Morgunblaðið - 06.11.1994, Blaðsíða 24

24 B SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER1994
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
*
a
Lagfæringar
kosningalögunum
Hér er bent á aðferð sem er einföld og ætla
má að gefí í flestum tilvikum eins eðlilega
niðurröðun þingsæta og stjórnarskrárramm-
inn frekast leyfír. Þorkell Helgason segir
frekari einföldun og aukna sanngimi kalla á
stj ómarskrárbreytingu.
GREIN þessi er
_seinust í flokki þriggja
Morgunblaðsgreina
um úthlutun þingsæta
að óbreyttum ákvæð-
um stjórnarskrárinnar
um kjördæmaskipan.
Tvær þær fyrri birtust
23. og 30. okt. s.l. í
þeim var annars vegar
fjallað um markmið
gildandi kosningalaga,
sem sett voru 1987, og
hins vegar um hvaða
sanngirniskröfur sé
eðlilegt að gera til út-
hlutunaraðferða og
hveijar þeirra uppfylli
þessar kröfur. Meginniðurstaðan
skal rifjuð upp: Það er borin von —
að óbreyttum stjórnarskrárramma
— að finna megi úthlutunaraðferð
sem uppfyllir í senn eðlilegar kröfur
um gæði og sanngirni en sé um
leið auðskilin og einföld. Síðan var
spurt hvað sé til ráða. í þessari loka-
grein skal leitast við að svara því
hvaða möguleikar eru á úrbótum á
kosningalögunum hvað varðar út-
hlutun jöfnunarsæta. Og að gefnu
tilefni skal enn áréttað að úrbætur
sem kalla á stjómarskrárbreytingar
eru hér ekki til umræðu.
Núverandi niðurröðun
þingsæta
I blaðagreininni sem fjallaði um
sanngirniskröfur kom fram að ein-
ungis ein tegund úthlutunaraðferða
getur tryggt að umræddar sann-
girniskröfur séu ávallt í heiðri hafð-
ar. Þeirri aðferð — sem hér verður
nefnd hin sanngjarna — var ekki
lýst, en fram kom að gildandi kosn-
ingalög eru ekki af þessum toga.
í meðfylgjandi 1. töflu eru sýnd-
ar atkvæðatölur þingflokkanna eft-
ir kjördæmum í seinustu alþingis-
kosningum 1991, svo og núverandi
niðurröðun þingsæta sem byggð er
á gildandi kosningalögum. Tilviljun
ræður því að þessi skipan þingsæta
er sú sama og fengist ef beitt væri
ofangreindri sanngjömu aðferð.1 í
þessum skilningi verður núverandi
úthlutun þingsæta því ekki betrum-
bætt. Aftur á móti er engin trygg-
ing fyrir því að jafn farsællega fari
við næstu úthlutun að óbreyttum
lögum.
Úthlutun á grundvelli
sanngirniskrafa
Eins og fram kom í 2. blaðagrein-
inni virðist ekki árennilegt að lög-
leiða þá einu aðferð sem tryggt
getur þær sanngirniskröfur sem þar
eru gerðar. Vilji menn samt tryggja
framgang þessarar sanngirni koma
tvær leiðir til álita. Annars vegar
að færa þessa stærðfræðilegu að-
ferð í lagatexta lið fyrir lið. Þeirri
Ieið hefur þegar verið hafnað í 2.
. Morgunbiaðsgreininni sakir þess
hve flókin lögin yrðu.
Þorkell Helgason
Hin leiðin felst í því
að treysta á fræðin
fremur en skilninginn.
Hún byggist á því að í
stað lýsingar á sjálfri
úthlutunaraðferðinni
yrðu í reynd lögfestar
þær gæðakröfur sem
lýst var í fyrrnefndri
blaðagrein. Síðan yrði
löggjafinn að treysta
stærðfræðilegri sönnun
sem segir að — burtséð
frá áhrifum hugsanlegs
hlutkestis — sé ekki til
nema ein úthlutun sem
uppfyllir gæðakröfurn-
ar. Þessa leið má út-
færa á handfastari hátt sem nú
skal lýst.
Eins og þegar hefur komið fram
í greinum þessum er ein höfuðá-
stæða þess hve örðugt er að út-
hluta þingsætum innan ramma
stjórnarskrárinnar sú, að afl at-
kvæða er afar mismunandi eftir
kjördæmum. Þannig eru t.d. nær
ijórfalt fleiri kjósendur að baki
hveijum þingmanni í Reykjavík en
á Vestfjörðum. Atkvæðin eru því
ekki sambærileg þegar til úthlutun-
ar kemur. Augljóslega væri til bóta
að leiðrétta kosningaúrslitin fyrir
þessu misvægi atkvæða áður en
hugað er að sjálfri úthlutun þing-
sætanna, m.ö.o. að nær fjórfalda
hvert atkvæði á Vestfjörðum, á
meðan atkvæðunum í Reykjavík
væri haldið óbreyttum. í öðrum
kjördæmum eru þessir margfaldar-
ar, eða misvægistölur, þarna á
milli.2
En það má gera enn betur á
grundvelli fræðanna um hina sann-
gjörnu úthlutunaraðferð. Að fegn-
um kosningaúrslitum er unnt að
ákvarða sérstakar úthlutunarvog-
töluríynr hvert kjördæmi. Atkvæð-
in skulu síðan margfölduð með
þessum vogtölum og fást þá breytt-
ar atkvæðatölur, úthlutunartölur.
Síðan má • fínna hina einu sann-
gjörnu úthlutun þingsæta með því
að úthluta innan hvers flokks um
sig þeim sætum, sem honum ber
miðað við landsfylgi, á grundvelli
úthlutunartalnanna og þá eftir
hefðbundnum reglum (t.d:
d’Hondts-reglu). Hængurinn er aft-
ur á móti sá að úthlutunarvogtöl-
umar verða ekki fundnar áháð
kosningaúrslitunum.
Til fróðleiks eru þessar úthlutun-
arvogtölur birtar fyrir öll kjördæm-
in miðað við kosningaúrslitin 1991
í 2. töflu. Til samanburðar eru sýnd-
ar fyrrgreindar misvægistölur sem
taka mið af kjósendum að baki
hveiju þingsæti kjördæmisins. Eins
og sjá má skeikar nokkru á þessum
tveimur talnaröðum. Til gamans eru
einnig sýndar atkvæðatölur A-list-
ans annars vegar eins og þær voru
í kosningunum og hins vegar eftir
að þær eru orðnar að úthlutunar-
tölum með því að hafa verið marg-
faldaðar með umræddum vogtölum.
Lesendur geta leikið sér að því að
sannreyna ágæti úthlutunarvogt-
alnanna með því að úthluta hinum
10 þingsætum listans á grundvelli
úthlutunartalnanna samkvæmt
hlutfallsreglu d’Hondts og sann-
reyna að niðurstaðan er í samræmi
við 1. töflu, eins og fræðin lofa.
Forskotsaðferð
Þyki sú leið, sem lýst er hér að
framan, ekki árennileg er óhjá-
kvæmilegt að slá af gæðakröfunum.
Sérhver einfaldari úthlutunaraðferð
hlýtur að sniðganga eina eða fleiri
þeirra. Leitin að nothæfri aðferð
ætti því að beinast að einfaldri reglu
sem um leið er líkleg til að uppfylla
sem flestar af umræddum gæðakr-
öfum eða gera það í sem flestum
tilvikum. Sú bestunarfræðilega
framsetning á viðfangsefninu sem
lýst var í 2. blaðagreininni vísar
hér veginn. Höfundur hefur prófað
ijölmargar aðferðir í þessum efnum,
en ein sýnist skera sig úr bæði sak-
ir einfaldleika og fyrir þá sök að
hún hefur fræðilega burði til þess
að leiða til svipaðrar úthlutunar og
hin fyrrnefnda sanngjarna aðferð.
Aðferð þessi mætti nefna forskots-
aðferð og var hún reifuð fyrir þing-
mönnum skömmu áður en gildandi
lög voru samþykkt, en þá gafst
ekki tóm til að kanna hvort hún
ætti fylgi að fagna.
Aðferðinni verður best lýst með
einföldu dæmi, sjá 3. töflu. í dæm-
inu er gert ráð fyrir að landi nokkru
sé skipt í tvö kjördæmi (Norður og
Suður), tveir flokkar (A og B) hafi
boðið fram og að atkvæði hafí fall-
ið eins og fram kemur í töflunni.
Þá er á jöðrum töflunnar að finna
upplýsingar um hve mörg þingsæti
skuli koma í hlut hvers kjördæmis
og hvers fíokks og er þá miðað við
landsfylgi flokkanna. Til einföldun-
ar er gert ráð fyrir að öll sæti á
þessu ímyndaða þingi séu e.k. jöfn-
unarsæti, en kjördæmasæti séu
engin. Áður en hugað er að niður-
stöðu forskotsaðferðarinnar skal
prófað að úthluta sætum beint af
augum eftir fjölda atkvæða. Þá
færi 1. sætið bersýnilega til A-lista
í Suðurkjördæminu, 2. sæti til sama
lista í Norðurkjördæmi og 3. sæti
til B-lista í Suðurkjördæminu. Nú
hefur Suðurkjördæmi hlotið sinn
skerf og sömuleiðis B-listinn. Ein-
ungis er pláss fyrir sæti í Norður-
kjördæmi hjá A-lista og þangað
verður því 4. sætið að fara. Utkom-
an er því eins og sýnt er í 4. töflu.
Hér stingur í stúf að A-listinn í
Norðurkjördæmi skuli hljóta tvö
sæti um leið og listi flokksins í
Suðurkjördæmi fær ekki nema eitt
sæti. Sanngjarnara virðist að snúa
þessu við. Það kallar aftur á móti
á tilfærslu eina sætis B- listans á
milli kjördæma. En þar sem at-
kvæðatölur lista flokksins í þessum
kjördæmum eru næsta líkar stingur
það síður í augun. Enda er það svo
að slík úthlutun — sem sýnd er í
5. töflu — uppfyllir margumrædd
sanngirnisskilyrði á meðan sú í 4.
töflu gerir það ekki.
Samkvæmt forskotsaðferðinni er
mælikvarðinn á stöðu hvers fram-
bjóðanda ekki einber atkvæðatala
1. tatla: Alþingiskosningar 1991, atkvæði og þingsæti
Flokkar
Kjör- A B D G r V Samtals
dæmi Atkv. Sæti Atkv. Sæti Atkv. Sæti Atkv. Sæti Atkv. Sæti Atkv. Sæti
RV 9165 3 6299 1 28731 9 8259 3 7444 3 59898 18
RN 9025 3 5386 1 15851 5 4458 1 2698 1 37418 11
VL 1233 1 2485 1 2525 2 1513 1 591 0 8347 5
VF 893 1 1582 1 1966 2 619 0 443 1 5503 6
N V 739 0 2045 2 1783 2 1220 1 327 0 6114 5
NE 1517 1 5383 3 3710 2 2794 1 750 0 14154 7
AL 803 1 3225 2 1683 1 1519 1 348 0 7578 5
SL 1079 0 3456 2 4577 3 2323 1 467 0 11902 6
Alls 24454 10 29861 13 60826 26 22705 9 13068 5 150914 63
2. tafla:
Alþingiskosningar 1991. Misvægi atkvæða eftir kjör-
dæmum.
Vogtölur við „sanngjarna“ úthlutun. Atkvæði og úthlutun-
artölur A-lista.
RV g„ RN VL VF N V NE AL SL
Misvægistölur 1,000 1,010 2,062 3,722 2,832 1,548 2,235 1,751
Uthl.vogtölur 1,000 1,000 2,320 4,457 3,456 1,966 3,185 2,064
Atkvæöi A-lista 9165 9025 1233 893 739 1517 803 1079
Úthl.tölur A-Iista 9165 9025 2861 3980 2554 2982 2558 2227
3. tafla: Sýnidæmi
Atkvæði og heildarsæti
A B Alls Sæti
Norður 700 500 1200 2
Suður 1100 600 1700 2
Alls 1800 1100 2900 *\
Sæti 3 1 4
hans heldur staða hans í saman-
burði við væntanlegan fyrsta vara-
mann í viðkomandi kjördæmi, eða
nánar tiltekið þann af varamönnum
annarra lista sem næstur yrði því
að ná kjöri ef úthlutað væri til fulls
í kjördæminu (án tillits til jöfnun-
arákvæða). Sk^l því fyrst úthluta
sæti til þess frambjóðanda sem
hefur hlutfallslega mest forskot á
fyrsta varamann í kjördæmi sínu.3
Síðan er valinn sá sem þá hefur
mest forskotið o.s.frv. Til þess að
ákvarða megi forskotið þarf því að
prufuúthluta öllum sætum hvers
kjördæmis og einu betur.
Úthlutun í sýnidæminu sam-
kvæmt forskotsaðferð er sú sama
og að framan greinir í 1. og 2.
sætið. Slysið í úthlutun eftir fjölda
atkvæða varð við ráðstöfun 3. sæt-
is. Og einmitt þar reynir á fram-
sýni forskotsreglunnar. Samkvæmt
reglunni fer valið á 3. manni þann-
ig fram:
I Norðurkjördæmi hefur A-listinn
þegar htotið mann. Næsti kandídat
í því kjördæmi er því 1. maður B-
lista með 500 atkvæði. Þar með
væri kjördæmið fullskipað og 1.
varamaður kæmi af A-lista út á
4. tafla: Sýnidæmi
5. tafla: Sýnidæmi
A B Sæti
Norður 2 2
Suður 1 1 2
Sæti 3 1 4
Sanngjörn ú thlutun
A B Sæti
Norður 1 1 2
Suður 2 2
Sæti 3 1 4