Morgunblaðið - 06.11.1994, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1994
MANNLIFSSTRAUMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Stungið
ísamband
Maðurinn með hattinn
Stendur upp’á staur.
Borgar ekki skattinn
því hann á engan aur.
EKKI datt manni í hug þegar
krakkarnir sungu þessa
vísu á barnaleikvöllunum að hún
yrði svo lífseig sannindi. Þarna
stendur hinn sígildi Islendingur
og á enga aura í skattinn, hvern-
ig sem hann lifir annars. Hvað
hann er að vilja uppi á staurnum
er vísast frumleg skynjun
skáldsins, ef hann er ekki bara
að hreykja sér hátt til að rödd
hans heyrist víðar í síkvörtunar-
kór samtímans. En það var hatt-
urinn sem tengdi þessa vísu við
veruleika Gáruhöfundar þann
vikudag
sem hann gárar á tölvu. Berst
þá ekki inn úr dyrunum pakki
með hatti. Þessum fína hatti
með brettanlegum börðum,
svörtum öðru megin og rósóttum
hinum megin og þeim dýrmætu
eiginleikum að bæla ekki hárið.
Það varð kveikjan. Þessi hattur
kom nefnilega frá henni Sigríði
Hafstað á Tjöm í Svarfaðardal.
Enn eitt dæmið um hugvit og
verksvit kvenna úti á lands-
byggðinni, sem hver um aðra
eru nú að búa til margskonar
sniðugan varning. Ýmist til eigin
gjafa eða til að afla einhverra
tekna. Maður fréttir af og sér
skemmtilega hluti af Austur-
landi, Suðurlandi, handan heiða
á Norðurlandi og á Vestfjörðum,
þar sem konur á suðurfjörðunum
eru nú búnar að fá sér sameigin-
legan ráðgjafa til að kenna
rekstur svona smástarfsemi og
að markaðssetja, eins og það
heitir nú, þ.e. að koma afurðum
í sölu. Alveg ótrúlega mikil
gróska í þessu. Hugvitið og
handlagnin hefur vísast alltaf
blundað í þessum konum, en
þörfin kennir naktri konu að
spinna. Víða í sveitum er lítil
vinna fyrir konur og tekna þörf
í samdrættinum. Þá springur út
það sem fólki þótti áður of smátt
til að sinna því.
Raunar er svo makalaust
margt að gerast víðs vegar um
landið, þar sem karlar jafnt sem
konur eru að koma sér upp smá-
iðnaði, með öðru eða sér. Undir-
rótin vísast hinar hröðu tækni-
breytingar á samskipta- og sam-
göngusviði. Nú er svo auðvelt
að vera í nánum samskiptuin og
sambandi við markaðina. Alls
staðar fréttist af fólki sem hefur
útbúið sig með tölvp, prentara
og fax, á sveitabæjum og í bæj-
um, og er að vinna við einhver
verkefni heima. Prestshjón að
búa til forrit fyrir kirkjugarða,
barnakona tekur að sér heima
bókhald fyrir smáfyrirtæki,
bóndi smíðar eftir pöntun og
með póstkröfu brúkunarhluti í
hesthús, uppfinningamenn í
tveimur landshlutum hanna
saman hlut og
þannig mætti lengi
telja. Með faxi
skiptist fólk auð-
veldlega á upplýs-
ingum, teikningum, pöntunum
og hröðum skoðanaskiptum sbr.
námsefni í fjarskiptanámi.
Kannski óar fólk yfir miðjum
aldri svolítið við, en unga fólkinu
og krökkunum, er að verða þessi
samskiptamáti svo tamur að það
verður rétt eins og venjuleg ná-
læg tjáskipti. Eins eru tölvufund-
ir og símafundir til boðskipta
einfalt mál, ef maður þarf ekki
endilega að horfast í augu við
viðmælandann. Fundir jakkafa-
takarla sem horfast í augu yfir
borð eru nú dulítið skondnir,
ekki satt? Jón Erlendsson verk-
fræðingur í Upplýsingaþjón-
ustu Háskólans segir frá
góðri eigin reynslu, þar
/óy sem hann stjórnaði
' / | fímm manna norr-
'f&m'd&n ænni nefnd í ár með
nánast engu nema
símafundum og
hélt líka ritstjórn-
arfundi í innanbæj-
arsímum fyrir
Tímarit verkfræð-
inga. Spar-
aði mikinn
tíma og
kostnað.
Að nýta ekki þessa
nýju samskiptatækni í landi eins
og íslandi er ekki annað en for-
pokun þeirra eldri, sem ekki end-
urhæfast, svo sem öllum er nauð-
syn í nútímanum. Lítið bara á
hvernig krakkarnir og ungling-
arnir hafa tekið tölvunetinu, ís-
lenska menntanetinu, sem 90%
grunn- og framhaldsskóla eru
nú tengdir, þar sem þeir geta
leitað upplýsinga og heimilda
hvar sem er og út um víða ver-
öld. Þetta er orðið krökkunum
tamt. Og þetta net kom hér svo
fljótt og vel af því að skólastjóri
norður á Kópaskeri sá möguleik-
ana og gildi þessarar samskipta-
tækni, sem þá var í fæðingu,
fyrir okkur hér á þessari stijál-
býlu eyju úti í Atlantshafi.
Og nú þegar allt er á fleygi-
ferð í samskiptamálum um loftin
og vegatengingu landshluta,
halda jafnvel tiltölulega ungir
menn áfram að reyna að skera
þessa þjóð niður i landshlutabita,
með þeim „rökum“ að þeir sem
fjærst búa þurfi sérréttindi því
þeir komist ekki jafn greiðlega
í ráðuneytin og til þingmanns
síns . (sem þiggur raunar laun
fyrir að sækja þá heiin). Er ekki
kominn tími til að hætta þessu
kjaftæði um misréttháa Islend-
inga? Við erum hvort sem er öll
að komast í eðlilegt samband
hvert við annað. Nær að flýta
því og taka í sameiningu ákvarð-
anir um landið allt í einu kjör-
dæmi með jöfnum atkvæða-
þunga. Eitt kjördæmi gefst vel
annars staðar, á lista stjómmála-
flokkanna velst þá fólk í örugg
sæti úr öllum landshlutum, enda
vill enginn þeirra afsala sér at-
kvæðum einhvers landsvæðis.
Skömmtunarkerfi atkvæða er
andstæða lýðræðis, enda arfleifð
frá öld samgönguleysis. Það er
uppörvandi að sjá að æska þessa
lands, ungliðahreyfingar allra
stjómmálaflokka, blása á svona
úreltan hugsunarhátt.
Það verður sýnilega skamm-
góður vermir fyrir nýja stjórn-
málamenn í framaleit að nugga
sér utan í kjósendur með sértil-
boðum um verðhærri atkvæði.
Gárur
eftir Eltnu Pálmadóttur
LÆKNISFRÆÐI//?^^ svipirfomaldar...
Svartidauði
SEINT Á nýliðnu sumri bárast fregnir af því að svartidauði, drepsóttin
mikla og alræmda, væri komin upp á tveimur svæðum í Indlandi og
hefði skelfing gripið um sig og fólk flúið heimaslóðir tugþúsundum saman.
NÚ era senn þrír áratugir frá
því alvarlegur faraldur þessar-
ar ógnarpestar geisaði á Indlandi,
en mesta mannfall síðari tíma af
hennar völdum um heimsbyggðina
mestalla hófst
fyrir réttum
hundrað áram. Þá
breiddist svarti-
dauði frá tveimur
hafnarborgum í
Kína út um allar
jarðir og drap tíu
milljónir manna.
Svartidauði leggst
ekki einungis á menn. Sýkillinn
hreiðrar líka um sig í nagdýrum,
einkum svörtu rottunni sem nefnd
er svo. í feldi hennar lifir sníkillinn
rottufló og sýgur blóð hennar sér
til viðurværis en þegar pestarsmit-
uð rotta er blóðsogin fljóta sýklar
með og maður sem flóin síðan bít-
ur fær svartadauða í laun fyrir
sopann. Einkenni láta ekki á sér
standa; eftir 2-4 daga blossar upp
hár hiti og sjúklingurinn verður
fárveikur, fær höfuðverk, uppköst,
magnleysi og óráð. Eymsli og verk-
ir gera einatt vart við sig í þeim
líkamshluta sem varð fyrir árásinni
og svæðiseitlar, t.d. í nára eða
undir höndum, bólgna mjög og í
þeim grefur. Því er þetta afbrigði
plágunnar nefnt kýlapest. En
stundum grefur ekki í eitlum held-
ur ber sjúkdómsmyndin frá upp-
hafi svip blóðeitranar sem fljótlega
gerist aðgangsfrekust í öndunar-
færum óg er þá nefnd lungnapest.
Hún berst milli manna með lofti
frá öndun eða hósta og er flestum
smitsjúkdómum lífshættulegri
nema sýklalyíjum sé beitt.
í sumum heimshlutum hefur
svartidauði verið samferða manna-
byggð lengur en nokkur veit og
stungið sér niður öðra hvora, en á
6. öld komst hann á skrið sem land-
farsótt. Lengst mun hann í minn-
um hafður fyrir hervirki sín í Evr-
ópu á 14. öld þegar hann lagði
meira en helming íbúanna í gröf-
ina. Á næstu öld þar á eftir er
talið að hann hafí tvívegis borist
hingað til lands og gert skelfilegan
usla, en á allra síðustu árum hafa
um það vaknað efasemdir að plág-
urnar tvær á 15. öld hafi verið
hinn dökki dauði sjálfur. Þessar
vangaveltur hafa verið ofarlega á
baugi að undanförnu en ekki verð-
ur farið út í þá sálma hér að sinni.
Svartidauði iifir og dafnar best
í fátækt og skorti alls þess sem
telja verður mannsæmandi aðstæð-
ur. Húsakynni af lélegasta tagi,
matur og drykkur mengaður og
af skornum skammti, óhreinindi
innan dyra og utan - allt leggur
þetta sjúkdómum og annarri van-
sæld lið og mannfólkið er ber-
skjaldað gegn sótt og hverskyns
fári. Jarðskjálftar og vatnsflóð
stugga við rottum og öðrum kvik-
indum sem að jafnaði gera ekki
víðreist, og því er haldið fram að
slíkar náttúruhamfarir kunni að
eiga þátt í auknum rottugangi á
pestarsvæðum á Indlandi í haust.
Hræin liggja stundum á götum úti
eins og hráviði og þegar rottur sem
halda til innan dyra veikjast af
pest, missa þær klófestuna og
detta úr kofaijáfrinu niður á gólf
og drepast þar. Þetta er kallað
rottufall og er ills viti. Þegar rottan
sálast verður flóin að leita fanga
annars staðar.
eftii Þóiarin
Guðnason
ÞJÓDLÍFSÞANKAR /Verba leikhúsforsögulegfyrirbrigbi?
Unglingar, ieikhús
og popptónlist
UNDANFARIÐ hefur sótt að mér áleitinn granur um að staða leikhúss-
ins kunni að breytast verulega í íslensku menningarlífi er fram líða
stundir. Ég get ekki betur séð en ungt fólkt hafi ekki sama áhuga á
leikhúsi og áður var. Tónlistarflutningur hefur hins vegar tekið afger-
andi forystu í hugmyndaheimi unglinga og ungs fólks í dag. Þetta
þýðir ekki að ungt fólk fari ekki í leikhús, vissulega er það svo, en það
fer ekki nema sérstaklega til þess hvatt eða sérstaklega boðið. Ég
þekki ekki til eins einasta unglings sem eyðir peningum sínum í að
fara ótilkvaddur í leikhús. Hins vegar þekki ég fjölda unglinga sem
eyða glaðir sinni síðustu krónu til þess að sækja popptónleika og leggja
meira að segja á sig að leita eftir lánum hjá vinum og vandamönnum
til þess að komast yfir miða á slíka tónleika.
POPPTÓNLIST virðist vera mál
málanna í dag hjá flestu ungu
fólki. Þangað sækir þetta fólk
ímynd sína og þar á hugur þess
heima. Ég tel ekki að þessi þróun
sé vegna þess að
leikhúsið okkar sé
ekki nógu gott,
þetta eru einfald-
lega breyttar að-
stæður. Nýir miðl-
ar hafa komið
eftir Guórúnu fram sem hafá
Guðlaugsdóftur yfirtekið það hlut-
verk sem leikhúsið
áður hafði. Ef betur er að gáð
sést að orð, ritað eða talað, á alls
staðar í vök að verjast. Ungt fólk
vill heldur horfa á kvikmyndir held-
ur en lesa bækur, það vill heldur
hlusta á orð sungin við popptónlist
heldur en heyra þau flutt á leik-
sviði. Vafalaust era margir ósam-
mála þessum skrifum mínum og
benda á að blöð og bækur seljist
og leikhúsin séu vel sótt. Vissulega
er þetta rétt, en það er fólk komið
af unglingsáram sem þar er í aðal-
hutverki. Lengi vel hélt ég að þetta
stafaði af því að unglingarnir hefðu
ekki peninga til þess að kaupa sig
inn í leikhúsin. Svo fór ég að taka
eftir því að þótt þesir sömu ungl-
ingar hefðu peninga undir höndum
þá datt þeirn aldrei í hug að eyða
þeim ótilkvaddir í leikhúsmiða. Ef
sá möguleiki var nefndur þá upp-
hófust miklar vífilengjur og út-
skýringar sem fólust í því að hinir
og þessir tónleikar væru í gangi
sem nauðsynlegt væri að sækja
og við það sat. Þetta er ekki bara
mín reynsla heldur margra annarra
sem ég hef átt tal við.
Ég þekki ungt og vel menntað
fólk sem á kost á frímiðum í leik-
hús en notar þá nánast aldrei.
Þegar ég spurði af hveiju það gerði
það ekki þá var svarið: Það er svo
margt annað í gangi sem nauðsyn-
legra er að fylgjast með. Niður-
staða þessa fólks var með öðrum
orðum að leikhúsin væru ekki ákall
nútímans heldur kæmi það kall frá
tónlist og uppákomum ýmskonar
miklu frekar. Ef betur er að gáð
er augljóst að tónlistin hefur fært
sig talsvert inn á það svið sem leík-
listin hafði áður til umráða. Mynd-
bönd sem gerð era við popplög eru
mörg hver ansi nálægt leiklistinni.
Popphetjurnar leika sér á mynd-
böndunum og sýna alls kyns uppá-
komur og aðstæður, þetta líst hin-
um ungu áheyrendum vel á og
gleyma sér gjarnan yfir. Áhrif
þessara myndbanda skila sér svo
í hugarfari og klæðaburði þeirra
sem á horfa. Kannski tek ég djúpt
í árinni en eigi að síður held ég
að sitthvað sem hér hefur verið
sagt eigi við rök að styðjast þótt
erfitt sé að sanna það nema að
undangengnum sérhönnuðum
rannsóknum.
Þessi þróun er heldur ekki að
mínu viti til komin vegna þess að
leikhúsin hafi ekki reynt að laða
að sér unga áheyrendur, það hefur
verið gert með barnasýningum sem
foreldar láta börn sín sækja og
með skólasýningum sem forráða-
menn skóla hvetja nemendur til
að sækja. En þegar svo foreldrar
og skólafólk er ekki til staðar eða
hefur sleppt hendinni af ungviðinu
þá eyðir það peningunum sínum í
ótalmargt annað en leikhúsmiða,
þeir hafa sannarlega ekki forgang
nema síður sé.
Ég er ekki með neina patent-
lausn á þessu, enda er óvíst að sú
lausn fyrirfínnist nokkurn tíma sem
stöðvar framrás þeirra breytinga
sem tíminn ber sífellt með sér. Það
verður hins vegar fróðlegt að fylgj-
ast með hvað gerist þegar ungíing-
ar nútímans verða fólk á miðjum
aldri. Munu þeir þá fara að sækja
leikhús eins og foreldrar þeirra og
afar og ömmur eða verða leikhús
þá orðin forsöguleg fyrirbæri í þeirri
mynd sem við þekkjum þau nú.