þeim
árum.
Veturinn 1945-46 kenndi ég ís-
lensku og fleira við gagnfræðaskóla,
Ingimarsskólann, þá til húsa í
Franska spítalanum. Kynntist ég
allvel þá ýmsum úr kennaraliðinu,
Hjálmari Ólafssyni, Árna Guðna-
syni, Ingimar skólastjóra og fleirum.
Um veturinn var ég líka innritaður
í íslensk fræði við Háskólann. Um
vorið afréð ég að leita þægilegrar
vinnu, til að ég gæti lesið meðfram
henni, og fékk vinnu á aðalpósthús-
inu í Pósthússtræti."
- Og þar starfaðir þú alllengi.
„Fram til 1958, í tólf ár. Þegar
ég ætlaði að hætta haustið 1946,
spurði póstmeistari mig, hvort ég
vildi ekki vinna með náminu. Álpað-
ist ég til að fallast á það. Varð ég
af þeim sökum viðskila við námið.
Vakið var líka máls á því við mig,
að pósthúsið kynni að vanta lögfræð-
ing, þannig að mér gæti komið vel
að leggja stund á lögfræði. Og lög
las ég einn vetur. Þótt það nám yrði
endasleppt, tel ég mig hafa notið
góðs af því að hafa sótt tíma í al-
mennri lögfræði og þjóðarétti."
Háskólanám
- Hvenær hófstu nám í sagn-
fræði?
„Bjarni Jensson, sem hætt hafði
laganámi og tekið að starfa við flug-
umferðarstjórn á Keflavíkurflug-
velli, tók á það ráð um sumarið 1951
að innrita sig í sögu til BA-prófs,
þótt hug hefði fremur á málanámi,
sem hann hafði upplag til. Fylgdist
ég með honum. Tími gafst Bjarna
þó ekki til námsins, þegar til kom.
- Get ég þess, að það ár staðfesti
ég ráð mitt. Þetta var fyrsta árið,
sem sagnfræði var kennd til BA-
prófs við Háskóla íslands."
- Gafst þér tóm til að sækja
tíma?
„Já, ég kom störfum svo fyrir,
að ég gat sótt talsvert af tímum.
Um veturinn sóttu þá tíma yfírleitt
tíu til tuttugu nemendur, og í þeim
hópi man ég eftir Jóni Guðnasyni
og Sigfúsi H. Andréssyni. Mér þótti
gaman að sækja tímana, miklu meira
en ég hafði vænst.“
- Hveijir kenndu?
„Ólafur Hansson eingöngu. Um
vorið ætlaði ég að láta við svo búið
sitja, - gekk á fund Ólafs til að
kveðja hann og að þakka honum
fyrir, en hann hélt nú síður. Taldi
hann mig á að fara í prófíð. Gekk
það með miklum ágætum. Varð það
til þess, að ég hélt áfram næsta
vetur.“
- Hafðir þú að jöfnu áhuga á
innlendri sögu og útlendri?
„Um skeið hafði ég meiri áhuga
á útlendri sögu, en aðeins um skeið.“
- En hefur þú meiri áhuga á
sögu seinni tíma en fyrri?
„Á síðari tíma sögu hef ég haft
meiri áhuga. Stakk það í stúf við
það, sem þá gerðist, í íslenskum
fræðum að minnsta kosti. Tíðindum
þótti sæta, að við Jón Guðnason
völdum báðir aðalverkefni hjá Þor-
keli Jóhannessyni úr sögu nítjándu
aldar. Nú hafa umskipti orðið í þess-
um efnum, óþarflega mikil, að ég
vil segja. Flestir nemendur velja sér
nú verkefni úr sögu allra síðustu
ára, jafnvel áður en þau verða tekin
eiginlegum sagnfræðilegum tökum.“
- Hvaða ritgerðarverkefni valdir
þú þér í útlendri sögu?
„Að ráðum Baldurs Bjarnasonar
skrifaði ég um stefnu Bretlands í
utanríkismálum frá Vínarfundinum
til 1830. Ritvél átti ég ekki þá, en
Jón Gíslason póstfulltrúi vélritaði
ritgerðina fyrir mig.“
- En í íslenskri sögu?
„Undir fyrrihlutapróf í íslenskri
sögu, sem Jón Jóhannesson kenndi,
tók ég saman ritgerð um „Uppruna
goðavaldsins“, en Jón lést, meðan
prófin stóðu yfir, svo að hann próf-
aði mig ekki munnlega."
- Hvernig féll þér við kennsluna?
„Prýðilega vel. Kennarar fluttu
þá fyrirlestra, en voru yfirleitt ekki
viðræðufúsir, þótt þeir svöruðu
gi-eiðlega, ef spurðir væru. Kennslu-
aðferðir eru aðrar í dag, beinni per-
sónuleg samskipti nemenda og kenn-
ara. Um margt voru kennararnir
ólíkir."
- Léstu stjórnmál stúdenta til þín
taka?
„Ég fylgdist vel með þeim, en
aldrei hefur að mér hvarflað að hafa
bein afskipti af stjórnmálum, að
minnsta kosti eftir að ég komst á
fullorðinsár. Varamaður var ég þó í
stúdentaráði veturinn 1945-46, en
kosningarnar um veturinn snerust
um Keflavíkursamninginn."
- Sóttir þú kvikmyndir á yngri
árum?
„Já, kvikmyndir voru skemmtun
fátæka mannsins. Enginn skóla-
krakki var svo aumur á þessum
árum, að ekki kæmist í bíó. A þess-
um árum var maður ekki vandfýs-
inn. Það varð maður fremur síðar.
En á þessum árum kláraði ég kvóta
minn, að ég get sagt. Nú horfi ég
lítið á sjónvarp, gríp fremur í bók.“
- Um hvað ritaðir þú kandídats-
ritgerð?
„Hjá Þorkeli Jóhannessyni tók ég
kjörsvið, eins og þá tíðkaðist, og lét
hann mig fjalla um Landshöfðingja-
tímabilið, en þrengdi það síðan í